Tarix fanini o'qitishning dolzarb masalalari o'quv kursining predmeti, mazmuni va vazifalari

1-tema :« TARIX FANINI O'QITISHNING DOLZARB MASALALARI» O'QUV KURSINING PREDMETI, MAZMUNI VA VAZIFALARI

1. Tarix tushunchasi

2. Tarixni o'qitish tushunchasi
3. Tarix fanini o'qitish uslubshunosligi

Tarix ummatning xotirasi, deydilar. Jahonda o'z mavqesi, o'z sha'ni va obro'siga ega har qanday ummat o'z tarixiga ega. Hech bir ummat xotirasiz yashayolmaydi, tarixni o'qib-o'rganib, tarixdan har xil saboqlar va ibratlar olmasekan, hech bir xalq, hech bir ummat kuchli bo'laolmaydi.

Bu so'zimizga eng yaxshi guvoh, eng chiroyli dalil shuki, hech qanday tarixi bo'lmagan xalq, davlat va mamlakatlar o'ziga soxta, yasama bo'lsa ham
«tarix» to'qishga harakat qiladi va bu qalloblik orqali dunyo xalqlari o'rtasida obro'-e'tibor qozonmoqchi bo'ladi!
Ha, tarix xalqlar uchun o'zini ko'radigan oyna, ummatlar uchun tajriba maydonidir, teran mulohaza bilan tarixga qaraydigan har bir kishi tarix sahifalaridan o'ziga kerakli saboqlar va ibratlar oladi.
Chunki tarix yetuk insonlar aqlining xulosasi va natijasidir. Tarixini o'qishga e'tiborsizlik bilan qaraydigan ummat mavjud vaziyat, hozirgi kunlik, real voqelikni chiroyli boshqara olmaganidek, kelajagi uchun ham go'zal poydevorlar qo'ya olmaydi!
Afsuski, bashariyatichida eng mashhur, eng qadimiy va eng boy tarixga ega bo'lgan musulmon ummati o'z tarixiga yomon ko'z bilan qarab, tarixidan foydalanmayotgani, o'z tarixiga «eskilik sarqiti», «qoloqlik belgisi» kabi loylar chaplab, necha yuz asrlik merosiga loqayd, e'tiborsiz muomalada bo'layotganini ko'rib, ajablanasan!
Angliyalik tarixchi Arnol'd Djozef Toynqi (Arnold Joseph Toynbee) o'tgan milodiy asrning oltmishinchi yillarida Qohirada qilgan muhozara-leksiyasida shunday degan edi:
«Albatta, tarixni o'qib, undan saboq olmaydigan, o'rganmaydigan insonlar tiriklikni his qilish qobiliyatidan mahrum ikki oyoqlilardir. Ular o'zlarini hisob-kitob qilishdan yoki qalb va hissiyotlari uyg'onib, qo'zg'alib qolishidan qochib, ma'naviy o'limni ixtiyor etgan insonlardir...!!!».
O'tgan asr boshlarida yashab o'tgan arab shoiri Ahmad Shavqiy aytadi: Tarixni o'qingiz, unda bordir ibratlar,
Adashgan qavmdir tarixin bilmaganlar.
Tarix deganda bo'lib o'tgan hodisalarni sanab o'tish, voqea va qissalarni qog'ozga tushirib, yozib qo'yishning o'zi tushunilmaydi.
Balki, tarix- bo'lib o'tgan hodisa va voqealarni tahlil etib va tafsir qilib, o'xshash nuqtalarni bir-biriga bog'lab, voqelikka va kelajak kunlar uchun ibratli foyda olish, imkoni bo'lgan darslarni chiqarib olish uchun to'xtalib o'tish, demakdir.
Ibn Xaldun tarixning nima ekanini bizlarga tanishtirib, aytadi:
Tarix mashhur voqea-hodisalar, davlatlar, oldingi avlodlar va asrlar aks etilgan xabarlardir. Masalan, bir davlatning paydo bo'lishi yoki bir podshohning taxtga kelishi y obir olimning olamdan o'tishi yo shunga o'xshash narsalardir.
Zohiran olib qaraganda, tarix ilmi mashhur voqea-hodisalar, davlatlar, o'tgan avlodlar va asrlarni aks etishdan u yoqqa o'tmaydigandek ko'rinsa ham, tarix ilmining zaminida bo'layotgan voqealarni aniqlash va sabablarini bayon etib berish bor. 'Shuningdek, voqealar qanday suratda sodir bo'lganini chuqur tahlil qilish ham tarix fanining vazifasidir.
Shuning uchun ham «tarix hikmatning chuqur ildizidir», deyiladi.
Ko'pchilik tarix qanchalik muhim va foydali ekanligini bilmaydi. Juda bo'lsa, tarix qiziqarli, ovutuvchi hodisalar majmuasi, u orqali turli ajoyibotlar va kamyob hodisalar bilan tanishish mumkin, boshqa foydasi yo'q, deb o'ylaydilar.
Biroq, haqiqatda qaraganda tarixda juda katta foydalar bor, biz agar bu foydalar to’g'risida fikr yuritadigan bo'lsak, o'ylab ko'radigan bo'lsak, unda bizni tariximiz bilan bo'lgan aloqamiz, tariximiz bilan bog'lanishimiz, tariximizdan xabardor bo'lishimiz, tariximizni o'qib undan har xil foydalar chiqarishimiz hozirgidan juda boshqacha bo'lar edi. Bizning soxta qahramonlar, soxta yulduzlarga, bo'layotgan voqealarga munosabatlari boshqacha bo'lar edi.
Tarixshunoslik orqali qo'lga kiritiladigan eng zarur va katta foyda tarbiyaviy foydadir.
Tarix ilmida avvalgilarni siyratini dars qilib o'rganish, ularni siyratlari borasida tafakkur qilish va ulardan har xil ibratlarni olish muhimligiga ko'p ishoralar bor.
O'tgan ajdodlarning tarjimai hollari, siyrat, shamoillarini dars qilib o'rganishdan asosiy maqsadimiz pand-o'gitlar va ibrat-nasihatlar olish va tarix harakatini o'rganmoq bo'lishi lozimdir.
O'tgan ummatlar boshidan kechirgan voqealar bilan tarix orqali tanishar ekanmiz, ulaming yuksalish va qulashiga sabab bo'lgan omillar bilan tanishamiz. O'tgan davlatlarning halokatga qanday yuz tutgani, nimalar qilganida o'z barqarorligini saqlab qolishi haqida ko'plab ma'lumotlar tarix fanida mujassamdir.
Bizlar o'sha ma'lumotlar ustida ko'p to'xtalib, o'zimizga xulosalar chiqarib olmog'imiz, xulosalarning qanchalik to'g'ri ekanini aniqlash maqsadida o'tganlarning siyratlarini diqqat bilan o'qib o'rganishimiz lozim bo'ladi, xolos.
Masalan, jahon xalqlari tarixi ichidan tanlab, o'zimizning tariximiz-musulmonlar tarixini yaxshi o'rganib, musulmon ummatining kelib chiqishi, yer yuzida tarqalishi, yer kurrasining yarmidan ko'piga hukmron bo'lishi, so'ng asta­sekinlik bilan nufuzini yo'qotib, oxir-oqibatda islomiy xilofatdan qulaganini o'rganib chiqishimiz kerak!
Zotan, moziyni, o'tmishni yaxshi bilmagan kishi mavjud holatni-voqelikni aslo tushunaolmaydi, o'tmishi yo'q kimsaning voqeligi ham, kelajagi ham yo'qdir!
Bizlar ibrat olishimiz, xatolarimizni tuzatishimiz, kamchiliklarimizni to'ldirishimiz uchun ushbu qissalarni o'qib, o'rganamiz.
Jahondagi hech bir millat bizlardek boy merosga ega emas. Zero, bizning ajdodlarimiz tajribalari, boshlaridan kechirgan voqealari juda ham ulkan meros bo'lib, bizlarning ilmiy doiramizni, dunyoqarashlarimizni kengaytira oladigan, kelajak uchun haqqoniy tasavvur bera oladigan va yorug' kunlarga olib chiqadigan darajada mukammaldir.
Tarani o'qitish tushunchasi
Tarix o'qitish deganda tarixiy material vositasida o'quvchilarga bilim berish, ularni huquqiy demokratik va ma'naviyati yukori ruxda tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan jarayon, ya'ni o'qituvchi va o'quvchilarning aqliy hamda o'quv harakatlari (tashqi) jarayoni tushuniladi.
Tarix kursining mazmuni deganda birinchi galda tarix kursida belgilab berilgan tarixiy bilimlar ko’lami, o'quv materiali: uning asl mazmuni, tarixiy faktlarni dialektik-materialistik nuqtai-nazardan tahlil qilish asosida kelib chiqadigan xulosalar va umumlashtirishlar, o'quvchilarning tarixiy materiallarni o'zlashtirish va olgan bilimlaridan foydalana bilish sohasidagi o'quv usullari, ko'nikma va malakalari tizimi, shu jumladan, ularni ilmiy tadqiq qilish ishlarining eng oddiy formalarini egallashlari ko’zda tutiladi.
Tarix o'qitishning tashkil qilinishi deganda tarixni o'qitish va o'quvchilarning uni o'rganishini tashkil etish, ularning o'rganish faoliyatini o'qituvchining boshqarishiga yordam beradigan metod va metodik usullar, o'quvchilardagi mavjud bilimlami ishga solish va ulami ijodiy bilishga yo'naltiradigan topshiriklar tizimi hamda ta'limning turli xil formalari (dars,seminar,va boshqalat) tushuniladi.
Tarix o'qitishning natijalari deganda, maktabda tarix o'qitishning maqsad va vazifalarini, mundarija muvaffaqqiyatli turda ro'yobga oshirilishi, o'quvchilarning tarix fani asoslarini tarixiy materialga uyg'un samarador metod va usullarini bilishlik va bilimlardan foydalana bilishlik malakalarini puxta o'zlashtirishlari, o'sha asosda huquqiy demokratik mamlakatni va fuqarolik jamiyat kishisining boshqa zarurli sifatlarini tarbiyalash o'quvchilarning tarixiy tafakkurini, tasavvuri va nutqini, maxsus va umumiy qobiliyatlarini o'stirish nazarda tutiladi. Ta'limni muayyan pedagogik maqsadga safarbar qilish uchun o'qituvchi maktabda tarix o'qitishning maqsadini, uning zaminini tashkil qilgan ta'lim -tarbiya vazifalarini aniq belgilab olishi zarur. Sababi har bitta tarix rishtasining butun tarix stulding umumiy darslar tizimida tutgan o'rni bor. Bu darsda maktabda tarix o'qitish oldiga qo'yilgan umumiy vazifaning qandaydir unsuri yoki bo'lagi xal etiladi.
Tarix o'qitishding samarodor bo'lishinida o'quvchilarning bilishlik faoliyatin aktivlashtirish zarurli rollar tebranadi. Maktabda tarix kursi mazmunan juda boy va xilma-xil dir. Tarix kursining mazmuni maktabda uni o'qitish va o'quvchilarning o'rganish faoliyati orqali ularning ongini, tarbiyasi va o'ylashiga ta'sir ko'rsatadiki, ularning yetilishishiga yordam beradi.
Tarix fanini o'qitish uslubiyati masalalariga to'xtaydigan bo'lsak,
Tarix o'qitish uslubiyoti ilmiy pedagogik fan bo'lib, u o'quvchilarga tarixdan puxta bilim berish, ularni xuquqiy demokratik mamlakat ko'rishlikda maktabda o'qitiladigan. Tarix kursining maqsadi, ta'lim -tarbiya vazifalari, mazmuni, usul va usullarini hamda tarix o'qitishning eng zarurli vositalarini belgilab beradi. Tarix o'qitish uslubiyatining asosiy fan sifatida o'rganishdan ko’zda tutilgan maqsad maktab kegusida o'qituvchi bo'lib chiqadigan o’quvchilarni maktabda tarix o'qitishning ilmiy tomonlari bilan qurollantirishdan iborat.
Tarix o'qitish uslubiyati o'zining mustaqil tekshirish predmetiga ega. Maktabda tarix fanining o'qitilishi va o'qitish jarayonining o'rganilishi tarix o'qitish uslubiyatining predmetini tashkil etadi. 0'qitish jarayonining o'rganilishi tarix o'qitish uslubiyati fanini tashkil etadi.
O'qitish jarayonining ob'ektiv sur'atda rioya etadigan o'zining qonuniyatlari bor. Ularni bilib olish va ta'lim tarbiya jarayonida bu qonuniyatlarga rioya qilish, ulardan oqilona foydalanish maktabda tarix o'qitishni ilmiy asosda olib borishning zarurli shartidir.
Mustaqillik sharofati bilan biz huquqiy demokratik mamlakat qurayotgan ekanmiz, o'sha bosqichda tarix o'qitishni yanada rivojlanishlashtirib borish, o'qitish jarayonini uning ob'ektiv turda rioya etuvchi qonuniyatlarini aniq va takomillashgan tarzda bilib olish, bu qonuniyatlardan huquqiy demokratik jamiyatning aktiv va ongli quruvchisi tayyorlab yetishtirmoq maqsadida to'g'ri foydalanish zarurdir. Sababi o'qituvchi jamiyatning yosh avlod ta'lim -tarbiyasiga qo'ygan ijtimoiy buyurtmaning asosiy ijrochisidir. O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. Karimov ayni vaqtda o'qituvchilarning oldiga mamlakat va jamiyat qo'ygan talablarni quyidagicha bayon qilib berdi.
" Tarbiyachi -ustoz bo'lmoq uchun, boshqalarning aql-idrokini o'stirish, bilim ziyosidan baxramand qilish, haqiqiy fuqaro etib yetishtirmoq uchun eng avvalo tarbiyachining o'zi aynan shunday yuqori talablarga javob berishi, ana o'shanaqa ulug' fazilatlarga ega bo'lishi zarur. "
Kadrlarding uzliksiz ta'limi masalalariga azaldan dunyoda katta e'tibor berib kelingan. Bu muammo jahon ta'limini rivojlantirish instituti (Parij ), YUNESKOniń ta'lim bo'yicha instituti (Gamburg), oliy ta'limning Yevropa Markazi (Buharest), maorif Xalqaro Byurosı (Jeneva), Yevropa muallimlar ta'limi Assotsiatsiyasi (ATee), Rossiya ta'lim Akademiyasining katta yoshlilar ta'limi instituti (Sonkt-Peterburg) va boshqa satr ilmiy muassasalarda izlanish etilmoqda.
Respublikamiz mustaqilligi sharofati bilan vazirlikning xorijiy mamlakatlar, xalqaro tashkilotlar, jamg'armalar, muassasalar bilan aloqalari yo'lga qo'yildi. Hozir vazirlik 20 dan ortiq xorijiy davlatlar, chet el dagi tashkilotlar, jamg'armalar bilan ta'limni takomillashtirish bo'yicha hamkorlik qilmoqda. 1000 dan ortiq o'quvchilar xorijiy davlatlarda bilim olishdi, 400 ga yaqin pedagoglar, ta'limni boshqarish bugunning mutaxassislari xorijiy mamlakatlardagi ilg'or pedagogik texnologiyalarni o'rganib qaytdilar.
Biroq, e'tirof etish zarurki, 1992 yilda qabul qilingan " Ta'lim to'g'risida" gi qonun bilan qayd etgan tartib va qoidalar jadal sur'at bilan taroqqiy etayotgan jamiyatimiz taqozo va tuzumlardan orqada qolib ketayotganligi sezilib qoldi.
O'quvchilar muxtojligi va imkoniyatlari bilan hisoblashmasak ta'lim tizimlariga mamlakat o'lchamlarini to’liq kiritilmaganligi maktabda berilayotgan nazariy bilimlarning amaliyotdan uzilib qolganligi o'quvchilarning mustaqil fikrlash doirasining torligi ta'lim muassasalari modiy-texnika bazasining ojizligi; ta'lim tizimining rivoji va rivojlanishi ma’lum huquqiy normativ asoslarining ma'naviy jihatdan eskirganligi ; milliy pedagogikamiz va ilg'or chet el tajribalarini ta'lim amaliyotiga sustkashlik bilan joriy etilayotganligi kabi qusurlar shular jumlasidandir. O'shanaqa tarixiy shart-sharoitlarni hisobga olgan holda, tarix fani va tarix o'qitish uslubiyoti o'zlar xarakteriga ko'ra turlicha bo'lgan o'rganish ob'ektlariga, turlicha vazifalar va turlicha izlanish uslubiyatiga ega bo’lmog’i zarur. Uslubiyatning vazifasi tarixning ayrim kurslari ilmiy asoslarini va umumiy maktabda tarix o'qitishding ilmiy asoslarini ishlab chiqishdan iboratdir.
Shuning jo'rligida yana bitta vazifasi bo'lajak pedagoglar o'rta maktablarda tarix darslarini o'tish usulini mustahkamlashdir. Tarix o'qitish jarayonining tuzilmali bo'limlari (maqsadi, mundarijasi, o'qitishding metod va usullari, natijalari ) o'rtasidagi qonuniyatli aloqalari quyidagicha bóladi. Maktabda tarix kursining maqsadi, ta'lim -tarbiyalik vazifalarining muvaffaqqiyatli ro'yobga oshirilishi o'qitisning mazmuniga, uning g'oyaviy -siyosiy va nazariylik jihatdan pishiq bo'lishiga aloqador bo'lgani kabi, o'quvchilarning tarix kursini o'zlashtirish saviyasi hanuz navbatida o'qitishning ilmiy asosda, maqsadga yarasha tashkil qilinishiga, o'qituvchining o'rganadigan mavzuning maqsadi ta'lim -tarbiya vazifalari va mazmuniga mos keladigan ta'lim shakllari, o'qitish usullari hamda vositalaridan qay darajada maqsadga yarasha foydalana bilishiga bog'liqdir. Shuning jo'rligida, o'qitishning natijasida o'qituvchining o'qitishdan ko'zlagan maqsadi, uning ta'lim -tarbiya vazifalarini aniq belgilay olguniga, kursning mazmuniga uyg'un tarzda amalga oshirishga yordam bera oladigan usul va usullardan ilmiy asosda foydalana bilishiga aloqador.
Tarix o'qitish uslubiyati o'qitish jarayonining tuzilmaviy bo'limlari o'rtasidagi qat'iy takrorlanadigan o'zaro aloqa va bog'lanishlarda ko'rinadigan bo'lg'usi qonuniyatlarni ochib beradi va tarix o'qitish jarayonini takomillashtirishda ulardan foydalanish yo’l-yo'riqlarini ham namoyish qiladi.
Tarix o'qitish jarayoni 2 turda o'rganiladi.
Birinchisi-nazorat qilish usulidir. Bu usuldan foydalanganda, har xildagi o'qish -uslubiy adabiyotlar, o'quvchilarning yozma ishlari, ma'ruzalari, ularning javoblari, yozilgan test javoblari, o'qitishga berilgan baho va chiqarilgan yakunlar bilan tanishib chiqiladi, darslar kuzatiladi, o'quvchilarning bilimi va malakalari o'rganiladi. Ikkinchisi-eksperiment usul. O'qituvchi o'qitish jarayonin o'zi xoxlaganicha uyushtiradi. Unga ba'zi o'zgarishlar kiritadi, samarasini tekshirib ko'radi. Ko'proq test savolnomasi, kompyuterda ishlash, reyting ballari bo'yicha xotimalar asosida o'quvchilar bilimi sinab ko'riladi. Xullas, o'qituvchi ijodiy yumush etadi va uning bu ishi ilmiy eksperimentga o'xshab ketadi. Biroq o'qituvchi etgan ijodiy izlanishlarding ilmiy eksperimentdan farqi avvalo shunda, o'qituvchi
Darsda taqriziy vazifani xal etadi. Uning yakunlari bo'lsa o'z faoliyatning xotimasi bo'ladi.
Tarix o'qitish uslubiyotining boshqa fanlar bilan aloqadorligi. Tarix o'qitish
Uslubiyoti tarix fanlari bilan uzviy bog'langandir. Tarix o'qitish o'quvchilarga tarixiy haqiqatlikni bildirishdan iboratdir. O'sha jihatdan o'quvchilarning tarixiy voqealiktı bilishlik yo'llari tarixiy izlanishga o'xshab ketadi.
Tarix fani va tarix o'qitish uslubiyoti o'zining bo'lak o'rganish ob'ekti, vazifasi hamda izlanish usuliga ega. Tarix fani insoniyat jamiyatining rivoji jarayonini o'rganadi. Insoniyat jamiyatinig taraqqiyot qonunlarini bilish o'tmish va hozirgi zamonni yaxshilash fahmlab olishga, kelajakni avvaldan ko'rishga imkoniyat beradi.
Tarix o'qitishda o'quvchilarning yoshi, bilimi, fikrlash qobiliyati va umumiy ruhiy faoliyatini e'tiborga olmasdan turib, ularning o'qish faoliyatiga samarador ta'sir etib bo'lmaydi. Shuning sababidan uslubiyat psixologiya fani bilan chambarchas bog'langan.
Tarix o'qitish uslubiyoti o'qitishda yaxshi natijalarga erishi, o'quvchilarning tarixiy materialini puxta o'zlashtirish bilan ruhiy faoliyati o'rtasidagi qonuniyatlarni bog'lanishlarni ham o'rganadi. O'quvchilarga ta'lim -tarbiya berishda ruxiyat (psixologiya ) faniga suyanadi, o'quvchilarning ruhiy faoliyatin o'rganishda psixologik tekshirish uslularidan foydalanish yo'llardan foydalanish yo'llarini ham yoritib beradi.
•
Uslubshunoslik pedagogic jihatdan yaxshi natijalarga erishish maqsadida da tarix fani o'qitish jarayonin o'rganadi.
Tarix ta'lim•mazmuni va sinf o'quvchilarining umumiy darajasiga bilishlikding umumiy qonuniyatlari turlicha ko'rinadigan bo'ladi. Tarix o'qitish uslubiyoti o'rganadigan eng zarurli qonuniyatlardan biri o'qitish jarayonining rivojlanish qonuniyati dir. Bu rivojlanish ta'lim jarayonida o'quvchilarning qiziqishliki, bilimi, ko'nikma va malakalari hamda tafakkóming yuksalib borishinida ko'rinadigan bo'ladi, ayni bitta vaqtda o'quvchilarning atroflicha yanada yetilishishin ta'minlaydi. "
Tarix o'qitish uslubiyoti ham boshqa fanlar satri fan texnika va madaniyatningimiz rivoji, ilg'or o'qituvchilarning tajribalari asosida yuksalib va rivojlanishlashib brogan tomonga ta'lim jarayonining qonuniyatlari o'qitish va o'raginshni tashkil etishding yangi uslubiy usullari va vositalari haqida o'qituvchilarning bilimlarida teranlashib boradi, ularning pedagogic maxoratini egallashlari uchun yanada qulayroq sharoit yaratib beradi.
Shuning jo'rligida, tarix darsiga qo'yiladigan zamonaviy taqozolar, darsturlari, unituzilishi, tarix bo'yicha sinfdan tashqari yumushlar, ularni tashkil etishding shakl va metodlari, tarix o'qitish samaradorligin oshirishlik kabi zarurli muammolar jaritiladi. O'zbeksdan tarixini o'rganish o'quvchilarni ajdodlarimizding ko'p mingyillik madaniy va ma'naviy meroslari, ularni jahon ilmiy o'ylashi va madaniyatningi rivojlanishiga qo'shgan katta hissasi bilan tanishtirish, madaniyatningimizning Benazir allomalari nomlarini hurmat bilan tilga olish, ular bilan maqtanishga, milliy iftixor ruhini singdirishga yordam beradi. Ma'lumki, sobiq SSSR davrinde 9 moy xar yili G'alaba kuni sifatida bayram etingar, Markazda va respublikalarda dabdabali xarbiy poradlar o'tkazilar edilar. Biz ushbu shuurning asl insoniy mohiyat -mohiyati hamda jamoatchiligimizding bu boradagi taklif va muloxazalarini inobatga olgan holda, 9 moy kunini mamlakatimizda Yod va qadrlash kuni sifatida nishonlashga qaror etdik. Bu voqea, xech shubhasiz, yurtimizda tarixiy yodtı toliqqonli tiklash yo'lida hayotning o'zi taqazo etgan yana bitta jiddiy qadam bo'lganini aytish zurur. O'sha munosabat bilan poytaxtimizda, viloyat va tumanlarda sovet mafkurasi o'zida ifoda etgan eski esdaliklar o'rniga xalqimizning ruxi va qarovlariga uyg'un bo'lgan Xotira maydonlari tashkil etilib, Motamsaro ona xaykali o'rnatildi. Ana o'sha maydonlarda barpolik etilgan esdalik majmualarida Ikkinchi jahon urishinda xalok bo'lgan yurtdoshlarimizning otlari maxsus ishlangan kartinalarga zarxal xarflar bilan yozib qo'yilgani, ular haqidagi matumotlar jamlangan 35 jilddan iborat «Yod» kitobi chop etilgani, aytish mumkin, mamlakatimiz tarixida ibratli ma'naviy voqea bo'ldi.
Bunday misollarni ko'plab keltirish mumkin lekin, qisqa etib aytganda, ana o'shanaqa yangilanuv jarayonlari sababli bugun odamlarimizding ongu o'ylashi, ularning vatan taqdiriga, qaptal -atrofda yuz berayotgan voqea-hodisalarga munosabati tubdan o'zgarmoqda. O'tmish qoliplaridan voz kechgan jamiyatimiz a'zolari hayotidagi o'zlar o'rnini yangichasiga tasavvur etmoqda. El-yurtlarimizda yuqori ma'naviy fazilatlar, demokratik qadriyatlar mustahkamlab ismir, eng muhimi, xalqimizning ro'yobga oshirilayotgan keng xajmli yangilanishlarga daxldorlik hissi, mamlakatimizning kelajaginie bo'lgan aqidasi ortib bormoqda. Albatta, hammamizga ayon, jamiyat o'ylashin butunlay yangilash bitta -ikkita yillik yumush emas, uzoq va doim davom etadigan jarayon. Qo'laversa, bu yo'lda tinimsiz izlanish va mexnat qilish, xali-buyon uchrab turishgan eskicha fikrlash taassurotlarini engib o'tishlik oson emasligin ham yaxshi tushunamiz. Ayni vaqtda biz jamiyati va jamiyat o'ylashin yangilashding inqiloblik Usullarinia, bu jarayonni sun'iy turda chetdan turib, zo'ravonlik yo'li bilan tezlashtirishga qaratilgan xar qanday urinishlarga umumiy zidmiz. Biz borlik sohalarda, xususan, ma'naviy sohada ham tadrijiylik -evolyutsion isloxatlar yo'li tarafdorimiz va bunga qat'iy rioya etamiz. Ya'ni soda etib aytganda, odamlarning dunyoqarashi, e'tiqod va o'ylashinda demokratik tamoiyllar va demokratik qarovlarding yiriklashuvi va mustahkam o'rin topishi eng dastlap hayotning tabiiy yurishi bilan, ularning madaniy turmush saviyasi va madaniy saviyasi borgan sari rivoji va rivoji bilan mustahkam aloqador ekanini hayotning o'zi taqazo etadi. Xar qaysi jamiyatning demokratik nuqtaiy nazarigan yangilanishi va rivoji o'sha jamiyatning, o'sha davlatning rivoji maxsuli ekanini hammamiz teran anglab olishimiz zarur. Mana o'shanaqa qonuniyat va qarovlarni bekor etish, ularni tan olmaslik va bunga teskari yo'l tutish, xech shubhasiz, kutilmagan va teskari salbiy natijalarga olib kelishi aniqligini ko'p -ko'p misollarda ko'rishlik qiyin emas, albatta. Matonatlik -bu kishining o'zlar oldiga qo'yilgan maqsadlarga erishishda qiyinchiliklarni engib o'tishga qaratilgan faoliyati va xulq-atvorin ongli turda tashkil qilishi va o'zlar -o'zini boshqarishi demakdir. Matonatlik -bu shaxs faolligining bo'lak shakli dir.
Matonatlik o'zaro aloqador ikkita vazifani -undovchi va tormozlovchi (to'xtatuvchi) vazifalarniń ijrosini ta'minlaydi va ularda o'zini ko'rinadigan etadi. Undovchi vazifasi kishining faolligi bilan ta'minlanadi. Matonatlikding undovchi vazifasi faollikning yoqimsiz shaklu-shamoyillarin yig'ilashda ko'rinadigan bo'ladi. Tormozroq bo'lmaganda xulq-atvorin boshqarish bo'lmas edi. Kishining harakatga undovchi mayllari ma'lumki bitta yo'lga solingan tizimni, oziq-ovqatke, kiyim -kechakka, issiq va sovuqtan saqlanish ehtiyojinen tortib xududi ma'naviy, esdatik va intellectual his -hislardi boshigan ma'zirat bilan aloqador yuqori niyatlarga borib taqalatuǵın motivları erarxiyasini (zinasini ) tashkil etadi.
Matonatliklik harakatti qamrab olarlik motivlar hozir va o'tmishda o'rin olgan sirtqi ta'sirlar xotimasi tariqasida, kishining ruhiy rivoji jarayonida uning turmush va ishga layoqatlilik hodisalari bilan aktiv munosabati sababdan tarkib topadi va yuzaga chiqadi. Agar individ o'zlar nojo'ya ishlari uchun mas'ullikti o'zlar zimmasiga olsa va uning sabablarin o'zlar qobiliyati, xarakteri va shekillilarda deb bilsa, unda nazoratding ichki (internal) lokallashuvini ustun deb hisoblash uchun tamal bo'ladi. Harakatga undovchi xulq ichida tavakkalchilik da tole' o'rin egallaydi. Kishining tavakkalchilik sharoitidagi hatti-harakati matonatlikding xarakterlik urinishlaridan biri sifatida ko'rinadigan bo'ladi.
Tavakkalchilik bu sub'ekt uchun uning cheki noma'lum va muvaffaqiyatsizlikke duch kelib mumkin bo'lg'usi noqulay oqibatlarga, og'riq ta'sirini o'tkazish, travma-yara, obro'ni yo'qotmoqlik va shekillilar ) haqidagi taxminlar mavjudligi sharoitidagi faoliyatning tavsifnomasi dir. Oqlangan va oqlanmagan tavakkalchilik farq etiladi. Oqlangan tavakkalchilik yakuntıń har qanday mujmalligi va muvaffaqiyatsizlik keltirishi mumkinligiga Qaramay oqlanmagan tavakkalchilikdan farq etib, matonatliklik qarorga kelayotgan vaqtda borlik «yoqlovchi» va «qarshi»larni tavakkalchilik hatti-harakatin-belgilarlik motivlardıń g'oyaviy va axloqiy yuqoriligi, oqilona o'ylab ko'rishlikdi va shunday qilib, harakatning xavfsiz variantiga qiyosan xavfli variantini Afzal ko'rishlikdi nazarda tutadi. Tavakkalchilik riskometr degan maxsus asbobda aniqlangadi. (Yo'lni qidirib topishga mo'ljallangan labirint-topishishlar, turli krossvordlar, masalani yechish dagi g'oyat xavfli usul va vositalarni ogoxlantirish, yuqorida, ishlaydigan kranchilar, pahlavoninistlar, poygachilar tavakkalchilikning o'sha xavfli usulin Afzal ko'rishlari aniqlangan ).
Matonatliklik dalolatnoma tuzilmasi. Matonatlik zaminini kishin harakatlanishiga sabab bo'lg'usi ehtiyojlari tashkil etadi. Harakatga undovchi sabab motiv deb aytiladi. Psixologiyada motivlastırıw deganda psixologik hodisalarding o'zaro chambarchas bog'langan, lekin bir-birinie toliq uyg'un kelmaydigan qiyosan ǵárezsiz uchtalar turi tushuniladi.
Bu birinchidan, individding ehtiyojlarini qondirish bilan aloqador bo'lgan ishga layoqatlilikke undovchi sifatida ko'rinadigan bo'lg'usi motivlar dir.
Ikkinchidan, motivlastırıw faollik nimaga qaratilganligini, nima uchun aynan shunisi tanlanganligini izohlab beradi. Bu shaxs yo'nalishin tashkil etadi.
Uchunchidan, motivlastırıw kishi axloqsi va ishga layoqatlilikti o'zi boshqaruvchi vosita hisoblanadi. Bu vositalarga emlikotsiyalar, tilaklar, ishtiyoqlar va boshqalar kiradi. Matonatliklik dalolatnomada motivlashtirishning borlik uchtalar tomoni faollik manbasi, uning yo'nalganligi va o'zlar -o'zini boshqarish vositalari ko'rsatish qilingandir. Murakkab matonatliklik harakatlar tuzilmasinda uchlar hijo : matlab qo'yish, fikran rejalashtirishlik va ularni amalga oshirishlik ijro hijolari bir-birinien farq etiladi.
Odamlarning o'zlar olishdiiga ongli rasmte qo'ygan maqsadlari zamirida ularning biror narsaqa bo'lgan ob'ektiv ehtiyoji bo'ladi. Ehtiyoj madaniy va ma'naviy, yakka-yolg'iz va ijtimoiy bo'lishiga qaray matonatliklik dalolatnoma tuzilmasi mundarijaan o'zgarishi mumkin. "
Matlab qo'yish odamding o'sha maqsadga bo'lgan o'zlar motivların anglab olishi bilan aloqador. Matlab yaqqol aniqlangannan so'ng uni amalga oshirishlikding fikran rejasi tuzib olinadi. Odam oldida endi yangi vazifalar paydo bo'ladı maqsadga erishishding eng to'g'ri yo'lini topish, qiyinchiliklarni engish usullarini belgilash vazifasi turadi. Kishida turli ehtiyojlar ahamiyatiniing o'zgarishi munosabati bilan bitta satr hollarda motivlar, masalan, g'arazli manfaatlar bilan to'qnashuvi mumkin. Shundan so'ng motivlar kurashi paydo bo'ladı. Muhokama yoki motivlar kurashi sababdan qaror qabul qililadi. Ya'ni muayyan matlab va unga erishish usuli tanlanadi.
Matonatliklik hatti-harakatning so'nggi tomoni ijro dir. Unda qaror harakatga aylanadi. Ijroda, matonatliklik hatti-harakatlarda yoki yumushlarda kishi chidamliligi ko'rinadigan bo'ladi. Kishining chidamliligi haqida xolos birgina yuqori motivlarga va qahramon ona qaror va niyatlarga qaray emas, balki yumushlarga qaray hukm chiqarish zurur. Matonatliklik harakatning eng zarurli hijolari qaror qabul qilish va uni kuylash Ko'pincha bo'lak hissiy holatniń -matonatliklik zo'r berish sifatida xarakterlanadigan holatniń kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Matonatliklik zo'r berish bu hissiy iztirob shakli bo'lib, kishining harakatga qo'shimcha motivlardı vujudga keltiruvchi, ba'zan yo'qlar bo'luvchi, yoki etarli bo'lmagan ichki resurslarini (xotirasi, o'ylashi, xayoli va boshqalarni ) tashrifbar etuvchi va tole' zo'rayish sharoiti kabi boshdan kechiriladigan sabablar dir.
Matonatliklik zórberish sababdan mushtarak motivlardıń harakatin to'xtatib Qo'yib, boshqalarniń harakatin haddan ziyod kengaytirishlik mumkin bo'ladi. Matonatliklik kuch -tashabbus ishlatish sababdan erinchoqlik, xavotir, hordiq kabilar ustidan qozonilgan g'alaba anchagina hissiy zavq beradi, o'zlar xohishining ustidan erishilgan g'alaba kabi boshdan kechiriladi. Matonatliklik kuch -tashabbus odamlarning borlik qahramonli kishlariga zarur bo'lim bo'lib kiradi.
Matonatliklik fazilatlar va ularni shakllantirish.
Matonatlik faoliyatning ichki qiyinchiliklarni engishga qaratilgan ongli tuzilma va o'zlar -o'zini boshqarish sifatida eng avvalo o'ziga, o'zlar hislariga, hatti­harakatlariga hukumronlik qilish dir. Bu hukumronlik har xil odamlarda har xil bo'lib, chidamliligi kuchli va chidamliligi zabun deyiladi.
Sabrsizliktıń ko'rinadigan bo'lmoq doirasi xududi kuchli matonatlikding xarakterli sifatlari kabi rang -barang dir. Sabrsizliktıń eng quyi saviyasi ruhiya meyori chegarasinan tashqarida bo'ladi. Abuliya va apraksiya, masalan, shunga kiradi.
Abuliya-bu miya xastaligi, shikastlanishi joyinda yuzaga keladigan, faoliyatning yo'qligi dir. vrachning aytganini bajarish zarurligini aniq bilgan bemor uning uchun biron narsatı etishga o'zini majbur etolmaydi. Topshiriqni bajarishni iloji boricha arzimas sabablar bilan pallachasalga soladi.
Apraksiya-miya shikastlanishi sababdan kelib sharq, harakatti maqsadga uyg'unligining murakkab aynishi dir. Masalan, dastxatini biror narsaqa uzatib, uning yonidan o'tkazib jo'natadi, yoki piyolani og'ziga emas mardumkasiga olib boradi, stoldagi ovqattı olib yeya olmaydi. Abuliya va apraksiya og'ir kasallangan odamlarga tán, qiyosan noyob xastalik.
Yalqovlik -kishining qiyinchiliklarni engishdan bosh tortishga intilishi, matonatliklik kuch -tashabbus ko'rsatishni qat'iy turda istamasligi matonatlik sustligining eng tipik ko'rinishi dir. Matonatlikding ijobiy fazilatlari juda xilma-xil va ko'p dir. Qahramonlik, barqarorlik, qat'iylik, mustaqillik, o'zini o'zi tuta bilishlik va boshqalar.
Matonatlikding mustaqilligi boshqa odamlarning fikrini, ularning maslahatlarini hisobga olishda bu fikrlar va maslahatlarga qiyosan ma'lumki tanqidiyliktı nazarda tutadi. Qat'iylik kabi mustaqillik asosan, matonatliklik harakatti nazorat qilishding ichki to'xtashin aniqlaydi. Matonatlikding mustaqilligi o'rlikqa, ogoxlantirish berishga qarama-qarshi bo'ladi.
Matonatliklik fazilatti baholash kuchli va zabun o'lchash bilan ifodalanmasligi zurur. Matonatlikding tarbiyalanganligi, agar yechishchi bo'lmasa ham, zarurli ahamiyatga ega. (Har bitta harakatti o'zlar o'rninida, me'yorinda qilish, ehtiyojti qondirish eng avvalo shaxstıń o'zlar individual xususiyatlarine aloqador ).
Matonatlikni ǵárezsiz tarbiyalash usullari ham har xil bo'lishi mumkin, lekin
Ularning hammasi quyidagi shartlarga rioya qilishni qamrab oladi :
1. Matonatlikni tarbiyalashni qiyosan arzimas qiyinchiliklarni bartaraf etishni odat etishdan boshlash zurur.
2. Qiyinchiliklarni va to'siqlarni bartaraf etish ma'lumki maqsadlarga erishish
Uchun ro'yobga oshiriladi. Matlab qanchalik muxim bo'lsa, matonatliklik motivlar saviyasi qanchalik yuqori bo'lsa, kishi shunchalik kata qiyinchiliklarni bartaraf etishga loyiq dir.
3. Qabul qilingan qaror bajarilishi zurur. Hargal, qachonki, qaror qabul
qilinib, wilng bajarilishi yana ha'mda kechiktirilaversa kishining chidamliligi izdan chiqaveradi.
4. Har doim uzoqqa mo'ljallangan matlabti o'zlar oldiga qo'yishga
Odatlanuv zurur. Qilayotgan ishini tugatib yana nima bilan shug'ullanish rejasine ega bo'lish zurur.
5. Maqsadga erishish uchun o'ziga zarur shart-sharoitlarni yarata olishga odatlinish zurur. Ishga kirishdan oldin joy, asboblar, material bo'lishiga erishish.
6. Rejim asosida ishlashdi odat qilish. Sutkaning qaysi qisminida nima bilan shug'ullanish kishin bezovta etishi zurur. Men nima uchun «Axborot» yoki
«Davr» dasturini ko'rmadim? qabulinda o'zini -o'zi so'kishishi.
7. Irodali kishi -o'zlar vaqtning aniq xo'jayini, mutasaddisi bo'lishi zarur.
8. Tayanch so'z va iboralar :
His. His -hislami boshdan ma'zirat shakllari -emlikotsiya. Affekt.
Kayfiyat. Stress. Hassa -siy hissiy vaziyatlar : qiziqishlik, quvonch, hayratlanuv, iztirob chekish, Ehtiros. Sevgi. Matonatlik. Matonatliklik dalolatnoma. Yalqovlik. Qat'iylik, O'rlik va uning xususiyatlari.
Ijodiy -bu ongniń yuqori saviyasi, faoliyatning yuqori va tole' murakkab shakli bo'lib, u insonga hos dir. Ijodiy insonning borlik ruhiy jarayonlardi, borlik bilim, malaka, borlik hayotiy tajriba, ahloqiy, fizik kuchin mobilizatsiyasi sababdan original va tarixiy -ijtimoiy, farqli sifat yangiliklari bo'lib tavalludchi mo" jiza dir. San'atda, shu jumladan tasviriy san'atda da ijodning xotimasi badiiy asar yaratishdan iborat bo'ladi. Ya'ni, ob'ektiv borliqtı maxsus shakl dagi xususiyatlarin ko'rkam obrazlar tarzida aks ettirish dir. Haqiqiy san'at asari -o'zida ko'rkam obraz tarzida hali bungacha bo'lmagan yangiliktı yaratilishi hisoblanadi.
Ko'rkam ijodiy bo'lsa ijodiy jarayon qirg'oqlari ro'yobga oshiriladi. Bunda rassom g'oyaviy -ko'rkam mundarijani piston etgan holda tugal badiiy asar yaratani. Ijodiy va ijodiy jarayonlar xududi fandagi kabi san'atda da o'zining murakkab shaklu-shamoyillari va xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ushbuning jo'rligida, xar qanday ijodiy jarayondagidek umumiy, ob'ektiv qonuniyatlarga egadir.
Garchand, ijodiy yumush usuli va yo'llarini umumlashtirish va tasniflashtirish mumkin.
Ko'rkam ijodning ma'nosini ochib berish, xususan, ijodiy faoliyatning tuzilmalik omillarga bo'linishi masalasinde qiziqarli g'oyalar ilgarigi surilgan, ular
«ijodning kuchi», «ijodning komponentlari» va boshqalar bo'lib, u G. L. Ermash
Tomonidan o'tkazilgan «San'atding ijodiy tabiati» izlanishinde berilgan.
Ko'rkam ijodning kuchi va komponentlari G. L. Ermashning fikricha gnoseologik manoda bitta emas. Ijodning kuchi bu shaxstıń sub'ektiv, ruhiy va taqribiy qobiliyati, ko'rkam ijodiy jarayonining «mexanizmi» hisoblanadi, ijodiy komponenti bo'lsa bu rassom ruhiy olamining mundarijali unsurlari, ya'ni, ijodning
«qurilish materiali» hisoblanadi.
Ijodning kuchi G. L. Ermashning bayonicha «Ruhiy va taqribiy qobiliyatlar» (mehnat, xohish, ilhomlar, his, yod, o'ylash, sezgirlik, hoyol, ko'rkam tolant) insonning ruhiy hayotini ruhiy jarayonlari tarzida ; (xohish, his, erk ); bilishlik jarayonlari (shaxs psixologiyasi, ishga layoqatlilik, e'tibor ) va insonning individual -ruhiy xususiyatlari (temperament, xarakter, qobiliyat ) ruhiy hayotini ko'rinadigan etadi. Shuning jo'rligida bilishlik jarayonlari (xirad, yod, tasavvur, hoyol, his, o'ylash va gapirish ) kabilar yordamida da ro'yobga oshib boradi.
Qobiliyatlar -deb shaxstıń faoliyatin konkret turning a'lo darajada bajarishding sharti bo'lgan ruhiy va sifat xususiyatlari tushuniladi. Qobiliyatlar shaxstıń individual -ruhiy xususiyatlarine kiritiladi. Qobiliyatlar umumiy u yoki bu darajada faoliyatning borlik turlarinde ko'rinadigan bo'luvchi insonning maxsus faoliyatning bo'lak turlarinde ko'rinadigan bo'luvchi (ko'rkam, musiqiy, matematik, texnik, muomilaviy) turlarine ajratiladi.
Qobiliyatlar bilim, ko'nikma, malakalar bilan bitta bo'lmasligi mumkin, u faoliyatning tezda, teran va mustahkam egallashding usul va metodlarini o'zlashtirib olishda ko'rinadigan bo'ladi.
Tolant-qobiliyatning yuqori rivojlanganlik saviyasi hisoblanadi. Ko'rkam ijodning-tuzilmalik bo'limlari haqida fikr yuritamiz. Mehnat -insonning asosiy ishga layoqatlilik turlaridan biri hisoblanadi. Bu ishga layoqatlilik sababli inson madaniy va ma'naviy boyliklar yaratani. Ijodiy bo'lsa, asarning turi, uning maxsus va yuqori shakli hisoblanadi. Ijodiy o'shanaqa mehnatki, u ma'naviy boyliklar yaratishga qaratiladi. Ijodiy mehnat hajmi bo'yicha katta, xarakteri tomonidan rang -barang dir. Mehnat sababdan san'at asari yaratiladi. Rassom mehnati har xil dir. Ular adabiyotlar o'qish, muassasalarga borish, jamoalarga borish, tabiattı nazorat qilish, qoralama va xomaki rasm, nusxalar bajarish, ko'rilganlar haqida fikrlash, kompozitsiya eskizlari ustida ishlash va xokazolar.
Rassom ijodiy mehnatin shartli turda ikkita turga ajratish mumkin. Birinchisi, turli hil kuzatishlar va turmushtı o'rganish, bilim, did va dunyoqarashtıń qad ko'tarishi, uquv, ko'nikma, malakalardi egallash bilan aloqador bo'lsa, ikkinchisi-bu insho yaratuv bilan aloqador bo'lgan, qisqa yoki uzoq muddatli bo'lib, bu g'oyaning xarakteri, rassomning individual xislatlaridan kelib chiqadi.
Rassomning keng ko'lamdagi mehnati, ijodiy jarayonining murakkabligi -bular barchasi san'atda professionallik majburiyatini yuklaydi, tasviriy san'atda yanada bo'lak maxsus holatlari taqozo etiladi.
His -ijodiy kuchlari orasida bo'lak o'rinni egallaydi, bu reproduktivlik kuchi deb aytiladi, qaysiki uning ko'magi bilan inson sirtqi olam bilan aloqada bo'ladi va o'zining xirad -xiradi bilan aks qildiradi.
His xirad, his, yod asosida, shuning jo'rligida o'ylash va boshqalar bilan insonga turmushtan olgan taassurotlar zapasiga ega bo'lishdi taqazo etadi va bu sohada turli xizmatlardi ro'yobga oshirani, xususan, asarning eng yuqori saviyasi hisoblangan ijodiy bilan da.
Shunday qilib, asarning yuqori shakli ijod dir. Har bitta inson dunyoni xirad etadi, tasavvur etadi, yaqqolroq his etib boradi. Kuzatishlar asosida ko'pdan -ko'p taassurotlar olib, eshitib, o'qib yodta tole' yoqdi saqlab qolishga harakat etadi. Bular insho yaratuvda juda ham zarur, qaysiki, yodta xolos o'zlar mazmuninida borliqqa esdatik, hissiy munosabat aks etib turuvchi voqealar aks etadi.
Emlikotsional to'lqinlanish -ijodning kuchlardan biri sifatida rassom uchun juda zarur hisoblani. U o'sha sababli zarurki, ular qirg'oqlari turmushtan tole' yoqdi taasurot olishnigina emas, balki rassom o'zida bu to'lqinlanishni o'tkazadi.
Shunday qilib his reproduktivlik ijodiy kuchi sifatida olamni aksettiruvchi, ayni bitta vaqtda turmushda yangilik yaratishga yordam beradigan sifatida san'atga individual munosabat paydo qiladi va borliqtıń obrazini shoironalashtiradi.
Yod -xududi his kabi ko'rkam ijodning reproduktivlik kuchi hisoblanib, u o'zlar navbatida o'zida eng zarurli ruhiy jarayonni -odamding o'tgan tajribasin ko'rinadigan etadi. Xususan, yodga olish, yodda saqlash va so'ngra o'shanaqa narsa yaratiladiki, uni o'tmish tajriba mundarijasi bilan bog'lamasdan yodding aralashishisiz borliqtı, xususan, badiiylikti da xirad etib bo'lmaydi. Yod badiiylikti aks ettirishga xizmat etadi. Insonning hayotinida va har qanday faoliyatinde yodtı chetlab zardaolmay qoladi, xususan u o'sha taassurotlar bilangina yashab yuradi. U o'tgan, ko'rganlarini, anglaganlarini va taasurot materiallarin tahliline ko'ra, o'ylashining natijalarinen yug'rilishi zarur bo'ladi. O'tmish tajriba xolos yod o'rnigagina saqlanib qolishi mumkin.
Rassomning xotirasi etarli taassurotlar zaxirasine ega bo'lgandagina u naturasiz ishlay oladi. Tasviriy ijodiy yodlik obrazlar siz bemaqsad va befoyda dir.
Naturadan ishlashda olingan xayolotlari yig'indisi va ko'rishlik taasurotlari (toliq obrazli ) asarni qamrashchi qimmatli obrazlar yaratishga imkoniyat beradi. Rassom chizishni, yozuvni, yasashni va xokazolarni tasavvur va yod asosida bajarishi, u naturadan qanday ishlasa, «ózidan» ham o'shanaqa ishlay olishi shart. Yod boy bólmoǵI uchun rassom uni doimo rivojlantirmoǵi, mashq etib barmoǵI zarur dir. Juda ko'p mashq etgan va o'zining ko'rishlik xotirasin rivojlantirgan ulug' rus rassomi v. A. Serov kichik yoshidan oq rasm chizishni boshlaganda yoddan chizishni yoqtirardi. Undan buni ustozi (so'ng ) L. E. Repin ham taqozo etgandi. L. K. Ayvazovskiy bo'lsa hayron qo'larli darajada ko'rishlik xotirasin egallagan edilar. Rus rassomlari -manzarasichilari F. A. vasil'ev, L. L. Levitanlarning ko'rishlik yodlari rivojlanganligini izoxlashga qajet yo'qlar. Oshsada, lekin asarning xotimasi matonatliklik mustasnolarding ko'rinadigan bo'lishiga aloqador. Sabrsizlik ruhiyatliktıń zabunlanishiga olib kelishi, so'ngra fizik kuch va insonda erinchoqlik va xatto ongsizlikka olib kelishi mumkin. Bu holda insonning nimadir muxim narsa yaratishi haqida gap ham bo'lishi mumkin emas.
Matonatlik psixologik nuqtai-nazaridan o'zida shaxstıń ongli turda o'zlar harakatlarin boshqaruvchi ruhiy jarayon bo'lib, maqsadga erishish yo'lidagi qiyinchiliklarni bartaraf etish yo'lidagi ko'nikmasin egallash dagi urinishlarinda ko'rinadigan, bo'ladi. Matonatlik maqsadga etish uchun aqliy va fizik kuch-quvvatin ongli turda boshqara olish yoki aksincha qandaydir voqeani ro'yobga oshirmoqlik dir. U xolos insonga hos dir. Matonatlik oddiy va murakkab harakatlar qirg'oqlari ro'yobga chiqadi. Murakkab matonatliklik harakatlar avvalo, ongǵarıw va masalani qo'yish, masalani qo'yish va rejalashtirishlik, rejalashtirishlik va matlabti amalga oshirishlikni nazarda tutadi.
Matonatlik ma'lumki xususiyatlari bilan tavsiflanadi : lahzalik, mustaqillik, keskirlik, qat'iylik, toqatlilik va o'zlar -o'zini boshqara olish. Matonatliklik mustasnolarding ko'rinadigan bo'lishi, matonatliklik imkoniyatlarni so'zsiz, quyidagi ruhiy jarayonlar hoyol, his, yod, tasavvur kabilar bilan bog'laydi.
Shunday qilib, matonatlik kata kuch sifatida ijodni aktivlashtiradi, yuqori natijalarga yetishi ha'mda rassomning shaxs sifatida shakllanishinde yuzaga chiqadi.
O'ylash -ijodiy kuchlaridan biri bo'lib, borliq materiallari haqida fikrlashda, tahlil qilishda xirad, his, his va esda qoldirishda asosiy rollar tebranadi. Yod vositasida, ya'ni, badiiy asar yaratuv maqsadida, o'ylash ishtirok etishinda borliqtı teran va atroflicha bilishlikding yuqori jarayoni hisoblanadi, predmet va voqealarding belgilari va o'zaro bitta birinie qonuniy bog'langanligi bilan, umumiy va ichki xususiyatlarin ochishga yo'naltirilgan holda ko'rinadigan bo'ladi.
Badiiy asar inson faoliyatning boshqa sohalari dagi kabi, o'ylashding yemishi hisoblanadi.
San'at asari xolos tasviriy materialni o'zlar ichiga uibgina qolmay, balki g'oyaviy -esdatik mundarija, dunyoqarash, falsafiy tushinishdi da qamrab oladi.
Rassomning o'ylashi ijodiy xarakteri bilan ajralib turadi, u ijodiy hoyol jo'rligida harakatlanadi va san'at spetsifikasi xususiyatlari bilan aloqador turda ishlaydi.
Hoyol-ijodda asosiy va o'ziga xos xotima ko'rsatuvchi ijodiy kuch dir. Ko'rkam ijodda uning xohlagan, sabırsız, yaratuvchi ijodiy hoyol kabi turlarining barchasi qatnashadi. Bular ichida albatta ijodiy faoliyatda ijodiy hoyol kata o'rin tutadi.
Ilhomlanish -insonning mehnat jarayonidagi eng ko'tarinki ruxiy sharoitidar. Rassomning ijodiy mehnatinde ilhomlanish, aktiv ijodiy kuchlaridan biri sifatida muxim rollar tebranadi. Ilhomlanish -góyo ijodiy, ma'naviy, fizik jihatdan qattiq bosim berganday tuyulsada, lekin taqribiy jihatdan rassom uchun bu holat juda engil kechgan, unda hamma narsaqa oson erishilgan, ijodiy topshiriqlar juda tez echilgan bo'ladi. Bu engillik o'sha narsa bilan aloqador bo'ldiki, bunda rassom kata hayotiy taassurotlar zaxirasine ega edilar va kata qiziqishlik va quvonch bilan ishlagan di. Bunda uning ijodiy iboli va obrazli o'ylashi aktiv ishlagan edilar. Bularni barchasi sonniń sifat darajasiga o'tishiga shu tariqa, qattiq ilhomlar bilan ishlangan mehnat asarni dunyoga keltirgan edilar.
Intuitsiya-sezgirlik, bu insonning hayotinida bo'lak fenomenal va murakkab
Ishga layoqatlilik bo'lib, inson ruhiy faoliyatinde-ya'ni ijodiy mehnatte, xususan ko'rkam ijodda kata rollar tebranadi. Ushbuning jo'rligida so'zsiz intuitsiya yod, o'ylash va obrazli tasavvur bilan jips aloqada bo'ladi.
Intitsiya ob'ektiv borliqtı aks ettirishchi sifatida bo'lsada, uni rivojlantirish yo'llari ham bordir. Ulardan asosiysi organizmding biologic sifatlarini tarbiyalash dir (rassomning ko'zi, qo'shiqchining ovozi, musiqachining quloǵI va barmoqlari, raqqosading qomati ) kuzatuvchilikti o'stirish, yodding hajmi va ishchanligini ko'tarish, o'ylashin rivojlantirish xususan, obrazlilikni), hoyol, hisdi tushinish, bitta taktlilik, uzliksiz mehnat va yangi yechimlardi atroflicha izlash kabilar dir.
Ko'rkam tolant-shaxstı individual -psixologik xislatlaridan biri bo'lib, u asosan ko'rkam ijodda eng kata kuch sifatida faol ishtirok etadi. Tolant tuǵma emas u tug'ilganda tayyor holda berilmaydi, avloddan -avlodqa o'tuvchi meroslar ham emas.
«lnson o'shanaqa tamal bilan tug'iladiki (rivojlantirish mumkin bo'lgan iste'dodliyatlarning tabiiy belgilari ), qaysiki insonning o'zida tuǵma onatomic va psixofiziologik o'ziga xosliklar bilan mavjud bo'ladi».
Qobiliyatlar ma'lumki shart-sharoitlardagina shakllanadi o'sadi : ular -atrof muhit, aktiv ishga layoqatlilik, odam salomatligi kabilar dir. Ko'rkam tolent albatta san'atga mehr -sevgitı taqazo etadi, ya'ni ba'zi shart-sharoitlarda bolalikdayoq san'atga qiziqishlik tarzida ko'rinadi va ijodiy qilish ishtiyoqi tinchlik bermaydi. Bunga misol tariqasida I. E. Repin, v. I. Surikov, v. A. Serov va boshqalarniń tole' barvaqt yuzaga chiqqan tolantlarini eslashimiz mumkin.
Insonning ko'rkam iqtidorining eng oliymaqom sifati bu geniallik dir. Ko'rkam ijodda geniallik tushunchasi tolantning 'izoxsiz a'lo darajada ko'rinadigan bo'luvchi sifati bo'lib, qaysiki u rassomn o'zlar davri, ma'lumki tarixiy davr san'atidan yuqori turuvchi va dunyoviy ahamiyatga ega bo'lgan san'at insholari yaratishga olib keladi.
Ijodiy komponentlariga -bilim, dunyoqarash, ko'rkam usul, esdatik va ko'rkam did, uquv kiritiladi.
Bilim ijodning asosiy bosh komponenti, ob'ektiv reallikni bilishlikding asosiy materiali hisoblanib, uni egallash qirg'oqlari his, esdatik his qilish, xirad, o'ylash, yod, hoyol, Dunyoqarash, ko'nikma, malaka, ijodiy yumush usuli, uquv rivojlanib boradi. Rassom uchun bilim - bu hayotiy material, turmushtı teran va atroflicha o'rganish bo'lib, usiz san'at asari yaratib bo'lmaydi. Turmushtı bilishlik rassomnde uning hislari qirg'oqlari o'tadi. Avvalo mantiqlik va hissiy bilishlikding organik mos kelish bilan o'rganmasdan turib obrazli o'ylashin rivojlantirib bo'lmaydi, usiz bo'lsa, o'zlar navbatida ko'rkam obrazlarni ham yaratib bo'lmaydi.
Dunyoqarash -ob'ektiv borliqtı ko'rkam xarakterda faoliyatning g'oyaviy yo'nalishqa uyg'un holda aniqlashdan iboratdir. Dunyo -qarash fanlardan olingan bilimlar zamininia suyanadi.
Ko'rkam usul ham ijodning bo'lak komponenti sifatida aks etadi.
Estetik va ko'rkam did -ham dunyoqarash, ham ko'rkam usul bo'lib, rassomning ma'lumki bo'lak g'oyaviy esdatik ijodiy yo'nalishin ko'rsatadiki.
Estetik va ko'rkam did insonga tug'ilganda berilmaydi, xuddi qobiliyatga o'xshash, u insonning qad ko'tarishi bilan rivojlanib boradi, insonning his tuyg’ularini, ruhiyatini turmushni bilishdagi tajribasi bilan rivojlanib boradi. Estetik did tushunchasi san'atga bo'lgan munosabatdagi ko'rkam didga qiyosan kengroqlikdir.
Uquv -ijodning etib bo'lmaydi va o'zgacha bitta komponentlaridan biri dir. Ba'zan uquvni qobiliyat, ijodiy talant bilan tenglashtiriladi. Bu to'g'ri emas. Shubhasiz, vaholangki tasviriy san'atning zarurli sharoitida ko'rinadigan bo'luvchi shaxsning ko'rkam qobiliyatlari, individual ruhiy xossasi va sifatlaridir.
Talant-qobiliyatning tasviriy ishga layoqatlilikka munosabatlarda bo'lak ko'zga tashlanadi, qaysiki, ta'lim va tarbiya jarayonida olingan yuqori rivojlangan va ko'rkam ijodning eng yuqori darajasini ta’minlaydigan sharoitidir.
Uquv bo'lsa tasviriy faoliyatda tasviriy texnika, bilim, ko'nikma, malakani to’liq egallashdir.
A'lo darajadagi bilim, ko'nikma va malakalarsiz talantning rivoji bo'lishi mumkin emas.