Tavorix ul-xavonin


Download 0.53 Mb.
Pdf ko'rish
Sana19.06.2023
Hajmi0.53 Mb.
#1599841
Bog'liq
10-amaliy



BADIIY-TARIXIY QOʻLYOZMA ASARLAR 
Reja: 
1. Badiiy-tarixiy asarlari matniy tadqiqi
2.“Tavorix ul-xavonin”ning matniy qiyosi
Muallif biror davr voqealarni yoritish uchun mazkur mualliflarning 
asarlaridagi tarixiy voqealar bayonidan foydalangan bo‘lsa ham, ularni to‘lig’icha 
keltirmay, faqat asosiy mazmunini berish, zarur hollarda mavjud nazmiy misralarni 
olish bilan kifoyalangan. Komyob asarini u foydalangan asar bilan qiyoslaganimizda 
“Tavorix ulxavonin” mundarijasi salaflari asarlari mundarijasini takrorlashi bilan 
birga asar tili va bayon uslubida ham o‘xshashlik mavjudligi seziladi. Xususan,
Munisning “Firdavs ul-iqbol” asari besh bob va xotimadan iborat bo‘lishi nazarda 
tutilgan. Asar Sharq tarixnavislarining an’anaviy tarzda hamd, na’tdan keyin 
muallifning o‘zi va kitobning yozilish sabablari haqidagi ma’lumotlardan so‘ng 
asosiy qismga kirishilgan. Birinchi bob-Odam atodan Nuh payg’ambar avlodigacha 
bo‘lgan hodisalar haqida, ikkinchi bob - Yofasdan Qo‘ng’irot sho‘basigacha bo‘lgan 
mo‘g’ul hukmdorlari haqida, uchinchi bob - Qurlos avlodiga mansub podshohlar 
davrida sodir bo‘lgan voqealar haqida, to‘rtinchi bobda Eltuzarxonning ota-bobolari 
haqida va beshinchi bobda Eltuzarxonning tug’ilishidan to asar yozilib tamom 
bo‘lishiga qadar bo‘lgan voqealar qalamga olingan. Xotimada muallif Eltuzarxon 
davri olim, shoir, usta, rassom va o‘sha davrning ko‘zga ko‘ringan kishilari haqida 
ma’lumot berishni ham maqsad qilgan. Lekin, asar nihoyasiga yetkazilmaganligi 
sababli rejalashtirilgan ma’lumotlar kirmay qolgan. Chunonchi, Bayoniy “Shajarai 
xorazmshohiy”da mazkur ishning amalga oshmay qolganligini quyidagicha achinish 
bilan qayd etgan: “Munis mirob xotimada ul asrdag’i avliyoyu izom va ulamoyi 
kirom va umaroi zulihtishom va sohibi davlat beklar va zakiy tab’ shoirlar va 
donishmand va fozillar va Falotunfitrat xiradmandlarning va yana ul ovonda 
zuhurig’a yetkan ba’zi umuri g’aribaning zikrin aytmakchi erkan. Allohqulixon 
aytadurlarkim, oning xotimasin ham muallifning maqsudicha bayon etkin. Bu kunda 
haqirg’a ul qudrat yo‘qdur. Tokim xotimani ul zoti shariflarning holatlari zikri bila 
tamom etolg’aymen. Navuchunkim, ul voqeot kitob qaydig’a kirmay qolibdur. Ba’zi 
ahd sababidin oni bilur kishi ham yo‘q turur. Darig’kim, umr qisqadur” .
Ogahiyning “Riyoz ud-davla” asarida esa, 1825 yildan 1842 yilgacha Allohqulixon 
Xiva xonligida hukmronliq qilgan davrda ro‘y bergan voqealar yoritilgan. “Zubdat 
uttavorix”ida 1842 yildan 1846 yilgacha Rahimqulixon hukmronlik davridagi 
voqealar bayon qilingan. “Jome ul-voqeoti sultoniy”da 1846-1855 yillar oralig’ida 
hukmronlik 
qilgan 
Muhammadaminxon, 
Sayid 
Abdulloxon 
va 
Qutluqmurodxonlarning xonlik davri qalamga olingan. “Gulshani davlat”da Sayid 
Muhammadxon davri (1856-1865), “Shohidi iqbol” Muhammad Rahimxon 
ikkinchining hukmronli davri (1865-1910) voqealarini qamrab olgan . “Shajarai 
xorazmshohiy”ning mundarijasi ham o‘ziga xos. Asar o‘n olti bobdan iborat. 


Birinchi bob-Odam alayhis salomdan Nuh avlodigacha. Ikkinchi bob-Yofasdan - 
Qo‘ngg’irot sho‘basigacha o‘tgan Mo‘g’ul xonlari haqida. Uchinchi bob Qurlos 
avlodidan xon bo‘lganlar haqida bo‘lib, ularning oxirgisi Abulg’ozixondir. 
To‘rtinchi bobEltuzarxonning ota va bobolari haqida. Beshinchi bob-
Muhammadamin inoqning hukmronlik vaqtidagi voqealar haqida. Oltinchi bob-
Avazbiy inoqning qilgan ishlari haqida. Yettinchi bob-Eltuzarning avlodlari va 
uning davrida bo‘lgan voqealar. Sakkizinchi bob–Muhammad Rahim birinchi 
hukmronligi davri voqealari haqida. To‘qqizinchi bob-Allohquli hukamronligi 
davridagi voqealar. O‘ninchi bob-Rahimquli hukmronligi davri, o‘n birinchi bob-
Muhammadaminning hukmronligi, o‘n ikkinchi bobAbdullaxonning hukmronligi, 
o‘n uchinchi bob-Qutluqmurodxonning hakmronligi, o‘n to‘rtinchi bob- Sayid 
Muhammadxon, o‘n beshinchi bob-Muhammad Rahim va o‘n oltinchi bob - 
Asfandiyorxon davriga bag’ishlangan . “Tavorix ul-xavonin” asari besh bobdan 
iborat: I bob-Odam atodan Nuh a.s.gacha bo‘lgan davr zikri II bob- Yofasdan 
qo‘ng’irot urug’i voqeasigacha; III bob- Qurlos avlodidan podshohlik martabasiga 
yetganlar zikri: IV bob-Qo‘ng’irot podshohlarining va ularning avlodlarining zikri; 
V bob- Muhammad Amin inoqning avlodlaridan Xorazm mamlakatida podshohlik 
qilganlarning zikri va xotima. Mundarijadanoq, “Tavorix ulxavonin” salaflari 
asarlarining mazmunini ayrim jihatlari bilan takrorlashi ko‘rinadi. Asarning 
birinchi-to‘rtinchi boblari “yig’ma” (boshqa tarixiy asarlardagi voqealar bayoni 
saralab olingan) xarakterga ega. Shu bilan birga beshinchi bobda Komyob
Ogahiyning “Riyoz ud-davla”, “Zubda ut-tavorix”, “Jome’ ul-voqeoti sultoniy” 
singari har biri bitta hukmdorning faoliyatini yoritishga qaratilgan yirik asarlarining 
asosiy mazmuninigina berib o‘tgan. Masalan, “Riyoz ud-davla”da 1825 yildan 1842 
yilgacha bo‘lgan katta davrda hukmronlik qilgan Allohqulixonning xonlik faoliyati 
keng ko‘lamda yoritilgan bo‘lsa, “Tavorix ul-xavonin”da uch-to‘rt sahifa hajmida 
mazkur xon faoliyatiga umumiy baho berib o‘tilgan. Xuddi shuningdek
Ruhimqulixonning davri ham qisaqcha ekskurs bilan cheklanilgan. Ayni chog’da 
“Tavorix ul-xavonin” Ogahiyning “Shohidi iqbol”, Bayoniyning “Shajarai 
xorazmshohiy” kabi asarlarining Feruz hukmronligi davrini yoritishda ham bir-
birini to‘ldiruvchi ma’lumotlarga ega. Xususan, asarning qimmatli bo‘lgan qismi - 
muallifning o‘z hayoti hamda ijtimoiy muhit to‘g’risida ma’lumot beruvchi bir 
maqola va xotima qismidir. “Tavorix ul xavonin” ana shu jihati bilan Munisning 
“Firdavs ul-iqol”ining amalga oshirilmagan qismni yodga soladi. Bu qismda 
Komyob xon oilasi a’zolarining hayoti, xonlikning rus qo‘shinlari tomonidan bosib 
olinishi, shuningdek, o‘z davrining eshon va shayxlarning davlat boshqaruviga 
ta’siri, karomatlari, mavjud tasavvufiy tariqatlar, ularning turmush tarzi, suluk odob-
axloq qoidalari kabi masalalar haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Jumladan, 
asarda Umar eshon degan shaxs to‘g’risida so‘z borganda quyidagicha yozadi: “... 
Umar eshonimiz marhumiy bilan otam mag’furiy qiyomatlik ota va o‘g’il erdilar. 
Bizlar shul jihatdin eshon bobo der erdik. Men aksar vaqtlar kichik zamonimda ul 
hazratning muborak bobarakot yonlarida bo‘lar erdim. Ul buzrukvorni bilgich 


odamlar zamonining qutbi der erdilar. Filvoqe’, rost deyilsa ham, yolg’on bo‘lmas 
ehtimoli bor. Valoyat maqomin makon etgan erdilar. Andoqkim, bir kun otamni 
ko‘rgali kelganlarida So‘fi sarhang yo‘lida ayvonchada o‘ltirg’on erkan. Turib 
salom berib, yana joyida o‘ltirib, ko‘ngliga keltiribdurkim, agar valiy bo‘lsa, 
mulozamatlik etib, bu joyg’a kelmas erdi, deb. Ul hazrat qoytib chiqqonlarida yana 
turib salom berib, qo‘l qovushturub turdilar. Yonig’a kelgan vaqtlarida turib, to‘bix 
(dakki berish) va sarzanish bila dedilarkim, So‘fi otini ko‘targuncha, ko‘nglingni 
rostla. Podshohlarning dargohig’a yaxshi ham yamon ham kelurlar. Hatto, hazrati 
Xizr alayhissalom ham kelur”, - deb u kishi bilan bog’liq qiziqarli voqeani bayon 
qilgan. Qatag’on mavzesida yashovchi mashhur obid va zohid Ismoilxo‘ja 
eshonning qay tarzda ibodat bilan shug’ullanishi, turmush tarzi xususida,
chotko‘frikli hazrati Ibodullo eshon doxil bo‘lgan so‘fiylik tariqatining zikr tushish 
odobini bayon qilishga e’tiborini qaratadi. Yana “Eshon chafidog’i hazrati 
Sayid Abdullo pirimiz bila munosabatim bor erdi. Goh banogoh yonimg’a kelur 
erdilar. Toki otni yalg’otib, ko‘pincha ot ustida guzar etar erdilar. Va goh uylaridan 
tashqarig’a chiqmayin besh-olti oy o‘lturur erdilar. Chihilladin chiqg’on kunlari 
semirib, ot chekmas yanglig’ bo‘lib, “hoy-hu” deyub, ot chopib, besh-olti oy kezib, 
oriqlab, qoq ustixon bo‘lib, yana chihilla o‘lturur erdilar”, - deb yozadi. Komyob 
hazorasplik piri hazrati Muhammadsharif va uning naqshbandiya sulukida ekanligi 
hamda qalandarxonada maqom tutganligini bildirib: “Tarki dunyo aylamak bo‘lsa 
qalandar varzishi, Jumladin Haq yonida ortuqdur oning zebishi” (7717, 201a-varaq)
misralarini keltirib o‘tadi. Bu bilan muallif qalandar odobi qay yo‘sinda 
bo‘lmoqligiga ishora qiladi. Muallifning G’ozioboddagi hazrati Ulug’jon eshon 
to‘g’risidagi ma’lumotlari ham nihoyatda ahamiyatli. Ushbu ma’lumotda 
so‘fiylarning zikr tushish qoidasi borasida so‘z yuritadi: “...Suhbati jahrlari bu 
tariqada erkan: jahr xalqasig’a ko‘hna so‘fiylari kirib, toza so‘fiylari xalqa 
tashqarisida turib jahr etar erkanlar... goh-bagoh so‘fiylari bila kelib, ziyofat olib, 
masjid ichida suhbat tuzub, jahr qilar erdilar”. Xulosa qilib aytganda, “Tavorix ul-
xavonin”ning mundarijasi qayd etilgan jihati bilan salaflari asarlaridagi Xiva 
tarixining ijtimoiy, madaniy, ma’naviy hayotini tadqiq etish, bu davrga oid tarixiy 
ma’lumotlardagi bo‘shliqni to‘ldirish va mukammalashtirishga xizmat qiladi.
Oldingi bobda “Tavorix ul-xavonin”ning 3730/I raqamli qo‘lyozmasi mayda harflar 
bilan keyinchalik muallif tomonidan ba’zi hollarda voqea tafsilotini 
mukammallashtirish, ba’zan esa tasvirlarga aniqlik kiritish uchun so‘z, jumla yoki 
biror abzats darajasida kiritmalar qo‘shganligini aytib o‘tgan edik. Ana shunday 
kiritmalar ayrim varaqlarning hoshiyasida zich va ketma-ket bir nechtasining 
kelganligi bois ularni kerakli o‘ringa joylashtirishda murakkablikni tug’diradi. Bu 
kiritmalarni o‘z o‘rnida joylashtirish uchun kotib aytilayotgan voqeadan xabardor 
bo‘lish yoki muallifning bevosita ishtiroki asosida qo‘lyozmani ko‘chirishi kerak 
bo‘ladi. Shu bois 7717 raqamli qo‘lyozmada shu singari kiritmalarning ko‘plari 
kotib tomonidan tushirib qoldirilgan. Bunday tushirib qoldirilgan kiritmalarning 


ayrimlari deyarli asar matniga hech qanday putur yetkazmaydi. Lekin, ba’zi tushirib 
qoldirilgan o‘rinlar voqealar bayoniga bevosita aloqador faktlar bo‘lib,
ularning tushib qolishi oqibatida asarning ilmiy qimmati pasayadi. Ana shu sababli 
ularning ba’zilari kotib, ba’zilari muallif dastxati bilan to‘ldirilgan. Jumladan, 
muqaddimadagi هگ ی ملع لها
ی هغ مه تبحص ميدلوا deb boshlanuvchi masnaviyning bir 
necha bayti 3730/I raqamli qo‘lyozmada hoshiyada yozilgan bo‘lishiga qaramay 
7717 raqamli qo‘lyozmaning kotibi qoldirib ketgan va keyinchalik hoshiyaga 
ko‘chirib qo‘ygan. 3730/I raqamli qo‘lyozma 15b-varaqning hoshiyasida ushbu 
baytidan so‘ng: نقذ راس ی موزوک تشوت
ی
هاگانب ا
ودناکي
ر
ميس غيلماخ هليب هاخليد quyidagi baytlar qo‘shilishi kerakligiga ishora qilingan: هگ 
هبقر ندرگ ی هگيزوا قيلا هغرقاب سب اجع بي 
رود قفاوم ي نساق هسسچآ ترشع لامش
ی
روک روني ردص
ی
کيدنيديآ لاثم
ی ب رونيلي شيع تعفر هدنا هک س بي نيران
ی
نيريش هدناهج هغيدي 
هظحل زوک ميدلاس نم نا
ی رودبويوق هدتلجح روح نانج
ی
کلايب کسرت
ی
نيدنيرسن بوخ لو
ی قامراب
ی
رم
بوغ
فک بوبحم گنينوم نيديغگنوس نايب نقامليق
ی
قاشع موزل روديامتيا چيه رياش رد قافآ 3730 /I рақамли 
қўлёзманинг 17б-варақнинг ҳошиясидаги мана бу қитъа ناطيش ن
ی لصا
ی
ويد نيعل 
دريا
ی
تعن
ی دلوب
ی
ببس هغيديرمت وبشوا تبسن
ی
7717 raqamli qo‘lyozmaning 20 b-varag’ida 
dastlab tushirib qoldirilgan. Keyinchalik 3730/I raqamli qo‘lyozma xatiga o‘xshash 
xat bilan tuzatish kiritilgan. 7717 raqamli qo‘lyozmaning 43b-varag’idagi Tanim 
Ko‘rgonning zikri faslida, quyidagi “Olti yuz o‘tuz uchda ham debdurlar jahoni
foniydin olami boqiyg’a azimat qadamin qo‘yg’ali mubozirot ko‘rguzub, intiqol 
karnayin chertib, rixlat odig’a suvoriy bo‘lub, ato va bobosining yonig’a bormoqni” 
jumlasidan so‘ng “or nomus ila” so‘z birikmasi, undan keyin, “tark etib” undan 
so‘ng “tashlab” so‘zi, “avlodi uchun boshqa bir rohi omma boshlab” jumlasidan 
so‘ng quyidagi ي نع
ی غلوا
ی
ابا
ی مارک
ی
و دادجا مارتحلااوذ
ی
رلا
ی رط
قي هلسلس نيس بلاشوا 
jumlasi ko‘chirilmay qolib ketganligi uchun 3730 raqamli qo‘lyozmaning 37a-
varaqning hoshiyasidagi kiritmalar asosida to‘ldirilgan. 3730/I raqamli 
qo‘lyozmaning 68a-varag’i hoshiyasidagi quyidagicha boshlangan: لوا ی لوا هقيرط 
هد و رخآ
ی
لوب 
زرط
ی
قيلناغلوب
ی
تهج
ی
نيد deb boshlangan jumla 7717 raqamli 
qo‘lyozmaning 70b-varag’iga kirmay qolganligi uchun muallif tomonidan ko‘chirib 
qo‘yilgan. 7717 raqamli qo‘lyozmaning 57a-varaqdagi Oqmon Bahodirning zikri 
faslida ا سربلي ناخ
ا
جنگرو جنر جنپ jumlasidan so‘ng 3730 raqamli qo‘lyozmaning 52b-
varaqning hoshiyasidan ushbu: امم ل نکي
ی مامت تحت
ی هغيفرصت بورويک و مزراوخ اغوغ
ی
مزر شرش مزح jumla ko‘chirilmay qolib ketgan va keyinchalik kiritilgan. Yana shu 
qo‘lyozmaning 169a-varaqda Sayid Muhammad xonning zikri faslida ushbu: عمج 
رظن ناشيا و ترضح دمحم ميرک ناشيا و ترضح قولتوق هجوخ ناشيا ناشيلع همحر الله لاعت
ی مهنع 
jumladan so‘ng 3730/I raqamli qo‘lyozmaning 140b-varag’ining hoshiyasida
mavjud bo‘lgan quyidagi رلاملاع هلمج س نيدي ضاق
ی
رکسع دبع ميحر مودخم ناشيا و دمحم حلاص
مودخم سئر ناشيا jumla dastlab tushirib qoldirilgan va keyinchalik tuzatish 
kiritilgan. 7717 raqamli qo‘lyozmaning 152b-varaqdagi مجنا رکاسع تجا نيعم هغراوق 
مراط 
لاا
لاع نيديقات قافآ راس
ی
ليام و نيقاسي مر
ی نوچوا اعش
ی
نيقاديپ لاد
لي تيا
ی jumlasidin 


keyin ي نع
ی نوک هاشداپ شس هاش
ی
رمق نوت نيهاپس مراط نيد مرات درودتيا
ی
so‘zlari dastlab 
kotib tomonidan tushirib qoldirilgan va keyinchalik muallif dastxati bilan 
to‘ldirilgan. 7717 raqamli qo‘lyozmada muallif dastxati bilan kiritilgan tuzatishlar 
187a-varaqda ماباب ا ماجن رلا دمحم ناخميحر موحرم
ی
گنين مايا خرف هدي deb boshlangan to‘rt 
qatordan iborat jumla 3730 raqamli qo‘lyozmaning 137b-varaqning hoshiyasidan 
muallif o‘z dastxati bilan ko‘chirilgan. 188b-varaqda سوروا هي 
شداپ
نيديها
اگيزوا قيلا 
هفحت رلا هقيارو رلا jumlasidan so‘ng quyidagi لاوکن ی بيجکنيا ناگيد چليا
ی
jumlasi 
qo‘shilishi kerakligini hoshiyada bildirilgan. 7717 raqamli qo‘lyozmaning 190a-
varag’ida xonlikning rus qo‘shinlari tomonidan bosib olinishi voqealari bayonidan 
keyin yashil siyohda noma’lum kotib tomonidan keyinchalik Xivadagi eronlik 
qullarning soni, ularning vataniga qaytarilishi va bu voqealarning Rossiya, Xiva 
hamda Eron munosabatlarida tutgan o‘rni to‘g’risida ma’lumotlar yozilgan bo‘lib, 
ushbu ma’lumotlar 3730/I raqamli qo‘lyozmada uchramaydi. Albatta, bu 
ma’lumotlar “Tavorix ul-xavonin”ning asosiy matniga aloqador bo‘lmay, asar bilan 
tanishayotgan noma’lum kitobxon tomonidan o‘quvchilarga ma’lumot tarzida ilova 
qilingan. Asar nazmu nasrda yozilganligi hamda she’rlarning ayrimlari boshqa 
mualliflarga tegishli ekanligini aytib o‘tgan edik. Ko‘p hollarda Komyob biror 
shoirning she’ridan bir nechta parcha keltirsa, birinchi o‘rinda o‘sha parchaning 
muallifi kimligini ko‘rsatib o‘tgan. Ketma-ket kelgan ikkinchi o‘rinda esa muallif 
nomini qayta ko‘rsatmay, “Hamul shoir” yoki “Shoiri mazkur” kabi so‘zlari bilan 
ushbu she’r ham oldingi she’ri keltirilgan muallifga tegishli ekanligiga ishora qilib 
ketgan. Shu bilan birga she’rning bayon etilayotgan tarixiy voqea mazmuniga mos 
keladigan ma’lum qismigina olib qolingan. Xususan, Komyob Avaz inoqning Xiva 
taxtini egallashi va hayotiga oid voqealarni bayon etar ekan, “Avaz inoqi g’ufroniyi 
rabboniy ham otasining suluk va tariqatidin tashqari va ilgari qadam bardam 
qo‘ymay, ondoqkim olar podshohligi ta’rifida Munis mirob debdur, bayt” deb, Avaz 
inoqning taxtni egallashi munosabati bilan yozgan ta’rixidan quyidagi parchani 
keltirgan: Avazbiy inoqi shahanshohi din, Binni xoni Xivaq Muhammad Amin
(3730/I, 87b-varaq). “Tavorix ul-xavonin”da Munisning she’ri ta’rix ekanligi 
aytilmagan holda uning bir bayti keltirilgan. Ushbu ta’rix Munisning “Firdavs ul-
iqbol”da mavjud bo‘lib, 39 baytdan iborat. Komyob asaridagi parcha ta’rixning 29-
baytiga to‘g’ri keladi. Ungacha bo‘lgan baytlarda Munis Avaz inoqning mamlakatni 
mustahkamlash, To‘ra so‘fi kabi Qo‘ng’irotni Xivadan ajratib olishni maqsad qilgan 
fitnachilar bilan olib borgan janglari va zafarli yurishlarini esga olib o‘tib, uni 
olqishlagan. Lekin, Komyob asarida Avaz inoq faoliyatini yoritish uchun ozgina 
o‘rin ajratilganligi bois, ta’rixning to‘la matnini keltirish maqsad qilinmagan. 
“Firdavs ul-iqbol”da ta’rix berilgan bayt quyidagichadir: هک وب گنيم کيا
ی زوي دريا
ی
نوا تلآ
ی مه لي هگ ترجه هلب ات وب مد Undan melodiy yil hisobiga ko‘ra 1801-
02 yillar chiqadi.
Shuningdek, asarda Allohqulixonning vafoti munosabati bilan Ogahiy tomonidan 
yozilgan quyidagi ta’rix ham berilgan: Allohqulixon ma’dalat kiyash, K-on shohi 


falak janob omad. Az ne’mati iltifoti omash, Olam hama bahrayob omad. Sarhoyi 
shahoni haft iqlim, Dar rahguzarash turob omad. Jismi aduvon zi xavfi qahrash, Bar 
ra’shavu iztirob omad. Nogoh sipehri bemadoro, Bar gardishi inqilob omad. Az 
hukmi qazo ba bistari marg, On shohi jahon baxob omad. Dar motamash ohi 
otasholud, Dilso‘zi shayxu shob omad. Ta’rix bar in voqea guyi, Fikri tu basi savob 
omad. Guft az sari osmon guzashta, Mah raftavu oftob omad. (7717, 117a-varaq)
Ushbu ta’rix F.G’anixo‘jayev tomonidan tuzilgan tanqidiy matnda 19 baytdan iborat 
bo‘lib, “Ta’rixi vafoti Allohqulixon va julusi Rahimqulixon” deb nomlanadi. 
Komyob asarida esa, uning 9 bayti tanlab olingan. Shu bois ayrim o‘rinlarda she’r 
mantiqiy davom etmay qolgan. O‘z navbatida olingan matnda ham ayrim farq 
mavjud. Bu farq “Ta’rix bar in voqea go‘yi” misrasida bo‘lib, tanqidiy matnda 
“Ta’rix bar in du voqea go‘yi” shaklida. Ta’rix Allohqulixonning vafoti va 
Rahmonqulixonning taxtga o‘tirishi munsabati bilan yozilganligi bois, shu misra 
orqali Ogahiy matnida bir yo‘la bu ikki voqeaga ham ishora qilib ketgan. Lekin, 
Komyob matnida “du” so‘zi tushirib qoldirilgan va ta’rix faqat Allohqulixonning 
vafotiga tegishlidek mazmun kasb etgan. Xuddi shu ta’rix Bayoniyning “Shajarai 
xorazmshohiy”sida ham mavjud bo‘lib, uning 10 bayti yo‘q. Shunday bo‘lsa-da, 
Bayoniy va Komyob matni asosida F.G’anixo‘jayev tomonidan tuzilgan tanqidiy 
matnda saktaliklar mavjudligini aniqlash mumkin. Chunonchi, tanqidiy matndagi 
to‘rtinchi bayt mana bunday: Jismi aduvon zi xavfi qahrash, Pur ra’shai iztirob 
omad . Bayoniy va Komyob matnida esa quyidagicha: Jismi aduvon zi xavfi 
qahrash, Bar ra’shavu iztirob omad. Ma’lumki, Sharq adabiyotida sifatlarning 
ketma-ket sinonimini qo‘llash orqali voqea yoki predmetning holatini bo‘rttirib 
ko‘rsatish ommaviylashgan holdir. Bu o‘rinda ham xuddi shu holat mavjud bo‘lib, 
Ogahiy xonning qahridan dushmanlarning titroqqa kelganini “Bar ra’shavu iztirob 
omad” so‘zlari orqali bergan. Tanqidiy matnda esa, “bar” so‘zi “pur” tarzida 
noto‘g’ri talqin qilingan. Shuningdek, Sharq kitobnavisligiga xos tarzda kotiblar 
tomonidan “va” bog’lovchisi ko‘pgina hollarda tushirib qoldiriladi . Buni kotiblar 
yozishni tezlashtirish maqsadida amalga oshirganlar. F.G’anixo‘jayev foydalangan 
matnida “ra’sha” va “iztirob” so‘zlari aslida “va” bog’lovchisi orqali bog’langan 
bo‘lsa ham, kotib tomonidan bog’lovchi tushirib qoldirilgan. Tanqidiy matnda bu 
hol hisobga olinmay, ikki so‘z izofiy bog’lovchi orqali o‘qilgan va oqibatda misra 
mazmuni mavhumlashib qolgan. Shunga o‘xshash yana bir misol: Ogahiy ba fikr 
buda yak shab, Kaz xotifash in xitob omad. Ta’rix bar in du voqe’a go‘y, Fikri tu 
base savob omad. Bayoniy matnida ushbu ko‘rinishda ko‘chirilgan: Ogahiy, ba 
fikr budam imshab, Az hotifam in xitob omad: “Ta’rix bar in du voqe’a go‘y, Fikri 
tu base savob omad”. Ikkala matn qiyoslansa, ular “yak shab” va “imshab” so‘zlari 
orqali farqlanishi ko‘rinadi. Bizningcha, Bayoniy matni to‘g’riroq. Chunki, unda
ta’rixning aynan Allohqulixonning vafot etgan va Rahmonqulixonning taxtga 
o‘tirgan kuni go‘yoki ilohiy xabardan ilhomlanib aynan o‘sha kuni bitilganligi 
“imshab” so‘zi orqali bildirilgan. Tanqidiy matnda esa, “yak shab” so‘zi orqali bu 
aniqliq yo‘qolgan. Bayoniy matnidan ta’rixning qaysi kuni bitilganligini ham bilib 


olish mumkin. Xuddi shunday matniy farqlarning e’tiborlisi ta’rix moddasi 
chiqariladigan so‘nggi baytda bo‘lib, tanqidiy matnda: Kift az sari osmon 
go‘zashta, Mah raftayu oftob omad. Komyobda: Guft az sari osmon guzashta,
Mah raftavu oftob omad (7717, 117 a-varaq). Bayoniyda: Guftam zi sari adab 
guzatsha: “Mah raftavu oftob omad” . Tanqidiy matn va Komyob keltirgan 
matnga ahamiyat berilsa, ikkalasi bir manbadan olinganligi seziladi. Lekin, tanqidiy 
matnda “guft” so‘zi “kift” tarzida o‘qilib, umuman tushunarsiz holatni yuzaga 
keltirgan. Ogahiy bu bayt orqali aytmoqchi bo‘layotgan fikrida saktalik mavjudligini 
oldingi baytlar bilan mantiqiy bog’lanmayotganligini oddiy o‘quvchi ham anglay 
oladi. Bu saktalik Bayoniy matnida bartaraf qilingan va uni tanqidiy matn uchun 
asos qilib olish o‘rinli bo‘ladi. Yana asarning Muhammad Aminxonning zikriga 
bag’ishlangan qismda quyidagi to‘rt misra she’r berilgan va “Oning julusida shoiri 
mazkur demishdurkim”, deya bu misralarning muallifi kimligi ko‘rsatilmagan:
Shahi kishvarkusho Muhammad Amin, Sarvari Xisravon, charxi hasham. Dar 
janobi rafe’ manzilatash, Bandai kamtarin Sikandaru Jam. (7717, 126b-varaq) Bu 
she’rdan oldin esa Ogahiyning Allohqulxon vafoti munosabati bilan bitilgan ta’rixi 
kelgan. Shu bois Komyob bu o‘rinda ham Ogahiyning nomini qayta zikr qilib 
o‘tirmasdan “shoiri mazkur” deb qo‘ya qolgan. Ushbu she’r aslida 13 baytdan iborat 
bo‘lib, “Tavorix ul-xavonin”da uning birinchi va beshinchi baytlarigina olingan. 
Qolgan baytlar tushirib qoldirilgan. Ogahiyning Sayid Muhammadxonning taxtga 
o‘tirishi munosabati bilan yozilgan yetti baytdan iborat “Shohi oliy manzalat” deb 
boshlanuvchi ta’rixi asarga to‘liq kiritilgan. Ta’rixning birinchi bayti tanqidiy 
matnda quyidagi ko‘rinishga ega: Shohi oliy manzilat k-az irtifoi himmatash, 
Maxjari iqbol o‘ro dovari davron biguft. Baytda “maxjar” so‘zi mazmunni 
tushunishga xalal bermoqda. Ushbu so‘z Komyob matnida “muxbir” tarzida 
yozilgan. Agar tanqidiy matndagi “maxjar” so‘zining o‘rniga “muxbir”ni qo‘yib 
o‘qilsa, shoir aytmoqchi bo‘lgan fikr oydinlashadi. Ya’ni undan “muxbiri iqbol” – 
“kelajak xabarchisi” xonning odillik bilan uzoq yillar hukmronliq qilishi haqida 
xabar qildi, degan mazmun chiqadi. Shu ta’rixdan keyin Ya’qubxo‘ja devon 
Xolisning ham Sayid Muhammadxonning taxtga o‘tirishi munosabati bilan bitgan 
qasidasi ham ilova qilingan. “Tavorix ulxavonin”da qasida qit’a deb aytilgan va 
to‘rt bayti keltirilgan. Qasida Xolis devoni qo‘lyozmasida 31 baytni tashkil qiladi. 
Komyob asarida esa uning faqat 18, 19, 20 va 22 - baytlari mavjud. Asarga mazkur 
voqea munosabati bilan Muhammadnazar Munshiyning 15 baytdan iborat 
qasidasi ham kiritilgan. Munshiy devoni qo‘lyozma nusxalarini topish imkoniyatiga 
ega bo‘lmaganimiz uchun qasida matnini qiyoslay olmadik. Shunday bo‘lsa ham, 
mazkur qasida orqali Munshiy she’riyati yuzasidan tasavvur hosil qilishimiz 
mumkin. Xulosa qilib aytganda, “Tavorix ul-xavonin”ga kirgan turli shoirlar 
qalamiga mansub she’riy parchalar, mazkur ijodkorlar asarlarining mukammal
matnini yaratishda ham e’tiborli manba vazifasini o‘tay oladi. “Muntaxab ul-
voqeot” ning matniy tadqiqi. “Muntaxab ul-voqeot” uch bob va xotimadan iborat. 
Birinchi bobda Odam alayhissalomdan Nuh alayhissalom avlodigacha bo‘lgan 


voqealar xususida so‘z yuritilsa, ikkinchi bobda Yofasdan Qo‘ng’irot urug’igacha 
bo‘lgan voqealar bayon qilingan. Muallif unda Turk naslining paydo bo‘lishi va
urug’lari xususida ma’lumotlar beradi. Jumladan, qiyot, qipchoq, qangli 
urug’larining tashkil topishi, ularning mazmuni xususida so‘z yuritarkan, bu 
to‘g’ridagi batafsil ma’lumotlar mavjud bo‘lgan manbalarni ham aytib o‘tadi.
Ushbu bobda “Tavorix ulxavonin”dagi kabi asosiy diqqat-e’tibor qo‘ng’irot 
urug’ining paydo bo‘lishi, uning tarmoqlari, bu nomning kelib chiqish tarixi, 
mazmuni singari masalalarni yoritishga qaratilgan. Uchinchi bob ikki 
fasldan iborat. Birinchi fasl Eltuzarxonning Xorazmda xonlikni egallashi va 
hukmronlik davrini o‘z ichiga olsa, ikkinchi fasl turli davrlarda yashagan taniqli 
kishilarning hayotiga oid qaydlar, ulardan chiqarilgan xulosalar, Komyob va boshqa 
mualliflarning rang-barang mavzuga oid she’r hamda turli xabarlardan tashkil 
topgan. Bu bob Sayid Muhammadxonning vafoti haqidagi qaydlar bilan yakuniga 
yetgan. Shu bilan birga Komyob o‘sha o‘rinda ota-bobolarining shajarasi xususidagi 
ma’lumotlarni ham havola etgan. Asarga muqaddima yozilmagan. Bunga sabab 
muallif uning muqaddima qismini ham “Tavorix ul-xavonin”ga o‘xshashligini 
nazarda tutgan. Ayni shu maqsadni bayon qiluvchi izohda: “Bu kitob “Tarvoix ul-
xavonin”dur, hoshiyasig’a yozg’onim “Muntaxab ulvoqeot”dur ikkisining ham 
debochasi bir tariqadadur deb, avvalidin yozmay Odam alayhissalomdin boshlab 
munga yozdim. Agar “Muntaxab ul-voqeot”ni mundin o‘tkarib yozmoq istasa, har 
kishikim debochaning avvali “Bismillohir rahmonir rahim”dan ibtido qilib yozsin”, 
- deb qayd qilingan (1b-varaq). “Muntaxab ul-voqeot” mundarijasining “Tavorix 
ul-xavonin”ga yaqinligining o‘ziyoq, ikkala asar ayrim jihatlari bilan o‘xshash 
ekanligini anglatadi. Muallifning bildirishicha, ba’zi yig’ib yurgan ma’lumotlar 
qolib ketmasin degan maqsadda ularni saralab tartibga keltirilgan. Shu bois ham 
kitob “Muntaxab ul-voqeot” deb nomlanadi. Garchi “Muntaxab ul-voqeot” mazmun 
jihatdan “Tavorix ul-xavonin”ni takrorlasa-da, undagi ayrim ma’lumotlar faqatgina 
unda mavjud bo‘lib, qo‘ng’irot xonlari tarixiga oid manbalarni boyitish uchun 
xizmat qiladi. Yuqorida qayd qilib o‘tganimizdek, Komyob ajdodlari shajarasi 
borasidagi qaydlar “Tavorix ul-xavonin”da mavjud emas. Uchinchi bobdagi
tarixiy voqealar bayoni ko‘proq afsona va rivoyatlarni esga soladi. O‘z navbatida 
muallif biror voqea haqida gapirayotib, uni batafsil bayon qilishga harakat qilmaydi 
va bu borada mukammal ma’lumotga ega bo‘lishni istagan odam qaysi manbaga 
murojaat qilishi mumkinligiga ham ishora qilib o‘tadi. Shu bilan birga muallif 
keltirilayotgan voqealardan ma’lum xulosalar chiqarishga harakat qiladi.
Chunonchi, mo‘g’ullar bosqini va ular yetkazgan talofatlar, Muhammad 
Xorazmshohning tadbirsizligi oqibatida qudratli davlatning dushman oyog’i ostida 
toptalganligi, shoh umrining so‘nggi damlarini darbadarlikda o‘tkazib, hatto, 
kafanlik nasib qilmaganligini achinish bilan yozadi. Shu bilan birga, yovuz dushman 
hayotidan olingan bir ibratli hikoyatni ham keltirgan. Unga ko‘ra, Chingizxon o‘limi 
oldidan o‘g’illarini chaqirib, uchta o‘q-yoy keltirishni buyuradi va ularni yakka-


yakka osonlik bilan sindirib ko‘rsatadi. Keyin uchalasini birlashtirib, birlashgan 
o‘qlarni sindirish qiyinligini ham namoyish qiladi. Chingizxon bu bilan o‘g’illariga 
ana shu o‘qlardek hamjihat bo‘ling, deya vasiyat qiladi. Bu hikoyatni keltirish bilan 
Komyob o‘quvchilarni ham mazkur hikoyatdan tegishli xulosa chiqarishga va o‘sha 
uchta o‘q-yoy singari birbirlariga jipslashishga chaqirgan (31b-varaq). Qayd 
qilib o‘tganimizdek, Komyob bu asarda ham turli voqealar bayoniga mos keladigan 
ayrim shoirlarning ijod namunalaridan keltirgan. Xususan, Ogahiyning Sayid 
Muhammadxon vafoti munosabati bilan yozgan o‘n besh banddan iborat marsiya 
musaddasi havola etilgan. Ushbu marsiya musaddas F.G’anixo‘jayev tomonidan 
tuzilgan tanqidiy matndan o‘rin olmay qolgan. Musaddas Ogahiyning “Gulshani 
davlat” asarida ham mavjud bo‘lib, Komyob asaridagi matni bilan qiyoslanganda 
ayrim matniy farqlarning mavjudligi aniqlandi . Ushbu fasldagi tadqiqot 
natijalaridan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: 1. “Tavorix ul-xavonin”ning 
mandarijasi qayd etilgan jihati bilan salaflari asarlaridagi Xiva tarixining ijtimoiy, 
madaniy, ma’naviy hayotini tadqiq etish, bu davrga oid tarixiy ma’lumotlardagi
bo‘shliqni to‘ldirish va mukammaligini ta’minlashga xizmat qiladi. 2. “Tavorix ul-
xavonin” qo‘lyozmalarining matniy qiyosi 3730/I raqamli avtograf nusxasidagi 
ma’lumotlar 7717 raqamli qo‘lyozmaga muallif ishtirokida ko‘chirilganligi, ayni 
chog’da birinchi qo‘lyozmadagi kiritmalardagi tarixiy voqealar bayonidagi 
aniqlikning yo‘qolishiga sabab bo‘lmaydigan qisimlari tushirib qoldirilganligini 
ko‘rsatadi. 853/III raqamli qo‘lyozma asarning to‘la bo‘lmagan nusxasidir.
3. “Tavorix ul-xavonin”dagi Ogahiy, Xolis, Munshiy kabi mualliflar qalamiga 
mansub she’rlar qiyosi asarning mazkur ijodkorlar asarlarining mukammal 
mundarijasini tiklashda o‘ziga xos manba ekanligini ko‘rsatadi. 4. Sayid Homid 
to‘raning “Muntaxab ul-voqeot” asari ham badiiy- tarixiy asardir. Berilgan tarixiy 
ma’lumotlar, ular yuzasidan muallif tomonidan bildirilgan xulosalar, o‘sha davr 
adabiyoti, adabiy muhiti, muallif dunyoqarashi, shuningdek, tarixnavislikning 
o‘ziga xos jihatlarini tadqiq etishda qimmatli manba bo‘la oladi. 

Download 0.53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling