Tadqiqotchisi sifatida mashhurdir bu iqtisodiyotda konyunktur-statistik

16.4. Uesli KlerMitchell g`oyalari
U Veblenning shogirdi bo`lib, iqtisodiyotda siklik xodisalar-ning
tadqiqotchisi sifatida mashhurdir (bu iqtisodiyotda konyunktur-statistik
institutsionalizm oqimi hisoblanadi). Mitchell ustozi Veblendan
tadqiqotning genetik uslubini meros qilib oldi, uningcha iqtisodiy
xodisalarni belgilovchi omillar bu ijtimoiy psixologiya, an'ana va urfodatlardir,
shu sababli tadqiqot predmeti sifatida odamlarning jamiyatdagi
hulqi o`rganilishi kerak. Shuningdek, ustozning ishlab chiqarish va biznes
o`rtasidagi qarama-qarshilik to`g`risidagi fikri ham qabul qilingan, bu
ishlab chiqarish va narxlar faoliyati harakatidagi farqlarning sababini
ko`rsatadi.
Bu olim iqtisodiy ko`rsatkichlar, raqamlar, bu ko`rsatkichlar
o`zgarishidagi qonuniyatlar bilan shug`ullandi, kapitalistik iqtisodiyotni
tartibga solishda ulardan foydalanishning yo`llarini izladi. Ammo, u
kapitalizm qarama-qarshiliklarini hal qilish yoki uni yaxshilash
to`g`risidagi nazariyalarni yaratmadi. U iqtisodiyotga ta'sir etuvchi
omillarni aniqlashga intildi, bular, uning fikricha, moliya, pul muomalasi
va kredit kategoriyalari edi. Bu kategoriyalarni tartibga solish yo`li bilaniqtisodiyotga ta'sir etish, hatto siklik tebranishlarni o`zgartirish, oldini olish
mumkin, deydi u. U o`zining "Iqtisodiy nazariya tiplari to`g`risida
leksiyalar" (1935) asarida iqtisodiy masalalarni madaniyat va sotsiologiya
muammolari bilan o`zaro aloqada, ammo asosan psixologik tahlil asosida
tadqiq etadi. Siyosiy-iqtisodiy institutlar to`g`risidagi ta'limot sifatida
qaraladi. Kapitalistik ishlab chiqarishni tartibga solish zarurligi, Mitchell
ta'limotining bosh xulosasidir.
Mitchell institutsionalizmi Veblen nazariyasidan, birinchidan,
tanqidiy emasligi bilan, ikkinchidan abstrakt nazariyasi bo`lmasdan, o`sha
davrning empirik tadqiqoti ekanligi bilan farq qilar edi. U o`z asarlarida
inqirozsiz "amaliy sikl" masalalariga alohida e'tibor berib, inqirozlarning
haqiqiy sabablarini bo`yab ko`rsatishga uringan, pul muomalasi
muammolarini diqqat markazida tutgan. Moliya va pul muomalasi
institutlarini insonlar hulqini tushuntirish uchun foydalaniladi. Uningcha,
tadbirkorlar jamiyat manfaatlari emas, balki o`z foydalarini ko`paytirish
uchun harakat qiladilar va bu axloqiy harakat oqlanadi, mavjud institutsiya
(davlat, mulk va boshqalar) bunga imkon beradi.
Insoniy jamiyat rivoji ayrim individlar taraqqiyoti shaklida emas,
balki jamiyat a'zolarining kollektiv aloqalarining takomillashuvi sifatida
xarakterlanadi. Bu aloqalar takomillashuvi shu institutsiyalarning
evolutsiyasi, davlat institutlarinig rivoji hamda ularning iqtisodiyotga
aralashuvi deb qaraladi. Kapitalizm qarama-qarshiliklarini yechishda
davlat yo`li bilan tartibga solish eng qulay vosita deb qaraladi.
Iqtisodiyotni o`rganishda matematika va statistikani keng qo`llash yo`li
bilan, Mitchell "kichik va katta sikllar" davomiyligini hisoblab chiqdi. U
o`zining hisob-kitoblariga asoslanib, kapitalizmning inqirozsiz rivojlanish
modeli loyihasini yaratdi. Bu olimning tadqiqotlaridagi ijobiy tomonlar
shundan iboratki, mamlakatlarning milliy xo`jaliklari bo`yicha boy faktik
materiallar to`plandi, ular asosida natural va qiymat ko`rsatkichlarining
rivojlanib boruvchi qatorlari yaratildiki, "dinamik qatorlar" tahlili nomini
oldi. Bu tahlil asosida olingan jamlovchi ko`rsatkich va indekslar
iqtisodiyotdagi haqiqiy ahvolni aks ettirgan va kapitalistik konyunkturani,
ayniqsa ishlab chiqarishning ayrim tarmoqlaridagi holatni baholashlda
ulardan foydalanilgan.
Bu yo`nalish tarafdorlari sikllarni o`zaro aloqador parametrlarning
ta'siri oqibatida vujudga keladi va kapitalistik ishlab chiqarish dinamikasini
belgilaydi, deb qaraydilar. Shu sababli ular sikllarni tasodifiy yagona
xodisa emas, balki doimiy kapitalizm iqtisodiyotiga xos xususiyat deb
hisoblaydilar. Ular tadqiqot qilayotgan omillar qatoriga birinchilardanbo`lib muomala sohasi ko`rsatkichlarini qo`yadilar, ya'ni narxlar, aksiyalar
kursi, pul muomalasi va boshqalar.
Inqirozlar inkor etiladi, bu amaliy sikllarni tan olish bilan
isbotlanadi (unda inqirozlar yo`q). Iqtisodiy qatorlarning nazariy asosini
bekamu ko`st deb bo`lmaydi. Masalan, 1929 yil arafasida Garvard maktabi
vakillari tomonidan berilgan iqtisodiy ob-havo prognozi ("Konyunktur
barometr") iqtisodiyot ravnaqi - "prosperity" bo`lgan. Ammo, amalda nima
bo`lgani hammaga ma'lum (1929-33 yillardagi og`ir inqiroz). "Garvard
barometri" uch egri chiziqdan iborat bo`lib, A) spekulatsiya indeksi; B)
biznes indeksi; S) pul bozori indeksidir. O`tgan yillar tajribasi asosida egri
chiziqlar harakati to`g`ri kelmaydigan lagalar (vaqt oralig`i) topilib,
"barometr" mualliflari egri chiziqlarning yangidan chetga chiqishini
aniqlash imkoni borligini va shu yo`l bilan iqtisodiy tushkunlikni ko`ra
bilish va oldini olish mumkin deb o`ylaganlar.
Mitchell tadqiqotlari empirik va institutsional uslublarning qorishmasidan
iborat. U iqtisodiy siklning amaldagi modelini loyihalashtirishga
muvaffaq bo`la olmadi.
U. Mitchell o`z ustozining ilmiy xizmatlari va unga bo`lgan cheksiz
hurmati sifatida "Veblen ta'limoti" asarini yaratdi, unda ustoz kitob va
maqolalaridan ko`chirmalar ko`p keltiriladi, bu kitob Mitchell vafotidan
keyin nashr etilgan.
Siklik (davriy) o`zgarishlar nazariyasiga rus olimi N.D.Kondratyev
(1892-1938) katta hissa qo`shdi. U jahondagi yetakchi kapitalistik deb
nomlangan mamlakatlar iqtisodiyotining ko`p yillik (100-150 yil) rivojlanishini
tahlil etib, bu o`zgarishlarning bir yildan kam (fasliy), 3,5 yillik, 7-
11 yillik savdo-vsanoat va 50-60 yillik katta sikllarini ajratib berdi. U 1929
yildagi "Buyuk depressiyani" oldindan (prognoz) aytib bergan, ammo,
sovet davrida "kapitalizm qachon o`ladi" degan savolga "kapitalizm o`lar,
ammo, qachonligini ayta olmayman" deb javob berganligi uchun
qatag`onga uchragan va otilgan. Bu olimning buyuk xizmatlari jahon iqtisodchilari
tomonidan yuqori baholangan va amalda qo`llanilmoqda.