Техник схеманинг турли даражалари учун сув ресурсларини тақсимлашни оптималлаштириш
Download 0.72 Mb.
|
СУУ ТАКСИМЛАШBugun
- Bu sahifa navigatsiya:
- Волгоград вилоятининг Ра й город суғориш
- 1 -жадвал
|
1-расмнинг давоми Райгород суғориш тизимлари техник схемасининг турли даражалари учун сув тақсимотини оптималлаш масалаларини ўзаро боғлашнинг функционал 3-схемаси Бошланғич маълумот - ИЧФ 3 банди; натижа - – суғориш титизми бўйича максимал умумий соф даромад мезони бўйича олинган  га сув олишнинг олинган оптимал ҳажмлари учун 2 бандидаги масала ечилади; параметрик чекланишнинг ўнг қисми сифатида параметрнинг оптимал қиймати -  га сув олишнинг оптимал ҳажми қабул қилинади;
олинган оптимал режа барқарорлик учун таҳлил қилинади ва расмийлаштирилмаган омилларни ҳисобга олиш ва режани яхшилаш учун тўғриланади. Ечимнинг барқарорлик таҳлили оптимал режанинг барқарорлик чегараларини текшириш асосида амалга оширилади. Режани яхшилаш мумкин бўлган йўналишларни таҳлил қилиш ва аниқлаш чизиқли дастурлашнинг иккиланиш назарияси аппаратидан фойдаланиб амалга оширилади [10]. Таҳлил натижасида суғориладиган ва қишлоқ хўжалиги ерларининг оптимал таркиби ва экинлар бўйича оптимал суғориш меъёрлари олинади. Участканинг ишлаб чиқариш функциясидан икки йўналишда фойдаланиш мумкин: тақсимот каналига сув олинишига қараб СД ўсиш динамикасининг акс эттирилиши сифатида; тақсимот каналларига бириктирилган участкалар ўртасида суғориш тармоғига сув олишнинг оптимал тақсимланиши масаласини ечиш учун дастлабки маълумот сифатида - динамик дастурлаш масалалари - 4-модел. Волгоград вилоятининг Райгород суғориш тизими учун масалани қўйиш қуйидагилардан иборат. Тақсимот канали маълум хўжалик ёки хўжаликлар гуруҳи ерларига хизмат қилади, кейинги матнда тақсимот каналига бириктирилган участка деб юритилади; участканинг ихтисослашуви - деҳқончилик. Участканинг ер фонди суғориладиган ва қишлоқ хўжалиги ерларига бўлинади, суғориш ва қишлоқ хўжалиги учун алмашлаб экиш белгиланган. Участканинг техник-иқтисодий кўрсаткичлари маълум, улар қуйидагилар : суғориш ва қишлоқ хўжлиги ерларида экинлар ҳосилдорлиги; маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмларининг қуйи чегараси (масалан, маҳсулотни етказиб бериш шартномалар бўйича ишлаб чиқариш ҳажмлари); экинлар учун суғориш меъёрлари; маҳсулотни сотиш нархлари; маҳсулотларни ишлаб чиқариш бўйича умумий харажатлар. Суғориладиган ва қишлоқ хўжалиги ерларида умумий соф даромадни максималлаштиришга асосланган ҳолда қуйидагиларни аниқлаш зарур: суғориладиган ва қишлоқ хўжалиги экин майдонларининг оптимал таркиби; суғориш технологияларининг турли тўпламларини иқтисодий баҳолашга асосланган алмашлаб экишда экинлар бўйича оптимал суғориш меъёрлари. Суғориладиган ерларда мумкин бўлган суғориш технологияларининг дастлабки тўплами қуйидагича: - суғориш технологияси № 1 - ҳисобланган суғориш меъёри билан суғориш; - суғориш технологияси №2 - суғоришсиз; -суғориш технологияси №3 - ҳисобланган суғориш меъёрига нисбатан 20% камайтирилган суғориш меъёри билан суғориш; - суғориш технологияси №4 - ҳисобланган суғориш меъёрига нисбатан 40% камайтирилган суғориш меъёри билан суғориш;. Суғориш технологияларининг ҳар бир тўплами суғориладиган ерларда ишлаб чиқариш шароитлари бўйича режа сценарийсини белгилайди: - сценарий 1 – ҳисобланган суғориш нормаси билан суғориш ва суғоришсиз, яъни суғориш технологиялари тўпламидан № 1, 2 суғориш технологиялари қўлланилади; - сенарий 2 - ҳисобланган суғориш меъёрига нисбатан 20% камайтирилган суғориш меъёри билан суғориш, яъни суғориш технологиялари тўпламидан № 1, 3 суғориш технологиялари қўлланилади; - сценарий 3 - ҳисобланган суғориш меъёрига нисбатан 40% камайтирилган суғориш меъёри билан суғориш, яъни суғориш технологиялари тўпламидан № 1, 4 суғориш технологиялари қўлланилади; - сценарий 4 - ҳисобланган суғориш меъёрига нисбатан 20% камайтирилган суғориш меъёри билан суғориш, яъни суғориш технологиялари тўпламидан № 3, 2 суғориш технологиялари қўлланилади; - сценарий 5 - ҳисобланган ва суғоришсиз нисбатан 40% камайтирилган суғориш даражаси билан суғориш, яъни суғориш технологиялари мажмуи № 4, 2 амалга оширилади; - сценарий 6 - ҳисобланган суғориш меъёрига нисбатан 40% камайтирилган суғориш меъёри билан суғориш, яъни суғориш технологиялари тўпламидан № 3, 4 суғориш технологиялари қўлланилади. Чизиқли дастурлаш масаласи сифатида 1-масалани сонли амалга ошириш стандарт симплекс усули алгоритми-режани кетма-кет такомиллаштириш усули ёрдамида амалга оширилди. Масалани ечиш натижаси суғоришнинг икки технологияларидан - ҳисобланган суғориш меъёрига нисбатан 40% камайтирилган суғориш меъёри билан суғориш технологияларидан фойдаланишда қишлоқ хўжалиги ва суғориладиган ерларда алмашлаб экиш бўйича оптимал таркиби ҳамда ушбу иккита суғориш технологияларидан фойдаланганда қишлоқ хўжалиги ва суғориладиган ерларда уларга мос равишда олинган максимал умумий соф даромад ҳисобланади. Белгиланган суғориш меъёрлари асосида Тахтакўпир, Қўнғирот, Мўноқ туманлари мисолида ҳисобланган суғориш меъёрига нисбатан 40% камайтирилган суғориш меъёри билан суғориш технологияларидан фойдаланишда қишлоқ хўжалиги ва суғориладиган ерларда алмашлаб экиш бўйича оптимал таркиби суғориш технологияларидан фойдаланишдан олинган бошланғич хисоблаш натижалари мос турда 1-жадвал, 2-жадвал, 3-жадвалларда келтирилган (1-жадвал, 2-жадвал, 3-жадвал).
1 – жадвал. Тахтакўпир тумани экинлар бўйича суғориш меъёрлари, ажратилган сув ҳажмнинг буғланиш даражаси, суғориш меъёрларининг унумдорлик даражаси, ҳисобланган суғориш меъёрига нисбатан 40% камайтирилган суғориш меъёри келтирилган. 2-жадвал
2 – жадвал. Қўнғирот тумани экинлар бўйича суғориш меъёрлари, ажратилган сув ҳажмнинг буғланиш даражаси, суғориш меъёрларининг унумдорлик даражаси, ҳисобланган суғориш меъёрига нисбатан 40% камайтирилган суғориш меъёри келтирилган. 3-жадвал
3 – жадвал. Қўнғирот тумани экинлар бўйича суғориш меъёрлари, ажратилган сув ҳажмнинг буғланиш даражаси, суғориш меъёрларининг унумдорлик даражаси, ҳисобланган суғориш меъёрига нисбатан 40% камайтирилган суғориш меъёри келтирилган. Сўнг  ,  ,  тақсимот каналларига бириктирилган ҳар бир суғориладиган участка учун қишлоқ хўжалиги ва суғориладиган ер участкалар таркибини оптималлаштириш масаласи ифодаланган ва қуйидаги участкалар учун чизиқли-дастурий моделлар кетма-кет тузилган: белгиланган сценарий учун тақсимот каналига бириктирилган мос турда Тахтакўпир тумани; тақсимот каналига Кўнғирот тумани ва тақсимот каналига эса Мўйноқ тумани бириктирилган
Сценарий тадқиқот тизими ресурс тежайдиган суғориш тизимининг расмийлаштирилган тасвирини олиш мақсадида ташқи муҳитнинг ўзгарувчан шароитларида суғориш тизими ишлашини тартибга солувчи моделлар мажмуини сонли амалга ошириш ва таҳлил қилишни назарда тутади. Шароитлар соҳаси - экзоген, яъни ташқи муҳит томонидан ўрнатилган ва эндоген, яъни тизим, омиллар ичида аниқланган омиллар йиғиндисини ўзида намоён этади. Экзоген омилларига иқлим омиллари ва ташқи иқтисодий муҳит кўрсаткичлари киради: маҳсулот нархи, талаб, солиқ ставкалари, ривожланишнинг ташқи молиялаштириш шартлари, давлат буюртмалари ҳажми ва бошқалар. Эндоген омилларига эса суғориш тизимининг техник, технологик ва иқтисодий параметрлари киради: техник ва ишлаб чиқариш тузилмаси - суғориш майдонлари, суғориш ва ёмғирлатиб суғориш ускуналари парки ва бошқалар; суғориш тизимининг техник кўрсаткичлари – тармоқнинг фойдали иш коэффициенти, фойдаланиш режимлари ва бошқалар; суғориш тизими ишлашининг иқтисодий кўрсаткичлари – соф фойданинг харажат қисмининг таркибий қисмлари ва бошқалар. Шароитлар соҳасидан тизимли мақсадни амалга оширишга имкон берувчи омил ёки омиллар танланади. Сценарий тадқиқот тизимининг мақсадига, яъни камайтирилган меъёрлар билан суғоришда соф даромаднинг минимал камайишига мос келадиган иқтисодий жиҳатдан асосланган суғориш меъёрларини аниқлашга қайтиб, W тақсимот каналидаги сув олиш ҳажмини бошқарув параметри сифатида қабул қиламиз. Шунда W параметрининг сонли қийматини W нинг қуйи чегарасидан А маълум қадам билан W нинг юқори чегарасигача ўзгартириш орқали W(s) параметрининг ҳар бир қиймати учун суғориладиган ҳамда қишлоқ хўжалиги ерлар таркибини оптималлаштириш масаласини - 1-масалани ечган ҳолда участканинг ишлаб чиқариш функциясини олиш мумкин. Қуйидаги Р-1, Р-2 ва Р-3 тақсимот каналларига бириктирилган 1, 2 ва 3 участкаларнинг ишлаб чиқариш функциялари график кўринишида келтирилган (2-расм). Эгри чизиғининг ошиб борувчи қисми тақчиллик ресурс - тақсимот каналига сув олиш ҳажмининг (параметрнинг қиймати) ошиши туфайли юзага келадиган ишлаб чиқариш самараси – соф даромаднинг ўсишини кўрсатади. F (X (1),W(1)) нуқтаси сув олиш ҳажмининг нол қийматига мос келади, яъни бу қишлоқ хўжалик ерларида олинган соф фойда ҳисобланади. Эгри чизиғининг пасайиб борувчи қисми самараси - участканинг соф даромади пасайишини кўрсатади. Ресурс танқис бўлмаган, лекин ресурс ҳажми ортган ва уни тўлдириш учун харажатлар амалга оширилган вазиятда самара камаяди, яъни тақсимот каналига сув олиш ҳажми суғориш сувига бўлган эҳтиёждан ошиб кетади. Ишлаб чиқариш функция эгри чизиғининг энг юқори нуқтаси ресурс сарфининг юқори чегараси ва самаранинг чегаравий қийматига, яъни тақсимот каналига сув олишнинг юқори чегараси ва участкаси соф даромадининг максимал мумкин бўлган қийматига мос келади. 
Бу ерда 
2-расм. Райгород суғориш тизимидаги Суғориш тизими участкаларига сув бериш лимитларини асослаш ва оптималлаштириш мақсадида олинган ишлаб чиқариш функцияларини кўриб чиқамиз (2-расм), уларни иккита суғориш технологиясидан фойдаланиб, қишлоқ хўжалиги ва суғориладиган ерларда соф умумий даромад сифатида талқин қиламиз. Соф даромаднинг қиймати суғориладиган ва қишлоқ хўжалиги ерлари таркибини оптималлаштириш масаласини ҳал қилиш натижаси сифатида аниқланган. Бунда суғориладиган ва қишлоқ хўжалиги ер майдонининг ҳақиқий ҳажми; товар экинлар учун ишлаб чиқаришнинг қуйи чегараси; амалдаги алмашлаб экиш кабилар ҳисобга олинган. Шундай қилиб, соф даромаднинг амалдагига нисбатан ошиши, суғориш таркибини оптималлаштириш ва камайтирилган суғориш меъёри билан суғоришда сув истеъмоли ҳажмини камайтириш ҳисобига таъминланади. Бош сув олишнинг умумий ҳажми суғориш тизими каналлари орқали шундай тақсимланадики, тақсимот каналларига бириктирилган участкалар бўйича умумий самара максимал бўлади. Сув тақсимотини оптималлаштириш масаласи динамик дастурлаш схемасига, яъни маконий жойлашувда фарқ қилувчи ишлаб чиқариш вариантлари бўйича белгиланган миқдордаги ресурснинг оптимал тақсимотига мос келади: 
бу ерда  - Р-1, Р-2, Р-3 ва ҳоказо тақсимот каналларига бириктирилган участкаларнинг ишлаб чиқариш вазифалари;
К – суғориш тизими бошидаги сув олиш ҳажми;  -  тарқсимот каналига сув олишнинг қуйи чегараси;
 - тарқсимот каналига сув олишнинг юқори чегараси;
 - аниқланадиган ўзгарувчи -  рақамли тақсимот каналига сув олиш ҳажми.
Динамик дастурлаш моделини сонли амалга ошириш учун Беллманнинг такрорланувчи корреляциясини босқичма-босқич режимда қўллашга асосланган алгоритм қўлланилади. Бу масаланинг ечими қуйидагилар ҳисобланади: суғориш тизими тақсимот каналларига бириктирилган участкалар бўйича максимал умумий соф даромади операцион каналлари, тенг соф даромад К1 га тенг бўлган суғориш тизими бошидаги сув олиш ҳажмининг тақсимот каналлари орқали оптимал тақсимланиши: - Р-1 га сув олиш ҳажми, - Р-2 га сув олиш ҳажми, - Р-3 га сув олиш ҳажми. Натижада, каналларнинг фойдали иш коэффициентини ҳисобга олмаган ҳолда участкалар бўйича Райгород суғориш тизими бошидаги сув олиш ҳажми бўйича қуйидаги оптимал сув тақсимоти ҳосил бўлди: 1-участкаси, Р-1-сув олиш ҳажми = 6000 минг м3; 2-участкаси, Р-2-сув олиш ҳажми = 2000 минг м3; 3-участкаси, Р-3 - сув олиш ҳажми = 4000 минг м3. Участкаларнинг ҳар бири учун оптимал алмашлаб экиш оптимал таркиби қуйидаги 2-7-жадвалларда келтирилган. 2-жадвал
2-жадвал. 1-участка учун қишлоқ хўжалиги ерларининг оптимал таркиби 3-жадвал
3-жадвал. 1-участка учун қишлоқ хўжалиги ерларининг оптимал таркиби 4-жадвал
4-жадвал. 1-участка учун қишлоқ хўжалиги ерларининг оптимал таркиби 3-жадвал
5-жадвал. 1-участка учун қишлоқ хўжалиги ерларининг оптимал таркиби 6-жадвал
6-жадвал. 1-участка учун қишлоқ хўжалиги ерларининг оптимал таркиби 7-жадвал
7-жадвал. 1-участка учун қишлоқ хўжалиги ерларининг оптимал таркиби Участкалар бўйича максимал умумий соф даромади 685068 минг сўмга тенг. Ечимнинг барқарорлик таҳлили қуйидаги схема бўйича амалга оширилади: ресурсларнинг кўпайиши ва камайиши ҳолатлари учун камёб ресурслар ўзгаришининг мақбул чегаралари аниқланади, яъни уларга мос равишда қўшимча ўзгарувчининг ўзагришлари - ресурслар тўлиқ ишлатилмаслигининг қуйи ва юқори чегаралари аниқланади. Агар рақамли ресурс учун чегаралардан камида биттаси нолга тенг бўлса ёки мавжуд ҳисоблаш формуласи ёрдамида аниқлай олинмаса, рақамли ресурснинг ортиши ёки камайиши йўналишидаги ўзгаришларга нисбатан ечим беқарор деган хулосага келинади; давлат буюртмасини ошириш ёки камайтириш ҳолатлари бўйича қатъий режалаштирилган вазифаларни ўзгартиришнинг рухсат этилган чегаралари аниқланади, яъни уларга мос равишда режанинг қўшимча ўзгарувчилари – режани ортиғи билан бажарилиши бўйича юқори ва қуйи чегаралари аниқланади. Агар рақамли режалаштирилган топшириқ учун чегаралардан камида биттаси нолга тенг бўлса ёки мавжуд ҳисоблаш формуласи ёрдамида аниқлай олинмаса, рақамли режалаштирилган топшириқни ошириш ёки камайтириш йўналишидаги ўзгаришларга нисбатан ечим беқарор деган хулосага келинади; дастлабки шароитлар бўйича келтирилган вариациялардан ташқари оптимал ечим оптимал режага норентабел маҳсулотларни ишлаб чиқариш ҳажмини киритишга нисбатан барқарор ёки беқарор бўлиши мумкин. Масаланинг қўйилиши - режадаги мунтазам суғориш майдонларини ёки оптимал режада йўқ бўлган қишлоқ хўжалиги ерлари майдонларини жорий этиш билан талқин этиш мумкин. Бу ерда, фақат майдоннинг миқдорий қийматидаги юқори чегараси белгиланади ва у нолга тенг ёки мавжуд ҳисоблаш формуласи ёрдамида аниқлаш мумкин бўлмаса, ечим экин майдони режасига  киритиш ҳисобига асосий ўзгарувчилар таркибини кенгайтиришга нисбатан беқарор ҳисобланади.
Агар ечим камида битта ресурс, режалаштирилган топшириқ ёки экин майдони бўйича беқарор бўлса, у умуман беқарор ҳисобланади. Натижалар шуни кўрсатадики, Райгород суғориш тизими учун олинган ечимлар барқарор, яъни: Р-1 тақсимот каналидан 6000 минг куб метрга тенг оптимал сув олиш миқдорида № 1 участкасининг суғориш ва деҳқончилик учун экин ва технологиялар бўйича максимал умумий соф даромади 388499,4 минг руб.; Р-2 тақсимот каналидан 2000 минг куб метрга тенг оптимал сув олиш миқдорида № 2 участкасининг суғориш ва деҳқончилик учун экин ва технологиялар бўйича максимал умумий соф даромади 107575,7 минг руб.; Р-3 тақсимот каналидан 4000 минг куб метрга тенг оптимал сув олиш миқдорида № 3 участкасининг суғориш ва деҳқончилик учун экин ва технологиялар бўйича максимал умумий соф даромади 188992,4 минг руб.ни ташкил этди. Download 0.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
га сув олишнинг оптимал ҳажмлари;
буғланиш даражаси
тақсимот каналлари жавобгарлик соҳасида № 1, 2, 3 участкаларининг ишлаб чиқариш функциялари
- суғориш тизими бошидаги сув олиш ҳажми тақсимланадиган 
га тенг;