Tarbiya asosi

---

Ma’ruza 3 
MАVZU: MILLIY URF-ODAT, QADRIYAT VA AN’ANALAR- 
TARBIYA ASOSI. 
R е j а : 
1. Urf-odat,qadriyat va an’analar haqida tushuncha. 
2. Qadriyat turlari. 
3. Shaxs ma’naviy yuksalishida qadriyatlarning ahamiyati. 
Tayanch tushunchalar: qadriyat, ma’naviy qadriyat, ta’lim, tarbiya, oliy qadriyat, 
an’ana, milliy qadriyat. 
 
O‘quv-uslubiy аdаbiyotlаr vа elеktrоn tа’lim rеsurslаri ro‘yхаti 
Аsоsiy dаrslik vа o‘quv qo‘llаnmаlаr 
1. R.A.Mavlonova, Б.Нормуродова. Тарбиявий ишлар методикаси. O‘quv qo‘llanma.  
Toshkent, “Fan” 2008 y. 104-bet. 
2. R. Mavlonova, N.Rahmonqulova, B.Normurodova, K.Matnazarova Tarbiyaviy ishlar
metodikasi. Darslik. Toshkent, 2014 y.67-bet. 
3. K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv  
qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil.173-bet. 
4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi  
va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil.205-bet. 
Elektron ta’lim resurslari: 
1.w.w.w.tdpu.uz 
2.w.w.w.pedagog.uz 
3.w.w.w.ziyonet.uz 
4.w.w.w edu.uz 
5.tdpu-INTRANET.Ped 
Mamlakatimiz 
istiqlolining 
dastlabki 
kunlaridanoq, 
buyuk 
ma’naviyatimiz va 
qadriyatlarimizni, xalqimizning yaratgan boy madaniy merosini avaylab-asrash va keyingi 
avlodga yetkazish oldimizda turgan muhim masalalardan biridir. Ma’lumki, har qanday 
jamiyatning kelajagi yosh avlodni qanday ta’lim olishiga va qay tarzda tarbiyalanishiga bogʻliq. 
Qadriyatlar - inson uchun ahamiyatli boʻlgan millat manfaatlari yoʻlida xizmat qiladigan 
yerkinlik, ijtimoiy adolat, tenglik, haqiqat, ma’rifat, goʻzallik, yaxshilik, halollik, burchga 
sodiqlik singari fazilatlarni oʻzida mujassamlashtiradi. Qadriyatlar oʻzining mazmun-mohiyatiga 
koʻra bir necha turlarga boʻlinadi, ya’ni: 
- tabiiy qadriyatlar (yashash uchun zarur bulgan tabiiy shart-sharoitlar); 
- iqtisodiy qadriyatlar (ishlab chiqarish kuchlari va vositalari); 
- ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar (yerkinlik, tenglik, adolat, tinchlik, hamkorlik); 
- ilmiy qadriyatlar (bilimlar, tajribalar, yutuqlar); 
- falsafiy qadriyatlar (gʻoyalar, mafkuralar, konsepsiyalar); 
- badiiy qadriyatlar (san’at, adabiyot, madaniyat); 
- diniy qadriyatlar (iymon, ye’tiqod, vijdon, savob). 
Shu bilan birga, fanda qadriyatlarning milliy va umuminsoniy turlarga ajratilishi an’ana 
tusiga kirgan. Milliy qadriyatlar ma’lum bir millat, xalq va yelatlarning oʻz tarixiy taraqqiyotida 
yaratadigan barcha moddiy va madaniy (ma’naviy) boyliklari yigʻindisidan iboratdir. 

---

Qadriyatlar turli-tuman boʻlib, bular ichida “eng oliy qadriyat – inson” hisoblanib, qolgan 
barcha qadriyatlar unga xizmat qiladi. Inson qadriyatining ma’naviy, tarixiy hamda ta’limiy 
jihatlari oʻziga xos yangicha fikrlash va yondoshishlarga asoslanadi. Jamiyatda milliy 
qadriyatlarni oʻz qalbida mustahkam saqlash, atrof-muhit, tabiat va hayotni goʻzal, farovon 
qilish, demokratiya asoslari hamda jamiyatda amal qilayotgan progressiv gʻoyalar buyuk 
qadriyat hisoblanadi. Inson qadriyati uning dastavval oʻz-oʻziga va shu jamiyatga boʻlgan 
hurmati hamda munosabati, xulq-atvori bilan chambarchas bogʻliq boʻladi. Bu insonga oʻz xulq-
atvorini tartibga solishi, oʻziga nisbatan talabchanlik va nazoratni kuchaytirishga imkon beradi. 
Insonning shaxsiy qadrqimmati milliy qadriyatlardan kelib chiqadigan ijtimoiy xususiyatlardan 
boʻlib, uni yuksaklikka olib boruvchi oliyjanob bir kuchdir. Shu jihatdan qadriyatlar insonning 
ijtimoiy erkinligini va ma’naviy pokligini ta’minlovchi bir buyuk manbadir. Bir soʻz bilan 
aytganda, mutafakkir olimlar yuksak ma’naviy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlar doirasida 
talqin yetdilar va targʻib qildilar, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ma’naviy omillarni 
yuksak baholadilar. Shu ma’noda oʻsib kelayotgan yosh avlodda yuksak ma’naviy-axloqiy 
sifatlarni tarkib toptirish zaruriyati yuzaga keldi. Axloq kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti 
davomida vujudga kelib, tarkib topgan, takomillashib kelgan me’yor va qoidalardan iborat 
boʻlib, ular kishilarning jamiyatga boʻlgan munosabatlarini tartibga soladi. Bu me’yor va 
tartibqoidalar kishilardan jamiyat uchun zarur boʻlgan axloqqa ega boʻlishlikni talab qiladi. 
Axloq insonning dunyoqarashi, xulqini belgilovchi insoniy fazilatdir. Shu bois dunyoqarash 
oʻzgarmaguncha inson ham oʻzgarmaydi. 
Oʻzbek milliy pedagogi Abdulla Avloniy axloqqa quyidagicha ta’rif beradi: “Axloq 
insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdur. Yaxshi xulqlarning 
yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va isbotlar ila bayon qiladigan kitob axloq 
deyilur”. 
Axloq - inson hayotida oʻz-oʻzini idora qilish me’yorlarini, boshqalar bilan munosabatda 
boʻlish madaniyatini, halol ishlab, toʻgʻri hayot kechirish mezonlarini oʻrgatadi. Axloq - tarixiy 
hodisa. Axloqiy qonun-qoidalar barcha zamonlar uchun bir xil, oʻzgarmas boʻlishi mumkin 
yemas. Muayyan jamiyat uchun ayrim axloqiy qoidalar toʻgʻri boʻlsa, boshqa davrga kelib 
notoʻgʻri boʻlib qolishi mumkin. Oʻzbekona, milliy axloqda ota-bobolarimizning tarixiy 
tajribalari, davrlar sinovidan oʻtgan saboqlari va bizga doimo madad boʻlib turgan ruhiy 
quvvatlari jamuljamdir. Mustaqil mamlakatimizning kelajagi uchun ma’naviyati yuksak, 
barkamol insonlar zarur. Barkamol insonni axloqiy tarbiyalash, voyaga yetkazish haqida 
mutafakkirlarimiz bir qator asarlar yaratishgan. Chunonchi, Kaykovusning “Qobusnoma”, 
Sa’diyning “Guliston”, “Boʻston”, Amir Temurning „Temur tuzuklari“, Abdurahmon Jomiyning 
“Bahoriston”, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, Husayn Voiz Koshifiyning “Axloqi 
muhsiniy” va boshqalarni koʻrsatishimiz mumkin. Oʻzbekiston mustaqillikka yerishgandan soʻng 
ta’limtarbiya sohasida jiddiy oʻzgarishlar roʻy berdi. Ta’lim-tarbiyada milliy qadriyatlarni 
shakllantirish va rivojlantirish asosiy oʻrinni egalladi. Tariximiz, madaniyatimiz, milliy urf-
odatlarga e’tibor kuchaydi. Bugungi kun yoshlari mustaqilligimizni mustahkamlashda oʻz 
e’tiqodi, gʻayrat-shijoati, madaniyati, bilimi va ularni tatbiq etish mahorati bilan ajralib turadilar. 
Ular jamiyatda, jamoada xalqlar va millatlar oʻrtasida doʻstlik, sogʻlom turmush tarzini 
yaxshilashga qaratilgan muhitni vujudga keltirishga intiladilar. 
Komil insonni shakllantirishda maktabda, oilada sogʻlom ma’naviy muhit barqaror 
boʻlishiga erishish muhim ahamiyatga ega. Chunki sogʻlom muhit natijasidagina axloqiy 
fazilatlar tarkib topadi. Kishi oʻz hayotida axloqiy kamolotga qanchalik koʻp intilsa, shunchalik 

---

oʻz xato-kamchiliklarini anglab boradi. Turon zaminimiz xalqlari axloqiy tarbiya sohasida boy 
an’analarga ega. 
Axloq-odob insonning jamiyatga boʻlgan munosabatining negizini tashkil etadi. Shuning 
uchun ham oʻquvchida jamiyatga boʻlgan hurmatni 
yuksaltirish mustaqilligimizni 
mustahkamlashga, axloqiy madaniyat yegasi boʻlishga, oʻzini-oʻzi anglab etishga, yaxshi 
insonlarga boʻlgan e’tiqodni rivojlantirishga olib keladi. Maktab oʻquvchilari dars va darsdan 
tashqari jarayonlarda doʻstlik, hamjihatlik, hamkorlik, bir-birini qoʻllab-quvvatlash, birovning 
dardiga darmon boʻlish kabi fazilatlar xalqimiz va millatimiz kuch-qudratining asosi, ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy taraqqiyotning negizi yekanligini oʻz oʻquvchilariga tushuntirishlari darkor. 
Ma’naviy-axloqiy tarbiya - ma’naviy ongni bir maqsadni koʻzlab tarkib toptirish, axloqiy 
tuygʻularni rivojlantirish hamda xulq-atvor koʻnikmalari va odatlarini hosil qilishdan iborat. 
Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsadi: jamiyat talablariga bogʻliq boʻlib, bu talablar, oʻz 
navbatida, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi va jamiyatda yoshlarni oʻqitish va 
tarbiyalash ishlarining hammasi yosh avlodda ma’naviy axloq va e’tiqodni shakllantirishga, 
ularni Vatanga cheksiz sadoqat ruhida tarbiyalashga xizmat qilishi lozim. Yoshlarni ma’naviy-
axloqiy tarbiyalash tuzimini takomillashtirishda boshlangʻich maktab muhim oʻrin egallaydi. 
Insonning jamiyatga boʻlgan munosabatini shakllantirish, salbiy illatlarga qarshi nafrat 
uygʻotish, ongli intizomni tarbiyalash, komil insonni voyaga yetkazish kabilar axloqiy 
tarbiyaning vazifalaridir. Axloqiy tarbiya vazifalaridan yana biri insonning jamiyatga boʻlgan 
munosabatini yuqori pogʻonaga koʻtarishdir. Iymon va insof, soʻz va ish birligi, insonparvarlik 
yangi qurilayotgan jamiyatning asosiy xususiyatlari boʻlib qoladi. Shunday ekan, jamiyat va xalq 
manfaati, uning baxt-saodati uchun kurashish mas’uliyatini har bir fuqaro teran his etishi va unga 
amal qilishi lozim. 
Yoshlarni tarbiyalashda sharqona va milliy axloq-odob normalari asosida ish yuritish bilan 
birga jamiyatga hurmat, mustaqillikni mustahkamlash, insonlarga insoniy munosabatda boʻlish 
kabi fazilatlarni singdirish taqozo etiladi. Oʻquvchining jamiyatga boʻlgan munosabatida milliy 
birlik, birdamlik va hamkorlik tuygʻulari, turli xalqlarga boʻlgan hurmat kabilar yaqqol namoyon 
boʻlishi zarur. Oʻzbekiston mustaqilligi, yurtimiz ravnaqi yoshlarni oʻqish, izlanish va 
mehnatdan qochmaydigan, har qanday qiyinchiliklardan hayiqmaydigan, salbiy illatlarga nafrat 
bilan qarash ruhida tarbiyalashni talab qiladi. Shunga koʻra bugungi jamiyatimizda yashayotgan 
har bir yosh kelgusida shu oʻlkaning haqiqiy egasi boʻlib yetishishi, uning gullab-yashnashi 
haqida qaygʻurishi, erishgan yutuqlarini mustahkamlashi lozim. 
Diyorimizda mustakqillik tantanasi tufayli ta’lim-tarbiya tizimida tub oʻzgarishlar vujudga 
keldi. Milliy qadriyatlarni tiklash, milliy ma’naviyatni yuksaltirish, ayniqsa, sharqona odob-
axloq an’analariga ye’tiborni kuchaytirish shular jumlasidandir. Oʻlkamizda buyuk rejalar, 
bunyodkorlik ishlari aql-idrok, sabr-qanoat bilan, tarixiy an’analarimiz, tajribalarimizni hisobga 
olgan holda qadam-baqadam amalga oshirilmoqda. 
An’ana - bu oʻziga xos ijtimoiy hodisa boʻlib, kishilarning ongida, hayotida oʻz oʻrnini 
topgan, avloddan-avlodga oʻtadigan, takrorlanadigan, hayotning barcha sohalarida (umum yoki 
ma’lum guruh tomonidan) qabul qilingan tartib va qoidalardir. 
Odat (“urf-odat”) - kishilarning turmushiga singib ketgan, ma’lum muddatda takrorlanib 
turuvchi xatti-harakat, koʻpchilik tomonidan qabul qilingan xulq-atvor qoidalari. Masalan: 
- kichiklarning kattalarga salom berishi; 
- yerta turib uy-hovlini tartibga keltirib qoʻyish; 
- mehmonlarga alohida hurmatda boʻlish; 
- bayram arafasida kasal, ojiz, qiynalganlardan habar olish; 

---

- yordam lozim boʻlganlarnikiga hasharga borish kabilar oʻzbek xalqining yaxshi odatlari 
hisoblangan. 
Agar an’ana ijtimoiy hayot, mehnat, madaniyatning hamma sohalariga xos boʻlib, 
hodisalarning juda keng doirasini qamrasa, odat ijtimoiy hayotning ma’lum sohalarida, ya’ni: 
- kishilar turmushi; 
- mehnati; 
- xulq-atvori; 
- muloqoti; 
- oilaviy munosabatlarda koʻproq mavjud boʻladi. 
Marosim - an’ana va urf-odatning tarkibiy qismi boʻlib, inson hayotidagi muhim 
voqyealarni nishonlashga qaratilgan rasmiy va ruhiy koʻtarinkilik, tantanavor vaziyatda 
oʻtadigan oʻzining umumiy qabul qilingan ramziy harakatlariga ega boʻlgan hayotiy tadbir. 
Masalan: 
- ism qoʻyish marosimi; 
- nikohdan oʻtish marosimi; 
- xotirlash marosimi; 
- urugʻ qadash marosimi; 
- oʻrimga kirish marosimi va boshqalar. 
Odat kundalik hayotning turli vaqtida uchrashi mumkin boʻlsa, marosim yesa inson 
hayotidagi muhim hodisalar sodir boʻlganda vujudga keladi.