Tatbiq etish
Download 33.65 Kb.
|
texnologia
- Bu sahifa navigatsiya:
- (pedagogik texnika) 2-bosqich XX asrnig 50 yillari. Talim jarayonida texnik vositalarni (TV) qollash
- Pedagogik texnologiyalar darajalari Umumpeda-gogik texnologiya yaxlit talim jarayonini
- 4-mavzu: Kasbiy fanlarni o`qitishda ta’lim metodlari Reja
- Ta’lim metodlari: tushuncha, funksiya, tasnif.
Ta'lim texnologiyalarining fan-texnika amaliyotidagi o’rni. Pedagogikaga oid adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, hozirgi davrda ta'lim texnologiyasi tushunchasi ta'lim amaliyoti va nazariyasi ilmdan mustahkam o’rin egalladi, lekin uni pedagogikaning mukammal lug’atlari (tezaurus)dagi o’rni hali noma'lumligicha bo’lmay qolmoqda. XX asrning 20-yillarida "ta'lim texnologiyasi" termini birinchi bor pedagogika bo’yicha adabiyotlarda tilga olingan. Shu vaqtning o’zida yana bir boshqa - "pedagogik texnika" termini ham tarqaldi. U pedagogik ensiklopediyada 30-yillarda o’quv mashg’ulotlarini aniq va samarali tashkil etishga qaratilgan uslublar va vositalar sifatida ifodalangan. Pedagogik texnologiyalarga o’quv va laboratoriya uskunalari bilan ishlash, ko’rgazmali qo’llanmalardan foydalanishlar mahoratlari ham kiritilgan. O’tgan asrning 40-50-yillarida, o’qitish - o’quv jarayonlarisha texnik vositalarni tatbiq etish boshlanganida, "ta'lim texnologiyasi" termini ommalashdi, va u keyingi yillar davomida "pedagogik texnologiyaga" aylantirildi.
Ta'lim texnologiyasi nazariyasini rivojlanish bosqichlari:
Ta'lim texnolo- giyasi nazariya- sining rivojla- nish bosqich- lari 1-bosqich XX asrnig 30 yillari. T T-o'quv mashg'ulotlarini aniq va samarali tashkil etishda ko'maklashuvchi usul va vositalar yig'indisi (pedagogik texnika) 2-bosqich XX asrnig 50 yillari. Ta'lim jarayonida texnik vositalarni (TV) qo'llash, ularning imkoniyatlarini takomillashtirish, axborot siqimini kengaytirish, axborotlarni uzatish xizmatini sifatli tashkil etish, o'quvchi faoliyatini individuallashtirish
XX asrnig 60 yillari Ta'lim maqsadlarining aniqlanishi, ta'lim jarayonini umumiy loyihalash hamda uni samaradorligini oshirish, ta'lim maqsadining natijalanganligini o’rganish, faoliyat natijalarini ta?lil etish.
25 60-yillar o’rtalarida bu tushunchaning mazmuni chet ellarda pedagogik nashrlarda va xalqaro konferensiyalarda keng muhokama etildi, natijada ushbu sohada turli mamlakatlarda (AQSh, Angliya, Yaponiya, Fransiya, Italiya, Vengriya) va darajasiga qarab uni talqin qilish ikki yo’nalishi belgilandi. Birinchi yo’nalish tarafdorlari texnik vositalar va dasturlashtirilgan o’qitish vositalarini qo’llash zarurligini ta'kidladilar (technology in education). Ikkinchi yo’nalish tarafdorlari esa o’quv jarayonini tashkil etish samaradorligini oshirish va pedagogik g’oyalarning texnikaning keskin rivojlanishidan ortda qolishini yo’qotish muhim deb hisobladilar. Shunday qilib 1-yo’nalish "o’qitishda texnik vositalar" sifatida belgilandi, biz biroz keyinroq yuzaga kelgan 2-yo’nalish "o’qitish texnologiyasi" yoki "o’quv jarayoni texnologiyasi" sifatida belgilandi. 70-yillarning boshlarida turli xildagi o’quv uskunalarini va o’quv vositalarini modernizasiyalashtirish zarurligi anglab yetildi. Bularsiz o’qitishning sifatliligi va samaradorligiga erishib bo’lmas edi. 60-yillar o’rtalari va 70-yillarning boshlarida AQSh, Angliya, Yaponiya, Italiya kabi yuksak rivojlangan davlatlarda pedagogik texnologiyalar masalalari bilan shug’ullanuvi jurnallar nashr etilar edi, keyinchalik bu muammo bilan ixtisoslashtirilgan tashkilotlar va markazlar shug’ullana boshlaydi. Xususan, Yaponiyada pedagogik texnologiyalar muammolari bilan 4 ta ilmiy tashkilotlar shug’ullanadi. 1967 yilda "Pedagogik texnologiyalar bo’yicha Milliy kengash" tashkil etildi, uning filiallari 22 ta davlat universitetlarida joylashtirilgan. Vengriya - 1973 yili o’qitish texnologiyasi Davlat Markazi tashkil etildi. Shu o’rinda Vengriya olimi L. Salai "o’qitish texnologiyasi" tushunchasiga rejalashtirish, maqsadlarni taxlil qilish, o’quv-tarbiyaviy ishlar jarayonini ilmiy tashkil etish, samaradorligini oshirish maqsadida eng muhim vosita va materiallarni tanlashni kiritib, o’qitish jarayonini tashkil etuvchilarni doirasini ancha kengaytirdi. E. Bisterski va J. Sellerlar (AqSh) to’plagan ma'lumotlar bo’yicha o’qitish texnikasi faqatgina yordamchi vosita va yangi sistemadan iborat bo’libgina qolmay, balki o’qish jarayoni tashkiliy shaklini, metodi va mazmunini o’zgartirib uning rivojlanishida katta rol o’ynaydi. Bu esa o’z navbatida o’qituvchilar va o’quvchilar pedagogik fikrlashlariga katta ta'sir ko’rsatdi.
26
Pedagogik texnologiya tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida turli qarashlar mavjud bo’lib: u texnik vositalar haqidagi ta'limot deb hamda o’qitish jarayonini loyiqalashtirilgan holda izchil va muntazam tashkil etish deb talqin qilingan. Ayrim mualliflar esa o’qitish texnologiyalariga fan va san'at oralig’idagi fan deb qaraydilar, boshqalari uni loyihalash bilan bog’laydilar. Shunday qilib, ba'zi yondashuvlarda pedagogik texnologiyalar o’qitishning barcha vositalarini qamrab olgan qandaydir jihozlash sifatida ham belgilanadi. Unda texnologiya o’quv jarayonini texniklashtirishni taqozo qiladi. Boshqa yondashuvda esa texnologiyaga ta'lim amaliyotini yangi yoki zamonaviylashtirilgan bilimlar bilan ta'minlashning usuli sifatida qarashga imkoniyat beradi. Bunda texnologiyaga ta'limning ilmiy tamoyillari va amaliyotini tatbiq etish sifatida qaraladi. Texnologiya tushunchasi 60-yillardagi Amerika va qarbiy Yevropada ta'limni isloh qilinishi bilan bog’liq ravishda kirib keldi. B. Blum, J. Keroll, P.Ya. Galperin, V.I. Davidov, N.A. Menchinskaya, Z.I. Kalmikova, L.I. Zankov texnologiyalari mashxur. O’qitishni tashkil qilishning texnologik yondashuvlari V.P. Bespalko, N.F. Talizina, L.M. Fridman, Yu.N. Kulyutkina, G.S. Suxobskoy, T.V. Kudryavsev, A.M. Matyushkin, M.I. Maxmutov kabi aksariyat psixolog va didaktikachilarga taalluqlidir. Texnologik yondashuvlar tahlili shuni ko’rsatadiki, aksariyat o’qitish texnologiyalari bo’sh texnologiyalanganligi bo’yicha qolib ketmoqda. Bir qator texnologiyalarda nazariy
asoslar kuchaytirilgan, amaliy tomoni
u qadar
oydinlashtirilmagan. T. Ballo texnologiyaning bir tomonini, ya'ni o’qitishda topshiriqli yondashuvni yoritadi. Boshqalarida yo kompyuter orqali dasturlashtirilgan o’qitish yoki o’qitishning muammoli tuzilmasi ajralib turadi. L.V. Zankov, T.Ya. Galperin, V.I. Davidov tadqiqotlarida bosqichli o’qitishning yaxlit texnologiyalari haqida fikr yuritiladi. 1. Pedagogik texnologiyada hali ko’p aniqlanmagan masalalar bor. Bu muammoni tadqiq etish o’qitish texnologiyasining tushunchasi va metodologik mohiyatini aniqlash bilan bog’liq.
27 Pedagogik texnologiya o’ziga xos va potensial yaratiladigan pedagogik natijalarga erishish uchun pedagogik tizimning barcha tashkiliy tomonlariga aloqador nazariy va amaliy (ta'lim tizimi doirasida) tadqiqotlar sohasi sifatida belgilanadi. Hozir kungacha "pedagogik texnologiya" tushunchasiga pedagog-psixolog, didaktik olimlar tomonidan bir qancha ta'riflar shakllantirilgan bo’lib, quyida ularning ba'zilarini keltirib o’tamiz. Pedagog olimlar tomonidan pedagogik texnologiyaga berilgan ta'riflar:
Pedagog olimlar PTga berilgan ta'riflar V.P. Bespalko: "PT - bu o'qituvchi mahoratiga bog'liq bo'lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o'quvchi shaxsini shakllantirish jarayoni loyihasidir" V.M. Monaxov:
"PT - avvaldan rejalashtirilgan natijalarga olib boruvchi va bajarilishi shart bo’lgan tartibli amallar tizimidir" V.M. Klarin:
"PT -o'quv jarayoniga texnologik yondashgan holda, oldindan belgilab olingan maqsad ko'rsatkichlardan kelib chiqib, o'quv jarayonini loyihalashdir" N.Sayidahmedo v va
M. Ochilovlar
"PT - bu o'qituvchi (tarbiyachi)ning o'qitish (tarbiya) vositalari yordamida o'quvchi (talaba)larga muayyan sharoitda ta'sir ko’rsatishi va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini intensiv shakllan-tirish jarayonidir" I.Y. Larner:
"PT - o'quvchilar xarakatlarida aks etgan o'qitish natijalari orqali ishonchli anglab
olinadigan, aniqlanadigan maqsadni ifodalaydi" B.L. Farberman:
"PT - ta'lim
jarayoniga yangicha yondashuv bo'lib,
pedagogikada ijtimoiy-muhandislik ongi ifodasidir U pedagogik jarayonni texnika imkoniyatlari va insonning texnikaviy tafakkuri asosida standart holga solib, uning optimal loyihasini tuzib chiqish bilan bog'liq ijtimoiy xodisadir" YNESKO "PT - ta'lim shakllarini optimallashtirish maqsadida iqitish va
28 olimlari:
bilimlarni o’zlashtirish jarayonining inson saloqiyati va texnik resurslarni qo’llash, ularning o’zaro ta'sirini aniqlashga imkon beradigan tizimli metodlar majmuasidir"
Bu ta'riflar tahlilidan pedagogik texnologiya natijani qo'lga kiritish uchun ta'lim doirasida zarur bo’lgan vositalar tizimini rejalashtirish va tatbiq etish degan xulosaga kelish mumkin. Ta'lim texnologiyasi deganda ta'limning belgilangan maqsadi va talabaning bilim darajasiga ko’ra o'quv faoliyatini boshqarishning nazariy loyihasi va pedagogik tizimning amalda bo’lishini ta'minlovchi zarur vositalar tizimi tushuniladi. Ta'lim texnologiyali muammolari, mualliflik maktablari va o'qituvchi- novatorlarning ulkan tajribalari doimiy ravishda umumlashtirishni va sistemalashtirishni talab etadi. Sistemani tashkil etuvchi poydevor asosi sifatida pedagogika uchun yangi bo’lgan tushunchadan foydalanish maqsadga muvofiq bo'ladi - pedagogik jarayonlarni taxlil qilish va loyihalashtirishga yangicha "texnologik" yondoshish va "texnologiya". Pedagogik texnologiya tushunchasi pedagogik leksikaga mustahkam kirib keldi.Ammo uni tushunish va ishlatishda turlicha o'qishlar katta farqi bor. Bugungi kunga kelib pedagogik texnologiya tushunchasini 300 dan ortiq ifodalanishi mavjud.Pedagogik texnologiya mezonlari, aspektlari va qo'llanilish darajalari. "Pedagogik texnologiya" lar uchta aspektlar bilan taqdim etiladi: (3-chizma)
Lokal yoki modul - texnologiya o'quv-tarbiya jarayoni-ning maxsus bo’limlariga texnologiyani tadbiq qilishni ifoda qiladi. Bu xususiy didaktik va tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga qaratilgan Xususiy metodik - texnologiya bir fan doirasidagi o'quv-tarbiya jarayonini amalga oshirish metodlari va vositalaridan iborat bo’ladi
29
Mazkur darajalarga to’liq izoh beriladigan bo’lsa, umumpedagogik (umumdidaktik) daraja: umumpedagogik (umumdidaktik, umumtarbiyaviy) texnologiya ta'limning ma'lum bosqichida ushbu region, o’quv yurtida yaxlit ta'lim jarayonini ifoda etadi. Bu yerda pedagogik texnologiya pedagogik tizimga o’xshashdir: unga o’qitishning maqsadlari, mazmuni, vosita va metodlari to’plami, faoliyat ob'ekti va sub'ekti algoritmi kiradi. Xususiy metodik (fan) darajasi: xususiy metodik pedagogik texnologiya "xususiy metodik" ko’rinishida qo’llaniladi, ya'ni bir fan, sinf, o’qituvchi doirasida o’qitish va tarbiyalash ma'lum mazmunini amalga oshirish uchun metodlar va vositalar to’plami sifatida ishlatiladi. Lokal (modulli) darajasi: lokal texnologiya o’quv-tarbiyaviy jarayonning alohida qismlari, xususiy didaktik va tarbiyaviy masalalarni hal etish texnologiyasidan iborat (alohida turdagi faoliyat, tushunchalar shakllantirish, alohida shaxsiy sifatlarni tarbiyalash, dars texnologiyasi, materiallarni takrorlash va tekshirish texnologiyasi, mustaqil ishlar texnologiyasi va boshqalar). Pedagogik texnologiyaning tuzilishi va mezonlari. Dastlabki ma'ruzalarda pedagogik texnologiya haqidagi tushunchalardan texnologiya o’quv jarayoni - o’qituvchi va o’quvchining faoliyati, uning tuzilishi, vositasi, metodlari va shakllari bilan yaqin bog’liqligini ta'kidlab o’tilgan edi. Shu nuqtai-nazardan pedagogik texnologiya tuzilishiga quyidagilar kiradi: 1. Konseptual asosi. 2. O’qitishning mazmunli qismi: "o’qitish maqsadlari - umumiy va xususiy, aniq; "o’quv materiali mazmuni. 3. Prosessual qismi - texnologik jarayon: "o’quv jarayonini tashkil etish; "o’quvchilar o’quv faoliyati metodlari va shakllari; "materiallarni o’zlashtirish jarayonini boshqarish bo’yicha o’qituvchining faoliyati;
30 "o’quv jarayoni diagnostikasi.har qanday pedagogik texnologiya ba'zi bir metodologik talablarga yoki texnologiklik mezonlariga javob bera olishi kerak. Pedagogik texnologiyalarning asosiy sifatlari quyidagilarda ifoda etiladi:
Konsetuallik. har bir pedagogik texnologiyaga ta'lim maqsadlariga erishish falsafiy, psixologik, didaktik va ijtimoiy-pedagogik asoslarini ichiga oluvchi ma'lum ilmiy konsepsiyaga tayanish xos bo’lishi kerak. Tizimlilik. Pedagogik texnologiya sistemalilik belgilariga ega bo’lishi kerak: jarayonning mantiqi, uning hamma qismlari bog’liqligi, yaxlitligi. Boshqariluvchanligi o’qitish jarayoni diagnostik maqsadni ko’zlash, rejalashtirish, lohalashtirish, bosqichma-bosqich diagnostika qilish, natijalarni tuzatish maqsadida vosita va metodlarni o’zlashtirish mumkinligini ko’zda tutadi. Samaraliligi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar aniq sharoitlarda mavjud va natijalar bo’yicha samarali, harajatlar bo’yicha optimal bo’lishi, o’qitishning ma'lum standartiga erishishni kafolatlashi kerak (ya'ni, 70% foizdan ortiq o’quvchilar "yaxshi" bahoga va "a'lo" bahoga o’qishlari kerak, bu esa agarda sinfda 25 ta o’quvchi bo’lsa - shundan 19 tasi deganidir). Qayta yangilanishi pedagogik texnologiyani boshqa bir turdagi ta'lim muassasalarida, boshqa sub'ektlar bilan qo’llanilishini (takrorlanishini, qayta tiklanishini) nazarda tutadi. Tekshirish uchun savollar: 1.Pedagogik texnologiyalar asosiy darajalarini aytib bering. Pedagogik texnologiyalar mezonlari
Texnologik sxema Ilmiy asos Qaytuvchan aloqa Tizimlilik Samaradorlilik
Boshqaruvchanlik
31 2.Pedagogik texnologiya tuzilishiga nimalar kiradi. 3.Pedagogik texnologiyalarga talablar (texnologikligi mezonlarini) ifodalab bering. 4.Ta'limning falsafiy asosi va mazmunli konteksti o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik nimadan iborat. 5.Umumpedagogik texnologiyalardagi asosiy falsafiy konsepsiyalar bo’ shva kuchli tomonlarini taxlil qiling.
32
4-mavzu: Kasbiy fanlarni o`qitishda ta’lim metodlari Reja: 1.
Kasbiy fanlarni o`qitishda ta’lim metodlarining o`rni 2.
Kasbiy fanlarni o`qitishda ta’lim metodlarining mazmun va mohiyati 3.
Kasbiy fanlarni o`qitishda ta’lim metodlarini tanlash
tarjimasi «tadqiqot, usul, maqsadga erishish yo’li» kabi ma’nolarni anglatadi. Filofosiya lug‘atida ushbu tushuncha umumiy tarzda «maqsadga erishish usullari» 1 deya
sharhlangan. «Ta’lim metodlari dastlab pedagog ongida, muayyan yo’nalishdagi faoliyatning umumlashma loyihasi tarzida namoyon bo’ladi. Mazkur loyiha amaliyotga o’qituvchi va o’quvchilar faoliyatining o’zaro tutashuvi, o’qitish va o’qishga qaratilgan aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metod boshqa shakllarda namoyon bo’lmaydi, buning boisi ta’lim metodi o’zida, umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi» 1 .Qayd etilayotgan tushuncha mohiyatini to’laqonli yorituvchi ta’rifni aniqlashga bo’lgan urinish bugun ham davom etyapti, yangi-yangi ta’riflar ilgari surilmoqda. Biroq, «ta’lim metodi» tushunchasi mohiyatini yoritishga nisbatan turlcha qarashlarning mavjudligiga qaramay, ularni o’zaro yaqinlashtiruvchi umumiylik mavjud. Aksariyat mualliflar «ta’lim metodlari o’quvchilarning o’quv-bilish faoliyatini tashkil etish usullari» degan qarashga yon bosadilar. Demak, ta’lim metodlari ta’lim jarayonida qo’llanilib, uning samarasini ta’minlovchi usullar majmuidir. Ta’lim metodlari ta’lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u yordamida ta’lim mazmunini o’zlashtirish yo’llari ifoda etiladi, o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro harakati, xususiyati aks ettiriladi. Metod, bir tomondan, ta’lim maqsadiga erishish vositasi sifatida namoyon bo’lsa, boshqa tomondan, boshqariluvchan o’qish faoliyatini amalga oshirish sharti hisoblanadi.Ta’lim metodlari doimo u yoki bu o’qish vositalari yordamida joriy etiladi, shu bois ularning o’zaro shartlanganligini ta’kidlash joiz.Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o’qituvchining dars boshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta’lim maqsadi o’qituvchi va o’quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo’naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’lim tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi. Ta’lim metodlari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
1 Философский словарь. 5-изд. //Под ред. П.Т.Фролова. – Москва, 1987. – с. 278. 1 Ларнер И.Я. Дидактические основў методов обҳения. – Москва, Педагогика, 1981. – с. 35. Ta’lim metodlari Motivatsiyali Rivojlantiruvchi Tashkiliy Tarbiyaviy Ta’limiy 7 - чизма. Тарбия методларининг асосий функциялари
33
Bu funksiyalar ta’lim metodini qo’llash jarayonida, bir-biridan ajratilgan holda yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-biriga o’zaro singib ketadi. Misol uchun, tashxisli funksiya o’qituvchining bir qator metodlardan yaxlit foydalanishi evaziga bajariladi.«Ta’lim metodi» atamasi bilan birga ko’p hollarda «metodik usul» (sinonimlari – pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasi ham qo’llaniladi. U ta’lim metodining tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi alohida qadam sifatida ta’riflanadi. Har bir ta’lim metodi muayyan ta’lim usullarini chog‘ishtirish orqali joriy etiladi. Metodik usullarni xilma-xilligi ularni tasniflashga imkon bermaydi, biroq o’qituvchi faoliyatida tez-tez qo’llaniladigan usullarni ajratib ko’rsatish mumkin:
Har bir metod ma’lum ta’limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish, qolganlari esa birmuncha samarasiz bo’lishi mumkin. Universal ta’lim metodlari mavjud emas, shu bois darsda turli ta’lim metodlaridan yoki ularning majmuasidan foydalanish mumkin. Ta’lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlar asosida aniqlanadi: -
didaktik maqsad asosida; -
ta’lim mazmuni asosida; -
o’quvchilarning o’quv ko’nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida; -
o’qituvchining tajribasi va kasbiy tayyorgarlik darajasi asosida. O’qituvchi tomonidan qo’llanilayotgan ta’lim metodlari majmuasi boshlang‘ch sinflardan yuqori sinflarga o’tish asosida o’zgarib hamda murakkab xususiyat kasb eta boradi. Ushbu jarayonda ayrim metodlarni qo’llash chastotasi oshsa, ayrim metodlarni qo’llashga bo’lgan ehtiyoj kamayadi. Ta’lim metodlaridan foydalanish ko’lami, holati o’qituvchining kasbiy tayyorgarligi va mahorati darajasiga bog‘liq holda o’zgaradi. Didaktikada munozaralarga sabab bo’layotgan yana bir muhim ob’ekt ta’lim metodlarining tasnifidir. «Ta’lim metodlari tasnifi ularning ma’lum belgilari bo’ycha tartibini ifodalovchi tizimdir. Hozirgi vaqtda o’nlab ta’lim metodlari ma’lum», - ekanligini ta’kidlagan holda I.P.Podlaso’y fikrini quyidagcha davom ettiradi, - «Biroq bugungi kunda yetakchi sanaluvchi didaktik g‘oya yagona va o’zgarmas metodlar majmuini yaratishga intilish samarasiz ekanligini tushunishga yordam beradi. O’qitish – Metodik usullar Masalani o´rganish Namoyish (ko`rgazmali, ob’ektiv – tajriba, amaliy va aqliy harakatni namoyish etish, hokazolar) Yo`l-yo`riq ko`rsatish Topshiriq berish Metodik usullarning turlari
34 favqulodda harakatchan, dialektik jarayon. Metodlar tizimi ham bu harakatlanishni aks ettiradigan darajada jo’shqin bo’lishi, metodlarni qo’llash amaliyotidagi doimiy o’zgarishlarni hisobga olishi kerak» 1 .
Ta’lim metodlarini tanlash muammosi uzoq davrdan buyon tadqiq qilib kelinmoqda. Biroq tadqiqotlar soni ko’p bo’lsada, bu borada yagona to’xtamgan kelinmagan. Ushbu o’rinda, ta’lim amaliyotida qo’llanilib kelayotgan metodlar tizimi (tasnifi)ga to’xtalib o’tamiz. Mualliflar tavsiya etilayotgan metodlarni quyidagi chizma bo’ycha qo’llash maqsadga muvofiqligini ta’kidlaydilar: 1.
O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish o’qituvchining tushuntirishini faol qabul qilish va puxta o’ylash evaziga amalga oshiriladi. Bilimlarni uzatish vositasi sifatida o’qituvchi nutqi muhim ahamiyatga ega. Bu o’rinda o’qituvchining o’quvchilar faoliyatiga rahbarligi mavzuni qo’yish, rejani e’lon qilish, o’quvchilar faoliyatini boshqarishdan iborat bo’ladi. 2.
Suhbat. O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish jarayoni: ular e’tiboriga havola etilayotgan savolning mohiyatini anglash, mavjud bilimlar va tajribani safarbar qilish, savolga oid ob’ektlarni o’zaro taqqoslash, puxta o’ylash va savollarga to’g‘ri javob tayyorlashdan iborat. O’qituvchining rahbarligi: mavzuni qo’yish, savollarni ifodalash, berilgan javoblarni tuzatish, to’ldirish va umumlashtirish kabi holatlarda namoyon bo’ladi. Suhbat metodi yordamida bilimlarni o’zlashtirishda o’quvchilar mavjud bilimlari va tajribalariga tayanadilar. 3.
anglash, ularni xotirada saqlashga xizmat qiladi). Bilimlarni o’zlashtirish manbai bo’lib bosma matn xizmai qiladi. O’qituvchining rahbarligi esa topshiriqni ifodalash, faoliyat maqsadini belgilash, o’quvchilarga darslik bilan ishlashning yangi usullarini o’rgatish, o’zlashtirilgan bilimlarning tushunilish va mustahkamlik darajasini tekshirish kabi ko’rinishlarda aks etadi. 4.
O’qituvchilarning kuzatuvi (sinfda va sinfdan tashqari (shu jumladan, sayohat va ekskursiyalar) jarayonlarda). O’quvchilarning o’quv predmetlari bo’ycha o’zlashtirish holati va hodisalarni kuzata borib, turli fan o’qituvchilarining ko’rsatmalari bo’ycha ularni qismlarga taqsimlab har bir o’quvchining o’ziga xos, o’xshash va muhim jihatlarini aniqlashga yo’naltiriladi. Bilimlarni o’zlashtirish manbai bo’lib muayyan predmet (yoki jarayon), tajriba, model, xaritalar xizmat qiladi. O’qituvchining rahbarligi kuzatish vazifasini belgilash, uni ma’lum shaxs zimmasiga yuklash, ob’ektni belgilash, umumiy rahbarlikni olib borish, qismlarga ajratish, asosiylarini aniqlash va umumlashtirishdan iboratdir. 5.
Laboratoriya ishlari. Mazkur jarayonda aniq vazifa, ya’ni, ma’lum sharoitda muayyan hodisalarni kuzatish yuklanadi. O’quvchilar hodisalarni kechish jarayonini kuzatadilar va tahlil qiladilar.
1
35 Bilimlar manbai kuzatilayotgan hodisalar va ularning kechish jarayonidir. O’qituvchi vazifa mohiyatini ifodalaydi, o’quvchilarni nazariy bilimlar bilan qurollantiradi, umumiy jarayon va bosqchlarni kuzatish yo’llari hamda yakuniy xulosa chiqarishni o’rgatadi. 6. Mashq (aqliy va faoliyatli mashqlar). O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish jarayonining o’ziga xosligi, nazariy asoslar o’zlashtirilgach, ayrim materiallardagi o’xshash harakatlarning ko’p bora takrorlanishi kuzatiladi. Bilimlar manbai: o’zlashtirilgan bilimlar va xususiy tajriba sanaladi. O’qituvchi mashqni bajarish uchun joy hamda vaqtni belgilaydi, topshiriqni ifodalaydi, uni bajarish bosqchlarining borishini nazorat qiladi, boshqaradi, shuningdek, yakuniy natijalarni tekshiradi. 7. Ijodiy mashq. Ushbu metod o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, o’ziga xoslik masalaning mohiyatini chuqur anglash, uni bajarishga nisbatan mustaqil yondashish, dalillarni saralash va o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni ijodiy bajarish jarayonida bilimlarni qo’llash va kengaytirish kabi holatlar bilan tavsiflanadi. Bilimlar manbai va materiali sifatida avval egallangan ijodiy ishlar tajribasi, mavjud bilimlar, kuzatuvlar, shaxsiy tajriba, o’qilgan hikoya, ijtimoiy-foydali ishlarni boshqarish kabilar qayd etiladi. O’qituvchining rahbarligi: nazariy materiallarni o’zlashtirilishini ta’minlash, mavzuni ifodalash, ijodiy ishlar xarakterini belgilash, ularning bajarilishini nazorat va tahlil qilish, sintezlash, xatoni ko’rsatish hamda to’g‘rilashdan kabi holatlarda namoyon bo’ladi
1 . Keltirilgan tasnif «bilimlar manbai» bo’ycha tizimlashtirilgan metodlar – og‘zaki, ko’rgazmali va amaliy metodlarni u yoki bu darajada o’zida mujassamlashtiradi. Biroq, M.A.Danilov va B.P.Esipovlar asosiy e’tiborni «ta’lim metodini to’g‘ri tanlash»ga qaratishadi. Gap shundaki, sobiq SHo’ro umumta’lim maktablarining o’quv jarayonida metodlarning cheksiz ko’pligi, xatto ularni bir necha tasnif bilan ham qamrab olish mumkin emasligi, shu boisdan ham o’quv-tarbiyaviy ishlar muvaffaqiyatining bosh omili va eng muhimi to’g‘ri, asoslangan metodni tanlash hisoblangan, Ana shu «g‘oya» mohiyat jihatidan noto’g‘ri bo’lishiga qaramay, o’n yillar davomida didaktika «rivoji»da muhim o’rin tutib keldi. Nihoyat, har ikki tasnif bilimlar manbai bo’ycha ham, didaktik maqsadlar bo’ycha aniqlangan ta’lim metodlari tizimi maktab amaliyotining asosiy muammosini hal eta olmasligiga tanqidiy yondashildi, ularni qo’llash ta’lim sifatining yuqori darajasini ta’minlaganligi anglab yetildi va bu boradagi izlanishlar davom ettirildi. O’tgan asrning 80-yillaridan boshlab o’quvchilarning bilish faoliyati xarakteriga mos ta’lim tasnifi yaratildi. Ushbu metodlar, mualliflarning ta’kidlashlarcha, bir-biridan o’quvchilarning ta’lim mazmuni turlarini o’zlashtirishda amalga oshadigan bilish faoliyatlari xarakteri va o’quvchilarning xilma-xil faoliyatlarini tashkil etuvchi o’qituvchi holati ... bo’ycha farqlanadi 1 .
mohiyati: odatda nazariy bilimlar tayyor holda uzatiladi, o’quvchilar esa ularni qabul
1 Данилов М.А., Есипов Б.П. Дидактика. – Москва, Изд-во АПН РСФСР, 1957. 1 Дидактика средней школў //Под ред. М.Н.Скаткина. – Москва, Просвеҳение, 1982. – с. 207.
36 qiladilar (repsepsiya). Bu yo’lda turli ta’lim vositalari (shu jumladan, ko’rgazmali vositalar)dan foydalaniladi. O’qituvchi faoliyati bunda nafaqat axborotlarni uzatish, balki ularning o’quvchilar tomonidan qabul qilinishini ham tashkil etishdan iborat bo’ladi. Izohli-tasvirli metoddan ta’lim jarayonlarida foydalanishda quyidagi holatlar yuzaga keladi:
O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi O’quvchi faoliyatining tuzilmasi -
tushuntirish; -
ќarakatni ko’rsatish; -
dalillardan xabardor qilish; -
o’quvchining materialni anglab yetishini rag‘batlantirishga yo’naltiruvchi usullar; -
didaktik materiallardan foydalanish -
axborotlarni qabul qilish; -
o’quv materialini tushunib olishga intilish va dastlabki ma’lumotlarni yodda saqlash; -
o’quv materialini tushunish
Reproduktiv ta’lim metodlari yuqorida keltirilgan metodlardan quyidagi unsurlarning mavjudligi bilan farqlanadi: o’qituvchining bilimlarni tushuntirishi, ularni o’quvchilarning yodida saqlanishini ta’minlashi va qayta ishlab chiqishi (reproduksiya). O’zlashtirilgan bilimlarning mustahkam bo’lishiga ularni ko’a marta takrorlash evaziga erishiladi. Mazkur metod ta’limning barcha bosqchlari, asosan, boshlang‘ch sinflarda o’qish va yozish, arifmetik harakatlarni amalga oshirish ko’nikmalarini o’zlashtirishda muhim o’rin tutadi. Reproduktiv metoddan foydalanishda o’qituvchi va o’quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar tashkil etiladi: O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi O’quvchi faoliyatining tuzilmasi -
yoki bob bo’ycha so’rov; -
o’quvchilar uchun turli mashqlarni saralash va taklif qilish; -
yechishdagi o’quv
harakatlarining namunasi va algoritmini namoyish qilish; -o’quv harakatlari ko’nikmasi va
malakasini shakllantirish -
turli konteksda bilimlarni qayta ishlash; -
bajarish; -
mashqlarni bajarish; -
namunaviy masalalarni yechish usullarini egallash; -
algortmini egallash
Evristik ta’lim metodini qo’llashda o’qituvchi tomonidan turli vositalar yordamida yangi bilimlarni izlab topish talab etiladi. O’qituvchi bilimlarning bir qismini o’quvchilarga ma’lum qiladi, qolganini esa o’quvchilar bilish topshiriqlarini yechish jarayonida savollarga javoblar topish asosida o’zlashtiradi, o’zlari bilimlarni mustaqil egallashadi. O’qituvchi tomonidan qo’yilgan masalani bir necha qarashlarga ajratilishi, ularni bajarishda o’quvchilarning ketma-ketlikka rioya etishlari muhim metodik jihat sanaladi. SHu bois mazkur metod qisman izlanuvchan metod ham deb ataladi.
37 Evristik metodni qo’llashda o’qituvchi va o’quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi O’quvchi faoliyatining tuzilmasi -
o’quvchilarni masalaning mohiyatini o’rganishga jalb etish; -
yuritish namunasini ko’rsatish; -
masalani bosqchlarga ajratish; -evristik suhbat -
-
masalani yechish rejasini olg‘a surish; -
izlanuvchan harakat usullarini egallash; -
izlab topish
Muammoli metodning mohiyati mashg‘ulotlar jarayonida muammoli vaziyatlarni yaratish va yechishdan iborat bo’lib, uning asosida didaktik ziddiyatlar yotadi. Ziddiyatlarni bartaraf etish nafaqat ilmiy bilish yo’li balki, shu bilan birga o’quv yo’li hamdir. Bu metodni quyidagi chizma yordamida ifodalash mumkin:
Muammoli ta’lim konsepsiyasining asosiy tushunchalari «muammoli vaziyat», «muammo», «muammoni topish» kabilar hisoblanadi. CHizmadan anglanadiki, muammoli vaziyat bu metodning dastlabki ko’rinishi hisoblanib, o’zida sub’ektning aniq yoki qisman tushunib yetilgan muammoni ifodalaydi, uni bartaraf etish yangi bilimlar, usullar va harakat ko’nikmalarini o’zlashtirishni taqozo etadi. Agar o’quvchida qiyinchiliklarni yo’qotish yo’llarini izlab topish uchun boshlang‘ch ma’lumotlar bo’lmasa, shubhasiz, muammoli vaziyat yechimini u qabul qilmaydi, ya’ni, muammoning yechimi uning ongida aks etmaydi. Fikrlash muammo mohiyatini tushunib yetilishi, ifodalanishi, mavjud bilim va ko’nikmalar majmuasi va izlanish tajribasi asosida muammoli vaziyatni qabul qilish bilanoq boshlanadi. Bu holda muammoli vaziyat muammoga aylanadi. Har bir muammo muammoli vaziyatni o’zida namoyon etadi, biroq, barcha muammoli vaziyat muammoga aylanavermaydi.Mazkur metoddan foydalanish jarayonida muammo yechimini topishga yordam beruvchi yo’nalishlar ko’rsatilmaydi va chegaralanmaydi. Bu xususiyat muammoli masalaga Muammoli tizim Ziddiyatlar Vaziyat Usullar Muammoli vaziyat
38
xosdir. Muammoda yechimning qandaydir parametrlari ko’rsatilsa, u muammoli masala hisoblanadi. Har qanday muammoli topshiriq ma’lum muammoni, demak, muammoli vaziyatni ham qamrab oladi. Biroq, yuqorida ta’kidlanganidek, barcha muammoli vaziyat muammo bo’la olmaydi. Inson har doim muammoli masalalarni hal yetadi. Agar uning oldida muammo paydo bo’lsa, uni muammoli masalaga aylantiradi, ya’ni, uning yechimi uchun o’zidagi bilimlar tizimiga tayanadi va ma’lum ko’rsatishlarni belgilab oladi. Muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda u boshqa ko’rsatkchlarni qidiradi va shu muammo bo’ycha yangi variantlardagi masalalarni loyihalaydi. Ta’lim jarayonida muammoli metodni qo’llashda o’qituvchi va o’quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi O’quvchi faoliyatining tuzilmasi -
o’quv materialiga oid tafovutlarni taklif etilishi; -
-
muammoning mavjudligini aniqlab berish; - muammoli topshiriqlarni loyihalash -
yetilishi; -
muammoli vaziyat yuzasidan fikrlash; -
mavjud bilimlar va tajribani qayta tiklash; -
-
topshiriqni bajarish Tadqiqotchilik o’qitish metodini qo’llashda, o’qituvchi o’quvchilar bilan hamkorlikda hal etilishi zarur bo’lgan masalani aniqlab oladi, o’quvchilar esa mustaqil ravishda taklif etilgan masalani tadqiq etish jarayonida zaruriy bilimlarni o’zlashtirib oladilar va uning yechimi bo’ycha boshqa vaziyatlar bilan taqqoslaydi. O’rnatilgan masalani yechish davomida o’quvchilar ilmiy bilish metodlarini o’zlashtirib tadqiqotchilik faoliyatini olib borish ko’nikmasi, tajribasini egallaydilar. Ta’lim jarayonida tadqiqotchilik o’qitish metodini qo’llashda o’qituvchi va o’quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi O’quvchi faoliyatining tuzilmasi -
o’quvchilarga o’quv
muammosini taklif etish; -
o’quvchilar bilan hamkorlikda tadqiqot masalasini o’rnatish; o’quvchilarning ilmiy faoliyatini tashkil etish -
olish; -
tadqiqot muammosini o’qituvchi va o’quvchilar bilan birgalikda o’rnatishda faollik ko’rsatish; -
ularni yechish usullarini topish; -
tadqiqiy masalalarni yechish usullarini o’zlashtirish
Evristik va tadqiqotchilik metodlari o’quvchilardan ijodiy xususiyat kasb etuvchi yuqori darajadagi bilish faoliyatini tashkil eta olish ko’nikma va malakalariga ega bo’lishni taqozo etadi. Buning natijasida o’quvchilar mustaqil ravishda yangi bilimlarni
39 o’zlashtira oladilar. Ular odatda yuqori sinf o’quvchilarining o’zlashtirish darajalarini hisobga olgan holda ma’lum holatlarda qo’llaniladi. Ushbu metodlardan boshlang‘ch sinflarda foydalanish amaliyotchi-o’qituvchilarning fikrlariga ko’ra bir muncha murakkab hisoblanadi. Biroq uzluksiz ta’lim tizimiga shaxsga yo’naltirilgan ta’limni faol joriy etishga yo’naltirilgan ijtimoiy harakat amalga oshirilayotgan mavjud sharoitda ushbu yo’nalishdagi loyihalarni tayyorlash o’ziga xos dolzarb ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. SHunga qaramasdan bu tasnif maktab amaliyotida birmuncha keng tarqalgan va pedagogik hamjamiyat tomonidan e’tirof etilgan. SHuningdek, buyuk didakt I.YA.Lerner asarlari asosida ilmiy tadqiqot 1 ham amalga oshirilgan. SHuningdek, V.F.Palamarchuk va V.I.Palamarchuklar ta’lim metodlarining uch o’lchovli modelini taklif qilishgan. Unda bilimlar manbai, o’quvchilarning bilish faolligi va mustaqillik darajasi hamda o’quv- bilishning mantiqiy yo’li yaxlit tarzda chog‘ishtiriladi. S.G.SHopavalenko ta’lim metodlari tasnifini to’rt belgi asosida asoslovchi quyidagi tetroeddik yondashuvni taklif etadi: 1)
mantiqiy-mazmunli; 2)
manbali; 3)
mazmunli; 4)
tashkiliy boshqaruvchi. I.P.Podlaso’y birmuncha keng tarqalgan ta’lim metodlari tasnifiga yaqinlashar ekan, quyidagi fikrni ta’kidlaydi: «Boshqa bir qator ta’lim metodlari tasnifi ham mavjud. Masalan, nemis didakti L.Klinberg ta’lim jarayonida metodlarni hamkorlik shakllari bilan uyg‘unlashtirishga alohida urg‘u beradi» Download 33.65 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling