Sun’iy intellekt texnologiyalarini iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati

Sun’iy intellekt texnologiyalarini iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati

Azimjon Azimov SBIA-74/22

2023

Kirish

Bugungi kunda sun’iy intellekt (SI) va uning asosida yaratilgan texnologiyalar juda keng koʻlamda qoʻllanilmoqda. Ushbu texnologiyalar bir nechta sohalarda ishlatilishi mumkin, shu jumladan tibbiyot, ta’lim, turizm, huquq, tizorat, va boshqa sohalarda. Bu maqolada SI va uning asosida yaratilgan texnologiyalar haqida umumiy tushuncha, ularning ishlash prinsiplari, ularning oʻrni turli sohalarda koʻrinishi, ularning muammolari va kelajakda ularga oid e’tiroflar haqida batafsil bayon qilinadi.

Sun’iy intellekt - bu kompyuter dasturlarining, asosan ma’lumotlar analizini, tahlil qilishni va umumiy yorliqlarni ko’rsatishni o’rganuvchi texnologiya. U o’zining o’ziga xos tizim va algoritmlari bilan ko’plab ma’lumotlar, statistik ma’lumotlar, axborotlar va hujjatlarni yig’ib olib, ulardan narsalarni aniqlash va natijalarni ko’rsatish orqali faoliyat ko’rsatadi. Sun’iy intellekt, tadbirkorlik, tibbiyot, ta’lim va boshqa ko’plab sohalarda foydalaniladi.

sBIA-74/22

Sun’iy intellekt texnologik olamning barcha sohalariga, transportdan tortib sog‘liqni saqlashgacha va chakana savdogacha kirib bormoqda. Biroq u aksariyat odamlarning pozitsiyalari va ehtiyojlarini aks ettira oladimi? Sun’iy intellekt texnologiyalarining jadal rivojlanishi va unga asoslangan ilovalarning keng qo‘llanilishi munosabati bilan biznes vakillariga “sun’iy intellekt texnologiyalaridan foydalanish tufayli qancha odam ishini yo‘qotadi?” turkumidagi savollarga ekspert o‘zining xulosalarini keltirgan.

Sun’iy intellekt tizimlarining insoniyat faoliyatida tutgan o’rni
Bugungi kunda butun dunyoda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari keng ko’lamda rivojlanmoqda. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari davlatning iqtisodiy tizimini yuritishning asosiy kuchi bo’lib: telekommunikatsiya, dasturiy ta’minotni ishlab chiqish kabi sohalarda yangi ish joylarni tashkil qiladi, hamda yangi axborot-kommunikatsiya atrofida paydo bo’layotgan ta’lim va o’qitish kabi xizmatlar sohasiga yangi dasturiy ta’minotni yaratmoqda. Xususan axborot-kommunikatsiya texnalogiyalarining jadal rivojlanishi natijasi o’laroq sun’iy intellekt tizimlari rivoji va insoniyat hayotida tutgan o’rni kunsayin kengayib bormoqda. Hozirgi kunda juda ko’p rivojlangan davlatlarda bu sohani takomillashtirishga alohida urg’u berilyapti. Sababi globallashuv jarayonida ko’p ma’lumotlar elektron tarzda qabul qilinmoqda. Juda ko’p ma’lumotlarga egamiz, lekin ularni tahlil qilishga inson idroki ojizlik qiladi. Shuning uchun ham sun’iy intellektga yuzlanilmoqda.
«Sun’iy intеllеkt» tushunсhasi dastlab AQSHda paydo bo’ldi va sеkin-asta boshqa davlatlarda ham kеng ko’llanila boshlandi. Sun’iy intellekt tarixi 40-yillarda birinchi kompyuterlarning yaratilishidan boshlanadi deb taxmin qilishimiz mumkin. Yuqori (o’sha davr me’yorlari bo’yicha) mahsuldorlikka ega elektron kompyuterlar paydo bo’lishi bilan sun’iy intellekt sohasida birinchi savollar paydo bo’la boshladi: intellektual qobiliyatlari odamlarning intellektual qobiliyatlari bilan bir xil bo’lgan mashinani yaratish mumkinmi? Sun’iy intellekt tarixining keyingi bosqichi - 50-yillar, tadqiqotchilar inson miyasiga taqlid qilib aqlli mashinalarni yaratishga harakat qilishgan. Ushbu urinishlar ham apparat, ham dasturiy ta’minotning to’liq yetishmasligi tufayli muvaffaqiyatsiz tugadi. 1956 yilda Stenford Universitetida (AQSh) seminar bo’lib o’tdi, u yerda sun’iy aql atamasi birinchi marta taklif qilingan.
Sun’iy intellekt tarixidagi 60-yillar fikrlashning murakkab jarayonini simulyatsiya qilib, keng sinf muammolarini hal qilishning umumiy usullarini topishga urinishlar bilan ajralib turdi. Umumjahon dasturlarni ishlab chiqish juda qiyin va samarasiz bo’lib chiqdi. Bitta dastur yordamida yechilishi mumkin bo’lgan muammolar sinfi qanchalik keng bo’lsa, uning muayyan muammoni hal qilishdagi imkoniyatlari shunchalik kambag’alroq. Ushbu davrda evristik dasturlashning tug’ilishi boshlandi.
Sun’iy intellekt texnologiyalari va xizmatlari:
Tabiiy tilni qayta ishlash (NLP). NLP - bu SIning kichik sohasi bo’lib, u kompyuterlarga inson tilini tushunish va qayta ishlash imkonini berishga qaratilgan. Ba’zi mashhur NLP xizmatlariga quyidagilar kiradi:
a) Chatbotlar va virtual yordamchilar. Bular shaxsiy yordam ko’rsatish, vazifalarni boshqarish, savollarga javob berish va muloqotni osonlashtirish orqali inson va kompyuter o’zaro ta’sirini yaxshilashga yordam beradi. Chatbotlar foydalanuvchi kiritishini tushunish, tegishli ma’lumotlarni ajratib olish va tegishli javoblarni yaratish uchun NLP va mashinani o’rganish algoritmlaridan foydalanadi. Misol uchun Siri, Alexa, Google Assistant va ChatGPT ham chatbotlar va virtual yordamchilar hisoblanadi.
Siri Apple tomonidan ishlab chiqilgan, ovoz yordamchisi hisoblanadi va iOS, iPadOS, watchOS, macOS va tvOSda ishlatiladi. Siri, foydalanuvchilar ovoz orqali, xabarlar yuborish, qoʻngʻiroq qilish, koʻngillariga qarab musiqa ijro etish, savollar va boshqalar kabi bir nechta vazifalarni bajarish uchun ishlatiladi. Alexa, Amazon tomonidan ishlab chiqilgan, xizmat hisoblanadi va Amazon Echo, Echo Dot, Echo Show, Echo Plus va boshqa qurilmalarda ishlatiladi. Alexa, ovoz orqali foydalanuvchilar, savollariga javob berish, musiqa ijro etish, film va seriallarni ko’rish, joyni ochish, buyurtma berish va boshqalar kabi bir nechta amallarni bajarish uchun ishlatiladi. Google Assistant, Google tomonidan ishlab chiqilgan, mobil qurilmalar, Google Home va boshqa qurilmalarda ishlatiladi. Google Assistant, foydalanuvchilar, savollari va qidiruvlari uchun javob berish, tayyor maʼlumotlarni topish, xabarlar va tadbirlarni oʻtkazish, qoʻngʻiroq qilish, musiqa ijro etish va boshqalar kabi vazifalarni bajarish uchun ishlatiladi.
ChatGPT esa, sun’iy intellektning bir turi hisoblanadi va oʻqituvchilar, marketing xizmati ishlab chiqaruvchilari va boshqa tashkilotlar tomonidan ishlatiladi. ChatGPT matn yordamchisi hisoblanadi va foydalanuvchilarga bir nechta soʻralgan savollarga javob bera oladi. Shuningdek, ChatGPT, foydalanuvchilarga boshqa savollar va javoblar berish, hujjatlarni koʻrish, turli xizmatlarga buyurtma berish maʼlumotlar qidirish va boshqalar kabi amallarni bajarish uchun ham ishlatiladi
Bu chatbotlar va virtual yordamchilar, oʻziga xos imkoniyatlar va xizmatlarga ega. Siri, Alexa va Google Assistant ovoz orqali foydalanilishi mumkin bo’lgan xizmatlardir. Shuningdek ChatGPT esa yozuv orqali foydalanilishi mumkin bo’lgan xizmatdir. Barchasi qo’shma sifatida foydalanuvchilar uchun qulayliklar va samarali xizmatlar taqdim etishda muhim rol o’ynaydi.Ustun tomonlari shundan iboratki, foydalanuvchi tajribasi va mijozlarni qo’llab-quvvatlashni yaxshilash, nogironligi bo’lgan odamlarning foydalanish imkoniyatini yaxshilash, takroriy vazifalarni avtomatlashtirish orqali vaqtni tejash imkoniyatining mavjudligidadir. Kamchiliklari sifatida murakkab yoki noaniq so’rovlarni tushunish, cheklangan ma’lumotlarni to’plash va ishlatish bilan bog’liq maxfiylik muammolaridir.
b) Mashina tarjimasi (Machine Translation). Mashina tarjimasining maqsadi til to’siqlarini bartaraf etish va turli tillarda so’zlashuvchilar o’rtasida uzluksiz muloqotni ta’minlashdan iborat. Misol sifatida Google Translate, DeepL va Microsoft Translatorlarni olish mumkin.
Google Translate, sun’iy intellekt va tarjima texnologiyalaridan foydalanib, matnning bir tilidan boshqa tilga tarjima qilishni ta’minlaydigan bir xizmat hisoblanadi. Bu xizmat, bir necha tilda, shuningdek, yozuv, gap va hattoki rasmli matnlarni ham oʻqish va tarjima qilishga yordam beradi. Google Translate, yirik ma’lumotlar bazasi, su’niy intellekt va tarjima modellari bilan ishlaydi. Bu modellar, tilni tahlil qilish, soʻzlar, jumlalar va gaplarni alohida tahlil qilish, soʻzlar va ularning tarjima qilinishi, tarjima qilish va tayyor boʻlishi kabi amallarni amalga oshirishda yordam beradi. Google Translate, bir nechta tilni oʻrganib chiqqan tarjima modellariga ega, bu ularni keng doirada sinash va baholash orqali, eng yaxshi tarjima natijalarini aniqlash uchun yaxshi tarzda ishlab chiqilgan. Bunda, Google, tarjima qilingan matnlarni, qoʻshimcha tahlil va taxmin qilish algoritmlari bilan boshqaradi, shuningdek, ma’lumotlarni koʻproq yaxshi tahlil qilish uchun, matnlarni tahlil qilishda ham foydalanadi. Google Translate, dunyodagi bir nechta tilga tarjima qilishda juda yaxshi natijalar koʻrsatadi va foydalanuvchilar uchun qulay va samarali xizmat sifatida qaraladi.
DeepL va Microsoft Translator ham tarjima xizmatlari hisoblanadi va sun’iy intellekt (SI) va tarjima texnologiyalaridan foydalanishadi. DeepL bir tilni boshqa tilga tarjima qilishda yuqori sifatli tarjima natijalari ko’rsatish uchun, bir nechta SI model va tizimlaridan foydalanadi. Bu modellar, matnning asl nusxasini tahlil qilish, matnning tushuntirilishi, tarjima qilish va tuzatish, tarjima qilingan matnni tahlil qilish va tarjima modellari ishlab chiqishda yordam beradi.
Microsoft Translator shuningdek, bir nechta tilni qamrab olgan va dunyoda keng oʻylangan xizmat hisoblanadi. U yuqori sifatli tarjima natijalari koʻrsatish uchun tili tahlil qilish va tarjima modellari bilan ishlaydi. Microsoft Translator, matnlarni tahlil qilish uchun tili (asosiy oʻzgaruvchilar, morfolojik tahlil, til nusxasining tahlili kabi) qoʻshimcha tahlil qilish algoritmlaridan ham foydalanadi. Microsoft, tahlil va tarjima natijalarini baholash uchun boshqa xizmatlar bilan solishtirish uchun “Human Parity” baholash modelini ham ishlab chiqishdi
Sun'iy aql bilan bog'liq 8 ta qiziqarli faktlarni ko'rib chiqamiz.
Fakt 1. Sun’iy intelekt xizmatining beminnatligi va vaqt meyorlarining cheklanmaganligi.
Fakt 2. U buzilishlarga moslasha oladi Amerikalik olimlar sun'iy intellekt bilan jihozlangan robot bilan tajriba o’tkazishdi. U jiddiy zarar ko'rgan taqdirda ham ishlashda davom etishini aniqladilar. Tajriba davomida "jarohat olgan" robot kamida oltita turli xil jarohatlarga, shu jumladan ikkita pastki oyoq-qo'llarining to'liq yo'qolishiga moslasha oldi va robotning "qo'li" kamida 14 turdagi jarohatlarga, shu jumladan uning ikkita dvigatelining ishdan chiqishiga moslasha oldi.
3-fakt: Sun’iy intelekt yaratuvchilarining e'tiqodi va stereotiplarini meros qilib oladi Sun'iy miya o'z xulosalarini dastlab unga kiritilgan ma'lumotlar asosida chiqaradi, shuning uchun u irqiy va jinsi xurofotlari bilan ajralib turadi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, yuzni tanib olish uchun ba'zi kompyuter tizimlari 35% hollarda qora tanli ayollarning jinsini chalkashtirib yuborgan va oq tanli erkaklarning atigi 0,8%. Buning sababi shundaki, sun'iy intellekt ishlaydigan ma'lumotlar bazalaridagi fotosuratlari 75% erkaklar tashkil etadi, ularning 80% oq tanli fotosuratlarda.
Fakt 4. Sun'iy intellekt savollarga javob berishi mumkin Bugungi kungacha eng kuchli sun'iy intellekt bilan ishlaydigan matn ishlab chiqaruvchisi - OpenAI-dan GPT-2 butun xatboshilarini yozishi mumkin va xatolarga yo'l qo'ymaydi. Shu bilan birga, tizim umumiy bilimlarga tegishli bo'lsa, savollarga to'g'ri javob beradi.
Fakt 5. Sun’iy intelekt inson qila oladigan hamma narsani o'rganishga qodir Tadqiqotchilar sun'iy intellekt 2060 yilga kelib insonning deyarli barcha vazifalarini mustaqil ravishda bajara olishiga umid qilishmoqda. Masalan, Oksford universiteti olimlari Google-ning DeepMind Sun’iy intelekt bo'limi bilan hamkorlikda tizimni odamlarga qaraganda labda o'qishni yaxshi o'rgatishdi. Watch, Attend and Spell dasturi xuddi shunga o'xshash lablar harakati bilan so'zlar orasidagi farqni aniqlaydi va 50% gacha jim nutqni tahlil qiladi. Dudaklarni o'qigan mutaxassislar uchun xuddi shu ko'rsatkich atigi 12% ni tashkil qiladi. Tizim BBC yangiliklar dasturlarini tomosha qilish orqali o'qitildi. Videodan 118000 ta jumlani o'rganib chiqqandan so'ng, 17,500 dan ortiq so'zlardan iborat so'zlarni tomosha qiling, qatnashing va imlo qiling.
Fakt 6. Sun'iy intellektga ega robotlar allaqachon diktor bo'lib ishlaydi, kosmosga uchadi, kemalarni patrul qiladi va futbol o'ynaydi
7-fakt: Sun’iy intelekt koronavirus bilan kurashishda yordam beradi Dunyo bo'ylab sun'iy intellektga asoslangan tizimlar yuqtirgan odamlarni kuzatishda, virus haqida ma'lumot to'plashda va vaktsinani qidirishda yordam beradi. Masalan, Isroilning Vocalis Health kompaniyasi Isroil hukumati bilan hamkorlikda ovozli spektr tahliliga asoslangan COVID-19 kasalligini aniqlash texnologiyasini ishlab chiqdi. Bundan tashqari, sun'iy intellektli robotlar jamoat joylarini patrul qilishda foydalaniladi (Singapur). Megvii ReID texnologiyasi yordamida Xitoyda inson oqimida yuqori isitma bilan kasallanganlarni aniqlaydigan tizim ishlab chiqildi.
Fakt 8. Sun'iy intellekt sayyorani tejash va odamlarni oziq-ovqat bilan ta'minlashdir
E’tiboringiz uchun rahmat !