So`nggi guruhni yana g`arbiy va sharqiy kichik guruhlarga ajratadi. V. V. Radlov o`zining keyingi taraqqiyotlarida bu tasnifni qayta ishlab chiqadi, yana ham takomillashtiradi va turkiy tillarni to`rt guruhga bo`ladi

Download 0.58 Mb.

Bog'liq
O’zbek tili tarixini davrlashtirish

Mavzu: O’zbek tili tarixini davrlashtirish xususida o’zbek tilshunoslari dunyoqarashi

O`zbek tili o`zining tashkil topishi va shakllanishining dastlabki davrlaridan boshlab hozirgi kunlargacha juda murakkab taraqqiyot yo`lini bosb o`tdi. Asrlar davomida o`zbek tilida yuz bergan o`zgarishlar asta-sekinlik bilan, miqdor o`zgarishlardan sifat o`zgarishlarga o`tish yo`li bilan davom etdi, yuzaga keldi. hunga ko`ra tilning ichki qurilishidagi o`zgarishlar bilan bog`liq ravishda o`zbek tilining rivojlanishi jarayonida bir-biridan farq qiladigan turlicha davrlar ajratiladi.

Turkiy tillarni o`rganish va tasniflash asosan XIX asrdan boshlandi. Turkiy tillarni tasniflashda ko`proq jug`rofiy nuqtai nazardan asos qilib olinadi. Ma`lumi, jug`rofiy tasnifda qardosh tillarning xududiy yaqinligi yondosh yashash sharoiti nazarda tutiladi. Ammo ularning ba`zilarida bu hodisaga qisman rioya qilmaslik hollari ham seziladi. Turkiy tillarni ilk bor ilmiy nuqtai nazardan tasnif qilgan olim V.V.Radlovdir. U o`zining tasnifida turkiy tillarni uch guruhga bo`ladi:
1) shimoliy guruh;
2) janubiy guruh;
3) qurama guruh.

So`nggi guruhni yana g`arbiy va sharqiy kichik guruhlarga ajratadi. V.V.Radlov o`zining keyingi taraqqiyotlarida bu tasnifni qayta ishlab chiqadi, yana ham takomillashtiradi va turkiy tillarni to`rt guruhga bo`ladi:

Sharqiy guruh (bunga oltoy va cho`lim tillari, xakas, shor, tuva va enasoy turklarining tillari kiradi);
G`arbiy guruh (bunga Sibir tatarlari, boshqird, tatar, qirg`iz, qozoq va qoraqalpoq tillari kiradi);
O`rta Osiyo guruhi (bunga uyg`ur va o`zbek tillari kiradi);
Janubiy guruh (bunga turkman, ozarbayjon va turk tillari kiradi).

A.N.Samoylovich esa turkiy tillarni tasnif qilishda fonetik prinsipga asoslanadi. U turkiy tillarni olti guruhga bo`ladi

R.guruhi. Bu tillarda qadimgi turkiy tildagi 3 tovush keyincha u ga o`tgan tovush r tovushi bilan aytiladi: azak – ayak (oyoq)- ura kabi. Bu guruhga eski bulg`or va hozirgi chuvash tillari kiradi.
D.guruhi. Bu tillarda z tovushi d tovushi bilan aytiladi. Bu guruhga uyg`ur, tuva, qaragaz, salar tillari, qadimgi uyg`ur va urxun-enasoy turklari kiradi.
Tau guruhi. Bu tillarda to`g` so`zi tau tarzida aytiladi. Bu guruhga oltoy, qirg`iz, ko`mik, qarachay-balqar, tatar, boshqird, karaim, nuqay, qozoq yoki umuman shimoliy-g`arbiy turkiy tillar kiradi.

4. Taglik guruhi. Bunda so`z sShunday aytiladi. Bu guruhga eski o`zbek tili, hozirgi uyg`ur va o`zbek tillari – janubiy-sharqiy turkiy tillar kiradi.
5. Taglik guruhi. Bunda so`z sShunday aytiladi. Bu guruhga Xorazm o`zbek tili shevasi, qipchoq-turkman tillari kiradi.
6. Ol guruhi. Bunda bo`l fe`li o`l tarzida aytiladi. Bu guruhga ozarbayjon, turk, gagauz kabi janubiy g`arbiy turkiy tillar kiradi.

Turkiy tillarni tasniflash taraqqiyot tarixini davrlashtirish bilan bog`liq ravishda o`zbek tili tarixi ham olimlar tomonidan turlicha davrlashtirilgan. Jumladan, S.E.Malov o`zbek tili tarixini uch davrga bo`lib o`rganadi:
Uyg`ur tili
Chig`atoy tili
Uyg`ur tili

A.N. Samoylovich o`zbek tilining tarixini uch davrga bo`ladi:
1. Qoraxoniylar davri tili (X-XI). Bu davr koraxoniylar davlatida shakllangan va keng qullangan sharqiy turkiy adabiy til va shu tilda yoziladigan asarlar bilan ajralib to`radi.
2. O`g`iz- qipchoq tili (XII-XX asrlar). Bu davr Xorazmda o`g`iz-qipchoq dialekti negizida rivojlangan g`arbiy turkiy adabiy til hamda bu erda yaratilgan asarlar bilan bog`langan.
3. O`rta Osiyo turkiy tili (XIV-XX asrlar). Bu davr tili shu asrlar davomida turkiy- eski o`zbek tilida yaratilgan asarlar bilan bog`langan. Hozirgi o`zbek tili esa O`rta Osiyo turkiy tilining davomi deb qaraladi.

Yuqorida bildirilgan fikrlarni umumlashtirgan holda quyidagicha davrlashtirish mumkin:
Qadimgi turkiy adabiy til davri(VII asrdan-XIII-asrgacha)
Eski o`zbek tili davri (XIII-XIX asrlar)
Hozirgi o`zbek tili davri (XIX-XX asrlar)

ADABIYOTLAR:
Abduraxmonov G`., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1982.
Abduraxmonov G`., Rustamov A. Navoiy tilining grammatik xususiyatlari. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1984.
Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnika Bilge-kagana. Alma-Ata, Izd-vo «Nauka», 1966.
Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti VIII veka. Alma-Ata, Izd-vo «Nauka», 1971.
www.ziyonet.uz

Download 0.58 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: