Лекция suw almasıwdıń ekologiyaliq ózgeshelikleri

Suwǵarılatuǵın eginlerdiń fiziologiyalıq tiykarları. Jer betiniń qurǵaq maydanınıń 1/3 bólegi qurǵaqshılıq rayonlardan esaplanadı. Jıl boylıq jawın–shashın muǵdarı puwlanıwdan kóp bolatuǵın jerler gumid zonaǵa kirip, jawın–shashın puwlanıwdan az bolsa arid zonaǵa kiredi. Tek suwǵarıw menen bolatuǵın diyxanshılıq eginleri egiletuǵın kópshilik awıl–xojalıq rayonlar arid zonada jaylasqan.
Qurǵaq topıraqlarda ósken ósimliklerdegi fiziologiyalıq protsess, ósiw hám rawajlanıw solıw koeffitsientine jetkenshe normal halatta júredi. Biraq kópshilik tájriybelerdiń anıqlawına qaraǵanda ósimliklerge azǵana suwdıń jetispewshiligide zat almasıwǵa, ósiw hám rawajlanıwǵa tásir eter eken. Bunday ishki suw jetispewshilik toqımalarda, topıraqta ıǵallıq muǵdarı solıw koeffitsientine jetkenge shekem kelip shıǵadı. Ósimlikler bir márte, qısqa waqıt kúshli suw jetispewshilikke ushırasa ondaǵı normal zat almasıw burınǵı qálpine kelmeydi. Ósimliktegi ishki suw balans kompleks faktorǵa baylanıslı:
a) ósimliktiń óziniń fiziologiyalıq jaǵdaylarına (qurǵaqshılıqqa turaqlılıq, tamırdıń tereńge ketiwi, rawajlanıw fazası); b) maydandaǵı ósimliktiń sanına; v) klimat faktorlarına (transpiratsiya, temperatura, hawa ıǵallıǵı, duman, samal, jaqtılıq, jawın-shashın muǵdarı); g) topıraq faktorlarına (topıraqtaǵı suw muǵdarına, topıraq eritpeleriniń osmotikalıq basımına, topıraq strukturası hám ıǵallılıq sıyımlılıǵı).
Suw jetispewshiliginiń fiziologiyalıq protsesslerge tásiri.
Suwdıń jetispewshiligi ósimliklerdegi kóp ǵana protsesslerge tásir etedi: suwdıń jutılıwına, tamır basımına, tuxımnıń kógeriwine, awızshalardıń háreketine, transpiratsiyaǵa, fotosintezge, dem alıwǵa, ósimliktiń fermentlik aktivligine, ósiw hám rawajlanıwǵa, mineral zatlardıń qatnasına h.t.b. Zat almasıńdıń ózgeriwi, suwdıń jetispewshiligi: zúráátlikke, miyweniń mazasına, aǵashlıqtıń tıǵızlıǵına, paxta talshıǵınıń uzınlıǵı hám bekkemligine tásir etedi.
Suwlanıw dárejesi tuxımnıń jańa kógerip kiyatırǵan waqtına kerek bolıp, bul dáreje hár túrli ósimliklerde hár qıylı boladı. Suwdıń jutılıw tezligi menen tuxımnıń kógeriwsheńligi arasında belgili korrelyatsiya boladı. Tuxımnıń kógeriw tezligine onıń qásiyeti hám topıraqtıń suwdı uslaw uqıplılıǵı tásir etedi.
Suw jetispewshiliktiń metabolitik protsesslerge tásiri onıń háreket uzaqlılıǵına da baylanıslı. Suwdıń turaqlı túrde jetispewi: RNK nıń tarqalıwınıń teziligin asıradı; beloktıń tarqalıwın arttırıp, azotlı belok bolmaǵan birikpelerdiń kóbeyiwin hám olardıń paqalǵa onnan, masaqlarǵa aǵıwın tezletedi. Nátiyjede, qurǵaqshılıq jaǵdayda beloklı zatlar japıraqlarda azayıp, tuxımlarda kóbeyedi.
Suw jetispewshiliginiń uglevod aylanısqa tásirin fotosintezlewshi japıraqlarda fotosintezdiń birden páseyiwi nátiyjesinde mono hám disaxaridlerdiń muǵdarınıń tómenlewinde kóriwge boladı. Keyin monosaxaridler tómengi yarustaǵı japıraqlardıń polisaxaridleriniń gidrolizinen kóbeyiwi múmkin. Uzaq dawam etken suw jetispewshilik barlıq formadaǵı qantlardıń muǵdarınıń tómenlewine alıp keledi, fotosintezdi tómenletip jiberedi, fotosintezli fosforlanıw protsessinde ATP nıń payda bolıwın páseytedi. Hawa hám topıraqtıń qurǵaqshılıǵınan fotosintez produktalarınıń japıraqtan basqa organlarǵa aǵıwı sheklenedi. Suw menen támiynleniwdiń optimal jaǵdayında fosforlanıw produktaları menen, dem alıwdıń intensivligi arasında sáykeslik saqlanadı. Suwdıń jetispewshiligi hár túrli jastaǵı japıraqlardıń dem alıwına hár qıylı tásir etedi, yaǵnıy jas japıraqlardıń fosforlanıw produktları keskin páseyedi. Suwdıń jetispewshiliginen dem alıw koeffitsienti tómenleydi.
Suw jetispewshiligi waqtında joqarǵı japıraqlarda gidrolitikalıq protsesslerdiń kúsheyiwinen osmotikalıq aktiv zatlardıń muǵdarı artadı, tómengi japıraqlardıń suwın sorıp aladı hám sintetikalıq protsessi uzaq waqıtqa shekem buzılmay saqlanadı, al tómengi japıraqlar bolsa bunday jaǵdayda, joqarǵı japıraqlardan erte quwraydı.

Bilimdi tekseriw ushın sorawlar

1. 
   Ósimliklerdiń suw menen támiynleniwine baylanıslı, olar qanday ekologiyalıq toparlarǵa bólinedi?
   

2. Suwǵarılatuǵın eginlerdiń fiziologiyalıq tiykarları qanday?
3.Suw jetispewshiliktiń fiziologiyalıq protsesslerge tásirin táripleń