Tangachalilar Squamata

. Tangachalilar (Squamata) turkumiga hozirgi sudralib yuruvchilarning eng k p turlari kiradi. Bulaming gavdasi har xil tangacha bilan qoplangan. Kvadrat suyagi miya qutisi skeleti bilan harakatchan q shi ladi. Tuxumlarida oqsi l b l maydi va ular pergamentsimon parda bilan qoplangan. Tangachalilar turkumi z navbatida uchta kenja turkumga b linadi (34 —rasm).
1. Kaltakesaklar (Lacertilia) kenja turkumi vakillarining tashqi k rinishixilma —xil. K pchiligining oyoqlarib lsa — da, oyoqsizlari ham uchrab turadi. Lekin oyoqsiz kaltakesaklarda ilonlardagiga qarshi
laroq, t sh suyagi, oyoq kamari, harakatchan k z qovoqlari va nog'ora pardasi b ladi. Kaltakesaklarning 2500 — 3000 dan ortiq turi bor. Kaltakesaklarning k pchiligi MDH ning janubiy hududlarida yashasa, tiriktug'ar kaltakesak bilan tez kaltakesak rta va shimoliy mintaqalarda tarqalgan. Markaziy Osiyo ch Ilarida har xil t garakboshlar, kechasi faol hayot kechiradigan gekkonlar, kulrang echkiemar, agama va boshqalar yashaydi. Kaltakesaklarga yana uchar ajdarlar, iguanalar, urchuqsimonlar, zahartishlilar, ssinklar oilalari vakillari ham kiradi.
2. Ilonlar (Ophidia) kenja turkumi vakillarining gavdasi uzun silindr shaklida b lib, deyarh qismlarga b Iinmagan. Oyoqlari y q. Qovoqlari
zaro q shilib ketib yupqa parda hosil qiladi. Nog ra pardasi y q. pkasi toq, buyraklari tasmasimon ch ziq. Jag' apparatining suyaklari (tanglay, qanotsimon va tangachasimon) zaro harakatchan q shi l gan. Shu sababl i ilonlar z ljalarini butunlay yutadi. B g'ma ilonlar ljasini gavdasibilan rab olib, b g'adi. Zaharh ilonlar esa ljasini zaharibilan ldiradi.
Zaharh ilonlarning ustki ikkita tishi kattaligi bilan boshqa tishlaridan farq qilib turadi va yuqori jag' suyaklariga rnashgan b ladi. Zahar tishlar jag' ochilganda ustki jag'ga vertikal, yopilganda esa ular uchi orqa tomonga qaratiladi. Qora ilonlarning zahar tishlari ichida kanal b lsa, k zoynakli ilonlar zahar tishlarining pastki yuzasida nov b ladi. Zahar shu nov va kanal lardan ilon chaqqanda oqib chiqadi. Zahar maxsus ustki jag' bezlari tomonidan ishlab chiqiladi.
K zoynakli (kapcha ilon), qora, chinqiroq ilonlar inson uchun juda xavfli hisoblanadi. Bu ilonlar respublikamizning ch l va tog'h mintaqalarida tarqalgan. MDH da yana chipor ilonlar va suv ilonlari keng tarqalgan. Sobiq ittifoqning "Qizil kitobi"ga 19 tur kaltakesak va 16 tur ilonlar kiritilgan. Bularga Qrim gekkoni, turkman gekkoni, Xantov t garak boshi, b z echkiemar, turk kaltakesagi, Kavkaz orti chipor iloni, rta Osiyo k zoynakli iloni, Kichik Osiyo qora iloni va boshqalar kiradi.
3. Xameieonlar (Chameleontes) kenja turkumi vakiliari daraxtda yashashga moslashgan sudralib yuravchilardir. Panjalari ombur shakiida, dumlari uzun va ilmoqli. Gavdasi yon tomondan qisilgan. K zlari katta— katta va harakatchan b lib, bir —biriga bogliq b lgan holda ljasini hasharotlarni axtaradi. Xameleonlar tashqi muhitga qarab rangini zgartira oladi. Ularning kattaligi 3 —5 sm dan 50—60 sm gacha b ladi.
3. Timsohlar (Crocodilia) turkumi vakillari hozirgi zamon sudralib yuruvchilari ichida eng yuqori taraqqiy etgan va suv muhitida yashashga moslashgan. Boshi, b yni va tanasi, yapaloq dumi, yon tomondan qisiigan, orqa oyog'ining barmoqlari orasida suzgich pardasi b ladi. Gavdasi shox qalqon bilan qopiangan. Bu qalqonlarning tagida suyak plastinkalar joylashgan.
Tishlari jaglararo, yuqorigi jag' va tish suyaklarida b lib, xuddi sut emizuvchilardagidek chuqurchalarda joylashadi. Jaglararo va yuqorigi jag' suyaklarining simtalari va tanglay suyaklarining q shilishidan ikkilamchi suyak — tanglay hosil b ladi. Ikkilamchi tanglay og'iz b shlig'ini ustki burun —halqum y li va pastki haqiqiy og'iz bo'shlig'iga ajratib turadi. Yurak qorinchasi t iiq 2 qismga b lingan, ya'ni yuragi 4 kamerali. Lekin chap yurak qorinchasidan chiqqan ng aorta yoki arterial qon va ng yurak qorinchasidan chiqqan chap aorta yoki venoz qon zaro q shiladi.
Hozirda timsoMarning 25 ta turi ma'lum. Bular tropik mamlakatiarning daryo, k l va botqoqliklarida yashaydi. B yi 10 m ga yetadigan Nil timsohi, Hindiston daryolarida yashaydi gan uzun tumshuqli gavial, Amerikada yashovchi alhgator va kaymanlar timsohlarning tipik vakilidir. Timsohlar suvda yashovchi va suv qirg'og'iga yaqinlashgan hayvonlar bilan oziqlanadi. Qimmatbaho terisi va g shti uchun ovlanadi.
4. Toshbaqalar (Chelonia) turkumi vakillarining asosiy xususiyatlaridan biri tanasi ustida joylashgan suyak qalqonlarining b lishligidir. Boshi, b yni, oyoqlari va xavf tug'ilganda dumi ma'lum darajada qalqon ichigatortiladi. Qalqoni yoki zizhi ustki b lim karapaksdan va pastki b lim plastrondan tashkil topgan. Karapaks teri hisobidan rivojlangan suyak plastinkalar hamda qobirg'alar va umurtqalaming asosiy qisminhig q shiMshidan hosilb lsa, plastron qoplovchi suyak plastinkalar, t sh va mrov yupqa shox plastinkalar bilan qoplangan.
Bosh skeletida malum darajada ikkilamchi suyak tanglay hosil b ladi. Jag'larida tishlari b lmaydi. Jag' suyaklari qirrasi tkir shox qin bilan qoplangan. Og'iz b shliglning tagi goh k tarilib, goh tushib, havoni tortishda nasos rolini ynaydi. Nafas olish mexanizmi yana
133
b yin va oyoqlarining harakati orqali ham yuzaga keladi, chunki toshbaqalarda k krak qafasiy q.
Toshbaqalar asosan tropi k hududlarda va jazirama ch l zonalarda tarqalgan. Tinch va Hind okeani orollarida og'irligi 200 kg ga yetadigan fil toshbaqasi yashaydi. rta Osiyoda choi toshbaqasi, Qrim va Kavkazda botqoq toshbaqalari tarqalgan. Ular yashirin b yinli toshbaqalar sinfiga kiritiladi. Og'irligi 450 kg gacha boradigan sh rva yoki yashil toshbaqa hamda undan kichik karetta tropi k dengizlarda yashaydi. Oyoqlari eshkakka aylanganligi va qalqon ichiga tortilmaganligi sababli ular dengiz toshbaqalari deyiladi. Uzoq Sharq va Xitoyda ussuriy yumshoq terili toshbaqalar yashaydi. Ularda shox plastinka boimaydi. Suyak plastinkalari ancha kichik boiib, teri ostida joylashgan. Umuman, toshbaqalar turkumiga 250 ga yaqin tur kiradi.
Sudralib yuruvchilar amfibiyalarga nisbatan turlicha sharoitlarda yashaydi. Bu sudralib yuruvchilarning yuqori taraqqiy etganligi bilan bogiiq. Sudralib yuruvchilarning quruq muhitda yashashga moslashishi ham katta rol ynaydi. Shu sababli ular Arktika va Antarktikadan tashqari yer yuzining deyarli hamma qismida tarqalgan.
Shu bilan birga sudrali b yuruvchilarning gavda harorati zgaruvchan boiganligi tufayli nisbatan yuqori haroratli muhitda yaxshi hayot kechiradi. Masalan, ilonlar 10 C° da kam harakatchan boiib qoladi, +6 +8 C° da esa harakatdan t xtaydi, +2 +3 C° da karaxt boiadi. Gavdasi — 4 C° yoki —6 C°ga sovusa, halok boiadi.
Ushbu aytilganlarga k ra, sudralib yuruvchilar tropik zonada k p sonli b lib, qutbga borgan sari kam uchraydi. Tog' ch qqilariga chiqib borganda ham ularning soni kamayib boradi. Shuningdek, haddan tashqari yuqori harorat ham sudralib yuruvchilar uchun halokatlidir. Muhit harorati + 55 C° b lganda, kaltakesaklar 1,5 — 4 daqiqada halok boiadi. Bunday vaqtda sudralib yuruvchilar yer kovaklariga yashirinadi yoki daraxtga chiqib oladi.
Sudralib yuruvchilar uchun optimal harorat +20 +40 C°atrofida boiadi. rta mintaqalarda yashovchi k pchi l i k sudrali b yuruvchilar kunduz kuni, gekkonlar esa tunda faol boiadi. Tropik sahrolarda esa k pchilik sudralib yuruvchilar kechasi faol boiadi.
Mavsumiy (fasl) siklliligi tropik oikalarda namoyon b lmaydi. rta mintaqalarda haroratning pasayishi bilan sudralib yuruvchilarning hammasi uyquga ketadi.
Sudralib yuruvchilar yashash sharoitiga qarab yerda, suvda, yer tagida va daraxtlarda yashovchi ekologik guruhlarga boiinadi.
134
Yerda yashovchi sudralib yuruvchilar ch l, zich tloq, rmon va botqoqliklarda yashaydi. Bu guruhga sudralib yuruvchilarning aksariyat k pchiligi kiradi. Masalan, ilonlar, kaltakesaklar, echkiemarlar, ba'zi toshbaqalar va boshqalar.
Ba'zi sudralib yuruvchilar suvda yashashga moslashgan. Masalan, dengiz toshbaqalari, yumshoq terili toshbaqalar, dengiz ilonlari va timsohlar.
Sudralib yuruvchilaming kam sonli guruhi yerni kavlab hayot kechiradi. Bularga k r ilonlar kiradi. Ch l toshbaqalari va t garak boshlar esa ma'lum vaqtlarini yer tagida tkazadi.
Nihoyat, ba'zi sudralib yuruvchilar, masalan, xameleonlar, ayrim tur kaltakesaklarning ayrim turi, agamalar va ilonlar daraxtlarda yashashga moslashgan.
Sudraiib yuruvchilar suvda yashovchi umurtqasiz va quruqlikda yashovchi hasharotlar hamda umurtqali hayvonlar bilan, ba'zi birlari (ch l toshbaqalari)gina simliklar bilan oziqlanadi. Sudralib yuruvchilar odatda ljalarini butunlay yutadi, timsohlar va dengiz toshbaqalari b lak — b lak qilib uzib oladi. Zaharsiz ilonlar ljalarini tiriklayin yutadi. Zaharli ilonlar esa awal ljasini zaharlab ldiradi, keyin butunlay yutadi.
Sudralib yuruvchilar quruqlikda k payishga moslashgan. Hatto, suvda yashovchi dengiz toshbaqalari, dengiz ilonlari va timsohlar ham k payish uchun quruqlikka (qirg'oqqa) chiqadi.
K pchilik sudralib yuruvchilar terisimon yoki qattiq ohak p st bilan qoplangan tuxum q yib k payadi. Tuxumlarini yerga, qumga, daraxt p stloqlari ostiga q yadi. Ular +15 +30 C° atrofida 2 —3 oy davomida rivojlanadi.
Sudralib yuruvchilar ichida tirik tug'uvchi turlari ham bor. Oddiy holda urug'langan tuxum ona organizmining jinsiy y llarida t xtab qoladi va embrion rivojlanadi. Tirik tug'ish hodisasi yana shimolga yaqinlashib borgan sari yoki toqqa k tarilgan sari k payib boradi.
Sudralib yuruvchilarning deyarli hammasi foydali hayvonlar hisoblanadi. Kaltakesaklar, ilonlar qishloq va rmon x jaligi zararkunandalari hisoblangan hasharotlar hamda kemiruvchilarni qiradi. K pgina kaltakesaklar tulki, sassiqq zan kabi ovlanadigan hayvonlarga ovqat b ladi. rta Osiyoda yashaydigan ch l toshbaqasi maysazorlarga zarar keltiradi. Suv ilonlari ovlanadigan baliqlarning tuhumlarini, chavoqlarini yeb, zarar yetkazadi.
Ba'zi mamlakatlarda zaharli ilonlar insonga jiddiy zarar yetkazadi. Shu bilan birga, ilon zahari tibbiyotda ishlatiladigan nihoyatda
135

qimmatbaho xomashyo ekanligini ham unutmasligimiz kerak. Zaharli ilonlardan (k zoynakli ilon, qora ilon, charx ilon) zahar olish uchun
rta Osiyo respublikalarida ilon boqish fermalari tashkil qilingan.
Timsohlar, ilonlar, echkiemarlarning terisidan charm buyumlar tayyorlanadi. Ba'zi mamlakatlarda ularning tuxumi, timsoh va ilonlarning g shti oziq —ovqat mahsuloti sifatida ishlatiladi. zbekiston "Qizil kitobi"ga sudralib yuruvchilarning 16 ta turi kiritilgan. Bular qatoriga Xentov t garakbbshi, Rustamov gekkoni, echkiemar, Hind boygasi, Kapcha ilon va boshqalar kiradi. Xulosa qilib aytganda, sudralib yuruvchilarni har tomonlama himoya qilish kerak.
Test topshiriqlariga javob bering
1. Sudralib yuruvchilarning tashqi tuzilishi va skeleti uchun xos belgilarni k rsating.
a — terisi quruq, b—terisi tangachalar bilan qoplangan, d—ter bezlari y q, e — oyoqlari kalta, f—b yin b limida yettita umurtqa bor, g— b yin b limida sakkizta umurtqa bor, h —skeleti asosan suyakdan iborat, i —bosh skeleti tog'aydan iborat.
A — a,b,d,g; B — b,d,e,h; D — a,d,f,h; E — b,e,f,g; F — a,b,d,i.
2. Sudralib yuruvchilaming nerv sistemasi va sezgi organlari qanday rivojlangan ?
a — oldingi miya yarimsharlari nisbatan yirik, b—eshitish organi ichki, rta va tashqi quloq, d —qovoqlari harakatchan, e—issiqlikni sezish organlari bor, f — uchinchi qovog'i rivojlangan.
A — a,b,e; B — b,d,f; D — a,b,f; E — b,ef; F — a,d,f.
3. Sudralib yuruvchilarning nafas olish va qon aylanish sistemasi qanday tuzilgan?
a—k krak qafasi yordamida nafas oladi, b — yuragi t rt kamerali, sovuq qonli, d —yuragi uch kamerali, sovuq qonli, e—yurak qorinchasi t siq bilan ikki qismga b linadi, f—yurak qorinchasi chala parda bilan ikkiga b lingan.
A — a,b,e; B — b,d,f; D — a,d,f; E — b,e,f; F — a,d,e.
4. Sudrali b yuruvchilar qanday k payadi ?
a —urug'lanishi ichki, b —urug'lanishi tashqi, d —tirik tug'adi,
e—yirik tuxum q yadi, f —embrioni amnion b shliq ichida rivojlanadi, g —tuxumlari ona qornida rivojlanadi.
A — a,b,g; B — b,d,f; D — a^f; E — a,e,g; F — a,d,e.
5. Xartumboshlilar qanday tuzilgan?
136
a — tanasi orqasida uchburchak shakldagi plastinkalari bor, b—tepa k zi b ladi, d —kopulyativ organi y q, e —k zlari yaxshi rivojlanmagan, f—tirik tug'adi.
A — a,d,f; B — a,b,d; D — b,ef; E — b,d,e; F — a,d,e.
6. Ilonlarning kaltakesaklardan farq qiluvchi belgilarini k rsati ng? a — gavdasi uzun, b — qovoqlari tiniq, k zni qoplab olgan,
d—uchinchi qovog'i bor, e—jag' suyaklari zaro harakatchan q shilgan, f—oyoqlari rivojlanmagan, g—tullaganida terisi yaxlit k chadi.
A — a,b,e; B — b,d,g; D — b,e,g; E — a,e,f; F — a,d,g.
7. Zaharli ilonlarni k rsati ng.
a—chipor ilon, b —b g'ma ilon, d —qora ilon, e—kapcha ilon, f—sariqilon, g — charx ilon, h —boyga, i — qalqontumshuq.
A — a,b,e,i; B — b,d,f,h; D — d,f,g,h; E — a,e,g,i; F — d,e,g,i.
8. Timsohlar uchun xos belgilarni k rsati ng.
a—gavdasi yuqoridan pastga qarab siqilgan, b—gavdasi tangachalar bilan qoplangan, d — gavdasi yirik muguz qalqon bilan qoplangan, e — yuragi t rt kamerali, f — teri si nafas olishada qatnashadi, g — tuxumlarini qirg'oqqa q yadi.
A — a,b,e,g; B — a,d,e,g; D — b,e,f,g; E — a,d,e,f; F — b,d,e,f.
9. Xameleonlar qanday tuzilgan?
a — daraxtda va yerda yashaydi, b — panjalari qisqichga xshash, d — dumi uzun, ilmoqh, e—k zlari har tomonga qarab harakatlanadi, f—tishlari yirik va tkir, g — terisi rangini tashqi muhitga moslab zgartira oladi.
A — b,d,e,g; b — a,e,d,g; D — b,e,f,g; E — a,e,f,g; F — a,b,e,f.
10. Amniotalar guruhiga kiruvchi hayvonlarni k rsati ng.
A — lantsetniklar; B — t garak og'izhlar; D — sudralib yuruvchilar; E — lichinkaxordalilar; F — baliqlar.
137