Tema : Kásip,kásiplik iskerlik, kásiplik rawajlanıw

Tema : Kásip,kásiplik iskerlik, kásiplik rawajlanıw

Joba :

1. Kásiplik iskerlik hám jeke rawajlanıwdıń tiykarǵı máseleleri
2. Qánigelerge qoyılatuǵın kásiplik hám jeke talaplar
3. Shaxs aktivligi hám kásip baǵıtlanǵanlıǵı

Hár bir kásipte málim bir tarawda isleytuǵın qánigeler ushın maqset, mánis hám jónelisti belgileytuǵın baha jeńillikleri sisteması bar. Maqset hám wazıypalar kásiplik iskerlik Kásibi sáykes keletuǵın baha sistemalarınan kelip shıǵadı. Bunnan tısqarı, professional qádiriyatlar, bir tárepden, social qádiriyatlardıń konkretizatsiyasi, yaǵnıy.pútkil jámiyet rawajlanıp atırǵan waqıttaǵı etikalıq kórsetpeler hám artıqmashılıqlardı sáwlelendiredi; - basqa tárepden, kásiplik qádiriyatlar málim bir kásipte ámeldegi hám málim bir kásiplik iskerlikti tártipke salıw mexanizmi rolin oynaydı. Kásiplik gruppalar hám jámiyet ortasındaǵı óz-ara munasábetler tómendegishe ámelge asıriladı : kásipler málim, saylanǵan social qádiriyatlardı tán aladı, qollap -quwatlaydı hám qorǵaw etedi, jámiyet bolsa óz gezeginde kásiptiń bar ekenligin tastıyıqlaydı jáne onı jámiyetshilik tárepinen tán alınıwın támiyinleydi.

Zamanagóy ádebiyatlarda kásiplik iskerlik kóbinese miynet iskerligi túri yamasa insan miynetiniń kásiplik qatlamlarǵa bóliniwinen kelip shıǵıs miynet túri retinde belgilenedi. Sonday eken, jumısshınıń kásiplik iskerliginiń mazmunı onıń funkciyalarınıń quramı miynet bólistiriwine muwapıq ámelge asırılǵanda payda boladı hám kásiplik miynet procesi óz-ara baylanıslı hám óz-ara tásir etiwshi material hám jeke strukturalıq bólimlerden ibarat.
Kásiplik iskerligi zamanagóy jámiyet quramalı, ishki dúzilgen, kóp ólshewli hádiyse. Kásiplik iskerliginiń tómendegi tárepleri eń zárúrli esaplanadı :
1) Ekonomikalıq tárep - ilmiy tájriybe, is haqı, ekonomikalıq sektor, funkciyalar hám miynet sharayatları, sonıń menen birge, oqıtıw formaları, kásip-óner tálimi alıw ushın zárúr bolǵan múddetler hám basqalar menen xarakterlenedi. Ekonomikalıq kózqarastan, professional iskerliginiń mazmunı paydalanıwǵa qaray aytinadi texnikalıq qurallar - avtomatlastırılgan, mexanizatsiyalasqan, qóllanba. shaxstıń kásiplik iskerligi
2) Sotsiologik tárep kásiplik iskerlikti jumıs túri, onıń mıynet haqı dárejesi, kásiplik iskerliginiń arnawlı bir turining abıraysı, jámiettiiń social dúzilisine tásiri kózqarasınan analiz etiwge tiykarlanadı.
3) Kásiplik iskerliginiń psixologiyalıq tárepi tómendegi mashqalalardi anıqlawdı óz ishine aladı : texnologiya hám adamlardıń óz-ara tásiri, miynet processinde jumısshılar ortasındaǵı baylanıs, arnawlı bir kásip wákili hám shaxstıń kásiplik iskerligi processinde júzege keletuǵın basqa psixologiyalıq hádiyselerdi úyreniw.
4) Etikalıq tárep kásiplik iskerlik processinde adamlardıń etikalıq munasábetleri tarawına, olardıń etikalıq hám qádiriyatlarına, minez-qulıq kórsetpelerine, kásiplik wazıypaların orınlaw processinde atqarılatuǵın háreketlerdiń etikalıq -etikalıq kriteryalarına tiykarlanadı.
EM aytıp ótkeni sıyaqlı. Ivanov, kásiplik iskerlik - bul quramalı kóp xarakterli ob'ekt bolıp, bul sistema bolıp, onıń strukturalıq bólegi yamasa sistemalastırıwshı strukturalıq bólegi miynet predmeti esaplanadı hám sistemanıń sapasın ol belgileydi. «Turaqlı túrde ámelge asırilatuǵın miynet procesin texnikalıq tárepten jetilistiriw insannıń kásiplik iskerliginde shólkemlestirilgen dúzılıwǵa saldamlı ózgertiwler kiritip atır. Miynet quralları, texnologiyalıq rejim, kásiplik wazıypalar, miynet jámáátindegi jumısshılardıń óz-ara munasábetleri, islep shıǵarıw pátleri hám basqalar ózgerip barıp atır. Arnawlı bir miynet procesi hám qánigediń kásiplik tayınlıǵı daǵı ob'ektiv ózgerisler, sonıń menen birge jeke munasábet, mútajlikler, qızıǵıwshılıqlar, individual tipologik ayrıqshalıqlar insannıń kásiplik iskerliginiń psixologiyalıq dúzilisin qayta shólkemlestiriwdi belgileydi. "
Kásiplik iskerliginiń ózlikti rawajlandırıwǵa tásiri sonshalıq úlkenki, birpara avtorlar " kásiplik iskerlik" túsiniginiń sheńberi " miynet iskerligi" túsinigine qaraǵanda talay keńlew, dep esaplasadı, ekinshisi bolsa insannıń kásiplik iskerliginiń formalarınan biri retinde kórip shıǵilıwı kerek - miynet iskerligi " bul tek bir bólim, " tekǵana miynet predmetine, bálki social ortalıqqa hám ózine jóneltirilgen kásiptiń eń zárúrli, túrme-túr formaları "
Shubhasız, insannıń kásiplik iskerligi tekǵana miynet temasına qaratılǵan. Arnawlı bir sociallıq-ekonomikalıq sharayatta júz bolatuǵın kásiplik iskerlik processinde sub'ekt, materiallıq jáne social ortalıq tásiri astında shaxstıń ózligi qáliplesedi, málim baha baǵdarları, iskerlik hám baylanıs normaları, minez-qulıq qásiyetleri hám basqa psixologiyalıq -social ayrıqshalıqlarǵa iye shaxstıń arnawlı kásiplik túri qáliplesedi. Biraq, " miynet iskerligi" kontseptsiyasınıń pán salasın " kásiplik iskerlik" qatlamı quramına tolıq kirgiziw tuwrısında bayanat bizge nadurıs kórinedi. Miynet iskerligi tekǵana insannıń kásiplik iskerligi menen baylanıslı emesligin atap ótiw jetkilikli. Kásiplik miynet iskerligi sırtında insannıń iskerligi hár túrlı hám kásiplik iskerlik sıyaqlı shaxstıń qáliplesiwi hám rawajlanıwına saldamlı tásir etedi.
Kásiplik iskerlikti úyreniwdiń psixologiyalıq táreplerin sintez etiwge urınıw v. D. Shadrikov, " Iskerliginiń psixologiyalıq sisteması" diagrammasın dúziw. Ol bul sistemanıń tómendegi tiykarǵı funktsional blokların anıqladi:
1) kásiplik iskerlik tiykarları ;
2) kásiplik iskerliginiń maqsetleri;
3) ilajlar programması ;
4) iskerliginiń informaciya tiykarları ;
5) qarar qabıllaw ;
6 ) professional áhmiyetli pazıyletlerdiń tómen sistemaları.
Respublikamızda xalıq tálimi sistemasın 2030 jılǵa shekem rawajlandırıw Konsepsiyası tastıyıqlandi, jaslar tálim-tárbiyası ushın qosımsha sharayatlar jaratılıwma qaratılǵan kompleks ilajlardı óz ishine alǵan besew ǵayrat ámeliyatqa qollanıw etildi, ulıwma orta bilim beriwdiń kompetensiyaviy jantasıwǵa tiykarlanǵan mámleket tálim standartları hám de pán oqıw programmaları islep shıǵıldı, tálim sapasın bahalaw boyınsha xalıq aralıq izertlewlerde qatnasıwdıń normativ tiykarları jaratıldı. 2017-2021 jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń besew ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasında social tarawdı rawajlandırıwdıń ústin turatuǵın baǵdarında ulıwma orta bilim beriw sapasın tupten asırıw, talap joqarı bolǵan pánlerdi tereńlestirilgen tárzde úyreniw wazıypaları belgilib berilgen. Bul tálim procesin zárúr informaciyalar menen támiyinlew, olardı ózlestirip barıwdıń maqul túsetuǵın sheshimlerin tabıw hám engiziw múmkinshiliklerin keńeytiredi[1]. Kompetensiyaviy jantasıwǵa tiykarlanǵan tálim oqıwshılardı ózlestirilgen informaciyalardı oqıw hám turmıslıq iskerlik túrleriniń standart hám standart bolmaǵan jaǵdaylarında qollay alıwǵa tayarlawı menen xarakterlenedi. Mektep tálimin zamanagóy rawajlanıw talaplarına maslastırıw pánlerden elektron tálim resurslarini jetilistiriw, oqıwshılardıń elektron derekler menen aktiv baylanısin támiyinlew, ǵárezsiz tálimin ámelge asırıw hám óz-ózin bahalaw, zárúrli maǵlıwmattı operativ ızlep tabıw hám júzege kiyatırǵan mashqalalardi sheshiwde odan paydalanıw kompetensiyalarini qáliplestiriwdi názerde tutadı. Sol kózqarastan tálim sapası kórsetkishlerinen biri kompetentlilik esaplanadı. Ol tek ǵana bilim hám kónlikpeler jıyındısı bolıpǵana qalmay, oqıwshılardıń iyelegen bilimlerin mobillestiriw hám anıq jaǵdaylarda tájiriybede qollay alıwı menen xarakterlenedi. Kompetensiyaviy jantasıwǵa tiykarlanǵan oqıtıwdıń tiykarǵı mánisi kásibi jóneltiriwshi pánlerden tashkil etilgen tálim-tárbiya processinde oqıwshılar tárepinen iyelengen bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi óz jeke turmısı dawamında, sonıń menen birge, kelesi kásiplik jáne social xızmetlerinde qollay alıw kompetensiyalarini qáliplestiriwge jóneltiriw esaplanadi. Oqıwshılar kelesi turmısı dawamında jeke, social, ekonomikalıq hám kásiplik munasábetlerge kirisiwi, jámiyette óz ornın iyelewi, usı processda dus keletuǵın mashqalalardıń sheshimin sheshiwi, eń áhmiyetlisi óz tarawı, kásipi boyınsha básekige shıdamlı bolıwı ushın zárúrli tayansh kompetensiyalarga ıyelewi kerek[2]. Oqıwshılarda qáliplestiretuǵın kompetensiyalar úsh dárejege ajratıladı : tayansh kompetensiyalar; ulıwma (predmetli) kompetensiyalar; menshikli kompetensiyalar.
Oqıwshı shaxsınıń ulıwma rawajlanıwına jay tayarlaytuǵın kompetensiyalar tayansh kompetensiya, tek oqıw páni arqalı qáliplestiretuǵın kompetensiyalar menshikli kompetensiyalar dep ataladı. Ekenin aytıw kerek, ulıwma orta bilim beriw mektepleri moynına tálim-tárbiya procesi arqalı oqıwshılarda tayansh kompetensiyalar, atap aytqanda, kommunikativ, informaciya menen isley alıw, shaxs retinde óz-ózin rawajlandırıw, social aktiv puqaralıq, umummadaniy, matematikalıq sawatlılıq, pán hám texnika jańalıqlarınan xabarlı bolıw hám de paydalanıw kompetensiyalarini qáliplestiriw wazıypası júkletilgen[5]. Zamanagóy jantasıwlar oqıtıw processinde pedagogikalıq hám informaciya texnologiyaların óz-ara integraciyalaw arqalı oqıwshılarda tayansh hám pánge tiyisli menshikli kompetensiyalarni qáliplestiriwdi názerde tutadı. Dúnyanıń jetekshi ilimiy orayları hám joqarı tálim mákemelerinde kompetensiyaviy jantasıwdı kasiplik tálim, ulıwma bilim beriw pánleri standartları mazmunına kirgiziw principlerı, olardıń pedagogikalıq sistema buwınlarındaǵı ózgerislerge tásiri, psixologiyalıq hám metodologik tiykarları hám qásiyetleri, ǵárezsiz túrde tálim nátiyjelerine erisiw konsepsiyası, kompetensiyaviy jantasıw talqini, shaxstı rawajlandırıwǵa jóneltirilgen, social hám málim bir tarawdaǵı iskerlikke tiyisli kompetensiyalarga tiyisli ilimiy izertlewler ámelge asırılıp atır. Oqıtıwshılardıń kompetentligin asırıwdıń oqıw -metodikalıq támiynatı sapasın asırıwǵa qaratılǵan ilimiy jantasıwlar, ámeliy shınıǵıwlardıń virtual formaların engiziw, kásibi jóneltirilgen pánlerdi oqıtıw daǵı kompetensiyaviy jantasıwlar, pánleraro baylanıslılıqtı sáwlelendiriwshi ámeliy shınıǵıwlar tiykarında oqıtıw tálimdiń sapası hám natiyjeliligin asırıwǵa xizmet etip atır [6]. Ózbekstan Respublikası Xalıq tálimi sistemasın 2030 jılǵa shekem rawajlandırıw koncepciyasında - úzliksiz tálim sisteması mazmunın sapa tárepinen jańalaw, oqıtıw metodikasın jetilistiriw, tiykarǵı pánlerdi tereń úyreniwge itibardı qaratıw, mámleket tálim standartlarında názerde tutılǵan kompetensiyalarga tiykarlanǵan pedagogikalıq iskerlikti bahalaw kriteryaların islep shıǵıw sıyaqlı wazıypalar belgilengen[2]. Bul bolsa bul pánler mısalında oqıtıw metodikasın jetilistiriwge jóneltirilgen tálim mazmunı hám oqıwshılardıń kompetentligin rawajlandırıw daǵı zárúrli tayansh hám pánge tiyisli kompetensiyalar quramın anıqlawtırıw, tayansh hám fizika pánine tiyisli ulıwma kompetensiyaviy jantasıwlar tiykarında oqıwshılardıń kompetentligin rawajlandırıw modeli hám metodların jetilistiriw zárúrshiligin tiykarlaydı.
Hár bir insan ómirinde kásiplik iskerlik zárúrli áhmiyetke iye. Ata-analar perzentleriniń dáslepki qádemleridanok onıń keleshegi tuwrısında uylab qalıwadı. Perzentleriniń qızıǵıwshılıq hám qábiletlerin gúzetish arqalı olardıń kásiplik keleshegin anıqlawǵa háreket etediler. Ásirese, mektepte beriletuǵın tálim-tárbiya oqıwshınıń túrli pánlerge bolǵan tańlawlı munasábetin keltirip shıǵaradı, ayırım balalarda bolsa kaysi bolıp tabıladı pánlerge bolǵan qızıǵıwshılıqı tez bilinedi, yaǵnıy suwretleytuǵın, musikaviy hám xokazolar. Óspirimlik dáwirine kelip, mashqala jáne de kósheyadi. Kóplegen oqıwshılar hám áke- analardıńlarǵa qanday kásipti tańlawları aldınan málim boladı : olar " Men shıpaker bulaman", " Biziń uglimiz, kizimiz, medicina insititutiga hújjet tapsıradı. Sonday bolsada, kásiplik maqsetlerdiń anıqlıǵı hám olardı ruyobga shıǵıwı boyınsha qáwipleniw xolatlari sezilib turadı. Áwmetsizlikka ushrassa - chi? Ayırım oqıwshılar ushın tukkizinchi sinfni bitirgach, kásiplik yunalishlarini tańlaw - eń aktual másele bolıp koladi.
Kóplegen mektep pitkeriwshileri keleshekte kim bolsam eken yamasa kaysi tarawdı qánigesi bolsam eken? - degen sorawdı óz aldılarına kuyip, kásip tańlaw mashqalasına dus keliwedi.
Nátiyjede oqıwshılar tárepinen qánigelikler kútilmegende saylanadı. Xyech qanday arnawlı tayarlıqqa iye bolmaydıden yamasa kásiplik keleshegin túsinip yetmasdan, mektep pitkeriwshileriniń bir bólegi darxol jumısqa jaylasadı. Bunda kásip dúnyasında óz ornın qıdırıw ózgeshe mániske iye boladı.
Kásip-óner kolledjine kirgen jaslar ushın kásip tańlaw mashqalası tolıq sheshilmagan boladı. Olardıń bir bólegi tańlawdıń tuwrılıǵına oqıwdıń birinshi jılıdayok ekilenip qalıwadı, basqaları - ǵárezsiz kásiplik iskerliginiń basında, ayırımları kásip boyınsha 3-4 jıl islegenden keyin, jaslardıń ayırımları kásip mektepti bitirib, iyelegen kásipi boyınsha jumıs tapa almaydılar hám jumıssızlar qatarına kushilib koladi. Sonday eken, olar ushın kásip tańlaw mashqalası taǵı aktual bolıp kolaveradi. Psixologiyalıq tolıqıw, qáwipleniw, keleshekke salıstırǵanda isenimsizlik menen qaraw miynet áleminde ózin tabıwında málim qıyınshılıqlardı júzege keltiredi. Kásiplik tayarlıqqa iye bolǵan oqıwshılar aldında jumısqa jaylasıw mashqalası payda boladı.
Adamlardıń individual -psixologiyalıq qásiyetlerin kásip talapları boyınsha kásiplik tayınlıǵına sáykesligin anıqlaw ushın qatar qánigelikler boyınsha kásiplik tańlaw ótkeriledi. Onıń orınlanıwı bir qansha mashqalalardi keltirip shıǵaradı, yaǵnıy oǵan kóre kásiptiń normativ xarakteristikaların belgilep alıw psixologiyalıq ózgeshelik hám sapaların anıqlaw kerek.
Bulajak qánige shaxsında jańa aǵzaları arasında, túrli jas daǵı kisiler bolǵan jámáátke kirisiw, kásiplik iskerlikke iykemlesiw, jańa social rolni túsinip alıw taǵı mashqalalardi keltirip shıǵaradı. Kelisiw basqıshına kásiplik social jetiklik jáne sociallashuv forması kiritiledi. Ózgergen kásiplik jaǵday jańa psixologiyalıq ayrıqshalıqlar hám sapalardıń qáliplesiwine alıp keledi. Shaxs psixologiyalıq dúzilisindegi keskin ózgerisler kisiniń ómirin da ózgertiredi. Aldınǵı - " mektep - shańaraq -jámiyet" sisteması ornında jańa, yaǵnıy " kásip-shańaraq-sociallıq-ekonomikalıq sharayatlar" jaǵdayı kelip shıǵadı. Endi shaxs rawajlanıwda kásip-ortalıq faktorı zárúrli áhmiyetke iye boladı. Hár bir kisiniń ómirinde kásiplik rawajlanıw boyınsha ózgertiriwshi normativ waqıtlar ámeldegi boladı.
Mısalı, kásip-óner kolledjine kirisiw, onı tamamlaw, jumısqa kirisiw, miynetke bolǵan uqıpın yukotish, májburiy isten bosanıw hám basqalar. Bunday waqıyalarınıń payda bolıwı tosattan yamasa qanday da sharayatlar sebepli, goxida bolsa qánigelik sebebi nátiyjesinde boladı. Kóp qallarda normativ bolmaǵan waqıyalar kásiplik istalmagan qolaysız waqıyalar esaplanadı.
Jámiyetimiz ushın aktual psixologiyalıq máselelerden biri-bul jumısshınıń pensiyaǵa shıǵıwı esaplanadı. Sociallıq-ekonomikalıq shárt-shárayatlardıń ózgeriwi jańa social hámzifa - nafakaxurlar ushın psixologiyalıq qıyınshılıqlardı keltirip shıǵaradı.
Jeke hám kásiplik rawajlanıw faktorları. Kásiplik jixatdan kelip shıǵıs psixologiyalıq máseleler.
Mektepge shekem jas daǵı balalardıń qızıǵıwshılıq hám qábiletlerin xilma- xilligi. Tálimdiń keyingi tórin tańlaw hám ulıwma urta tálim mektepti bitirgandan keyin jumısqa jaylasıw. Kasiplik tálimdiń keyingi túrlerin tańlaw processinde kásiplik maslaxatlar beriw. Tálimdiń keyingi túrlerin tańlaw hám ayriqsha arnawlı kolledjin bitirib jumısqa jaylasıw. Kásiplik maǵlıwmat alıwǵa tayarlıq processinde kásiplik maslaxatlar beriw, kásiplik tańlaw, kásiplik tekseriwden uta almaǵanlarǵa psixologiyalıq járdem beriw. Kásiplik maǵlıwmat alıw hám tayarlıq, kásip aljasıqlarına jol qoyıw, tálim processinden konikmaslik hám basqalar.
Oqıw -kásiplik iskerliginiń moxiyatini kúsheytiw, tálim procesine innovciyalıq texnologiyaların engiziw hám de tálim alıwshınıń shaxs retinde ózi-ózin basqara alıw kónlikpeleri. Jumıs jayın qıdırıw, jumısqa jaylasıw, qaniygelik talaplar hám lawazım minnetlemelerin qabıl kilinishi, jańa social kásiplik wazıypanı ańlap alıw. Jas qánige tárepinen jańa social, kásiplik talaplar hám juwapkershiliklerin qabıl kilinishi. Kásibi kirip barıw arqalı kásiplik tájiriybege ıyelew, ómirde jańa tártip, social - ekonomikalıq jaǵdaylarǵa iykemlesiw.
Kásibi iykemlesiw degi social qıyınshılıqlar, kásiplik layokatsizlikning jasırın forması, kásiplik minez-qulıqtı iyelew degi hám jańa ómir tárizine iykemlesiw degi qıyınshılıqlar. Kásiplik iskerliktegi rawajlanıw múmkinshilikleri, mıynet haqı, kásipden hám basshılar menen óz-ara munasábetlerden konikmaslik, kásiplik rawajlanıw daǵı qarama-qarsılıqlar hám olardı korreksiya qılıw. Kásiplik miynetten jeke mánisti tabıw, kásiplik ómirdiń jańa táreplerin qıdırıw, insanlar menen bolǵan munasábetlerdegi qarama-qarsılıqlar daǵı krizislardan shıǵıw hám kelispewshiliklerdi sheshiw hám de psixologiyalıq charchoqni saplastırıw.
Májburiy túrde isten bosanıw, jańa jumıs jayın qıdırıw, kásipin ózgertiw. Kásiplik ómir degi jańa joldı tán alıw. Qánigeliktiń destruktiv rawajlanıwı, kásiplik deformatsiyalar kásiplik charchoq xolatida kásiptiń mánisin yukolishi. Shaxstıń kásiplik deformatsiyalarini anıqlaw hám analiz etiw, onıń sebeplerin úyreniw, kásibi salıstırǵanda ko'nika almaslıdı jeńip utish.
Kásiplik iskerlikten shetlesiw (pensiyaǵa shıǵıw ). Social -psixologiyalıq kereksizlik sebepli kelip shıǵıs psixologiyalıq zuriqishdan halos etiw, jańa ómir tárizi hám ómirde jańa mánisti tabıwǵa umtılıw. Yukorida sanap utilgan jixatlar shaxs hám kásip sherikliginde ushraydı jáne bul quramalı, dramatik process retinde jámiettiiń sociallıq-ekonomikalıq ómirinde bolıp utadi. Shaxstıń kásibi bolǵan kelisiwinde normativ bolmaǵan jaǵdaylardı sheshiwde
psixologiya zárúrli áhmiyetke iye. Áyne ol shaxs hám kásip ortasında optimal munasábetlerdi urnatishda járdem beriwi, kisilerdi kásipler dúnyası menen tanıstırıwı kerek. Shaxs hám kásiplerge kelisiwdiń kóp aspektli psixologiyalıq fundamentlari dástúriy tárzde miynet psixologiyasi tárepinen tadkik etilgen. Biraq shaxstıń tolıq kásiplik qáliplesiw procesi anıqlanbaǵan. XX ásir busagasida payda bolǵan miynet psixologiyasi kásiplik iskerlik túrlerin, iskerliginiń insanǵa, onıń psixofiziologikalıq múmkinshiliklerine bolǵan talapların, kásiplik qábilet, kónlikpelerin úyrenedi.
Miynet psixologiyasining zárúrli wazıypalarınan biri, miynet sharayatları, quralları hám mazmunın analiz etiwden ibarat. Óndiristegi túrli nuksonlarni, uqıp hám charchoqni diagnostika qılıw arqalı optimallashuv tájiriybesin anıqlawǵa úlken itibar beriledi. Biraq izertlewshilerdiń dıqqat orayında tiykarlanıp miynettiń atqarıwshılıq operatsion aspektlari, onıń psixofiziologikalıq xarakteristikaları turadı. Miynet psixologiyasining tiykarǵı mashqalası bul insannıń miynet qurallarına, qurallarına, process hám sharayatlarǵa iykemlesiwi bolıp tabıladı. Bunda kisiniń miynet iskerligine kelisiwi psixologiyalıq hám fiziologikalıq usıllar tiykarında úyrenilgen. Yukoridagi pikirlerden usıdan ayqın boladı, miynet iskerligi boyınsha psixologiyalıq izertlewler insanlarda kásiplik maqset, kásiplik ózlikti ańǵarıw, kásiplik qáliplesiw, kásip tańlaw jáne onı ózgertiw sebepleri, kásiplik rawajlanıw basqıshları haqqında tolıq tasavvo'rni bermeydi. Olar bolsa óz gezeginde kásip psixologiyasining predmetin quraydı. Áyne kásip tańlaw boyınsha islerdi tuwrı jolǵa qoyıw, sanalı kásip tańlaw, kásiplik krizis hám qıyınshılıqlardı jeńip utishda usı pánge tiyisli bilimlerdi biliw talap etiledi. Sol sebepli, házirgi kúnde kásip psixologiyasiga tiyisli bilimlerge zárúrat sezilmoqda.
Keń tarqalǵan tariyplerge kóre psixologiya - psixik faktlar, olardıń nizamlıqları hám mexanizmlerin úyrenedi. Sonıń menen birge, psixologiya insan iskerligi hám turpayında ob'ektiv reallıqtıń sawleleniwi nizamlıqları haqqındaǵı pán.
Psixologiya tarawinde ámelge asırılǵan ilimiy izertlewler hám úyrenilgen teoriyalıq derekler, sonıń menen birge pánleraro óz-ara integraciya processleri psixologiya tarmogida kóplegen óz predmetine iye bolǵan tarawlardı ajralıp shıǵıwına tórtki boldı. Olar gápine kásip psixologiyasini kirgiziwimiz múmkin.
Kásip psixologiyasining predmeti - shaxstıń kásiplik qáliplesiw mexanizmi, nizamlıqları hám de psixologiyalıq qásiyetlerin úyreniw bolıp tabıladı. Bunnan kelip shıqqan túrde kásip psixologiyasi - bul shaxsda kásiplik maqsetlerdi tańlaw, kásip iyelew, qánigediń kásiplik rawajlanıwına tiyisli nizamlıqlardı, sonıń menen birge, shaxstıń miynetke uqıplılıq dárejelerin uyreniwshi psixologiya pániniń tarawlarınan biri bolıp tabıladı, dep aytıw múmkin.
Jas dáwirler psixologiyasi - ontogenezda shaxs tugilganligidan tap omiriniń aqırıǵa shekem shaxsda keshetuǵın psixik rawajlanıw hám qáliplesiw basqıshların uyreniwshi psixologiya tarmogi. Jas psixologiyasi psixologiyaning túrli jas - balalıq, óspirimlik, uspirinlik hám basqa basqıshlarındaǵı psixik rawajlanıw nizamlıqların uyreniwshi arnawlı tarawi.
Pedagogikalıq psixologiya - shaxsqa tálim-tárbiya beriwdiń nizamlıqları hám máselelerin uyreniwshi psixologiya tarawi. Pedagogikalıq psixologiya psixologiyaning jetkinshekke tálim hám tárbiya beriwdiń psixologiyalıq máselelerin uyreniwshi arnawlı tarawi. Pedagogikalıq psixologiya pedagogikanıń ilimiy tiykarlarınan biri bolıp, pedagogika teoriyası hám ámeliyatın shólkemlestiriw ushın zárúr bolǵan psixologiyaga tiyisli fakt hám de nizamlıqlardı anıqlaydı.
Kásip psixologiyasi shaxstıń kásiplik jixatdan qáliplesiwin úyrenedi. Bunda shaxs rawajlanıwı kásiplik qáliplesiwi retinde kórip shıǵıladı. Kásip psixologiyasi-miynet psixologiyasining kásiplerdi psixologiyalıq komponentlerin yamasa arnawlı bir kásipte isleytuǵınlarǵa salıstırǵanda qoyılatuǵın psixologiyalıq talaplardı úyreniw hám de ilimiy analiz qılıw menen shuǵıllanatuǵın bulimidan ibarat.
Qánigeliktiń túrli social - materiallıq jáne social-ekonomikalıq qarawlarında kásiplik qulıq zárúrli áhmiyetke iye. Shaxstıń psixomotor motivatsion hám kognitiv sapalarına itibar berilgen túrde kásiplik yutuklarga tiykarǵı itibar karatiladi. Insan jáne onıń kásipi ortasındaǵı, sonıń menen birge, kásiplik wazıypası hám kásipler álemi to'zilmasi ortasındaǵı munasábetler analiz etiledi.
Kásip psixologiyasi insan ushın kásiplik iskerliginiń áhmiyetin úyrenip, shaxstıń kásiplik qáliplesiwin tadkik etedi, sonıń menen birge, jaslıqta kásiplik qıyallardı rawajlanıwın, kásiplik etuklik determenantalarini ásirese, kásibi kirisiw jáne onıń ómirge bolǵan tásirin úyrenedi. Kásip psixologiyasining zárúrli aspektlari - bul kásiplik iskerliginiń analizi, kásiplik maqsetler, jaǵdaylar, qıyınshılıqların úyreniwi, kásiplik talaplardı anıqlawdan ibarat.
Kásip psixologiyasining predmetiniń tariypiga tıykarlanıp, onıń quydagi wazıypaların ajıratıp kórsetiw maqsetke muwapıq :
1. Shaxstıń kásiplik qáliplesiwi tiykarǵı túsinikleri hám izertlew principlerıni, óziniń iskerligine tiyisli usılların tiykarlash;
2. Kásip psixologiyasi predmetine uyqas bolǵan izertlew uslullarini islep shıǵıw hám ayriqsha usılların to'zish;
1. Kásiplerdiń xarakteristikaiy to'zilmasini psixologiyalıq analiz qılıw, kásiplerdi proyektlash usılları hám principlerıni islep shıǵıw ;
2. Shaxstıń kásiplik qáliplesiwi nizamlıqları hám psixologiyalıq mexanizmlerin tadkik etiw. Bul process dinamikasın determinantlovchi faktorlardı anıqlaw, kásiplik qáliplesiw degi krizislardı analiz etiw;
3. Qánigeliktiń kásiplik desturuksiyalarini, yaǵnıy shaxstıń deformatsiyasi, kásiplik iskerlikke bolǵan uqıpın tómenlewi hám basqalar ;
4. Shaxstıń kásiplik rawajlanıw monıtoringni júrgiziw, buǵan baylanıslı psixodiagnostik qurallardı islep shıǵıw hám de qánigelerdi attestatsiyadan ótkeriw;
5. Shaxstıń kásiplik qáliplesiwine psixologiyalıq járdem hám de insannıń kásiplik ómiri dawamında járdem beriw, qollap -qo'vvatlash;
6. Kásiplik maslaxat, kásiplik maǵlıwmattıń jeke rawajlantıratuǵın psixologiyalıq jixatlari, attestatsiyadan ótkeriw, kásiplik rawajlanıw psixotexnikasi, kásiplik korreksiya hám reabilitatsiya, kásipden ketiwge psixologiyalıq tayarlıq boyınsha bilimler menen qurallandırıwdan ibarat.
Kásip psixologiyasining metodologik hasası - bul shaxstıń kásiplik qáliplesiw konsepsiyası bolıp tabıladı. Usı koncepciyanıń tiykarǵı moxiyati sonda, kásip tańlaw processinde shaxs muǵdar hám sapa jixatidan rawajlanıp baradı, yaǵnıy olar óz yunalishini boyitib baradı, sol arqalı tájiriybe hám saloxiyat qáliplesedi. Kásiplik qáliplesiw processinde krizislar, tuknashuvlar, destruktiv ózgerisler bolıp utishi múmkin. Bul processtiń tezligi biologiyalıq jáne social faktorlarǵa, sonıń menen birge tosınarlı xolatlarga, ómiriy zárúrli kásiplik waqıyalarǵa baylanıslı boladı.
Kásiplik qáliplesiw - bul shaxs rawajlanıwınıń úlken bir bólegin óz ishine alıp, ol kásiplik maqsetlerdiń quram tabıwınan baslap, kásiplik ómirdiń tamamlangungacha bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Bul geteroxron processdan optatsiya, yaǵnıy kasiplik tálim hám tayarlıq, profadaptatsiya, professionalizm hám de maxorat basqıshların ajıratıw múmkin.
Kásip psixologiyasining tiykarǵı konseptual koidalari quydagi kestede sáwlelendirilgen.
Kásiplik qáliplesiw-getroxron process bolıp, ayırım payıtlarda tómenlew hám sekrew ózgeshelikine iye. Individdiń jeke hám kásiplik rawajlanıw faktorlarınıń óz-ara alokalariga kóre kelispewshilik hám krizislar kiritiledi. Bul individual tulakonli procesin social hámziyat hám tiykarǵı iskerlik menen baylanıslı basqıshlarǵa ajıratıw múmkin. Olar taypasına kásiplik tayarlıq, kásiplik adaptaciya, baslanǵısh hám ekilemshi professionalizatsiya hám kásiplik maxoratlar kiredi.
Kásiplik qáliplesiw jolı hám tezligi bir gruppa faktorlar menen belgilenedi. Olarǵa jas, individual -psixologiyalıq, kásiplik texnologiyalıq jáne social-ekonomikalıq faktorlardı kirgiziw múmkin.
Kásiplik rawajlanıw - bul yunalish saloxiyat hám zárúrli kásiplik sapalardıń boyib barıwı, miynet iskerligi natiyjeliligin asırıp barıw menen belgilenedi. Kásiplik qáliplesiwiniń psixologiyalıq jixati. Shaxstıń kásiplik rawajlanıw hám kásiplik jixatidan ózin tapa alıw ushın óz ústinde islewi hám túrli máselelerdi sheshiw ushın bar kúshin jumsaw, shárt- sharayatlar hám de múmkinshilikler jaratıw, kásiplik hám jeke rawajlanıw daǵı destruktiv dástúrlerdi ózlestiriwde adamlarǵa psixologiyalıq jardem hám járdem kórsetiw, kásiplik jixatdan ózin ańǵarıw múmkinshilik jaratıw kerek.
Insannıń kásipti psixologiyalıq múmkinshiliklerin kásiplik iskerlik mazmunı hám talapları menen bolǵan jixatlarini ǵárezsiz ańlap alıwı, sonıń menen birge málim sociallıq-ekonomikalıq jaǵdayda atqarılatuǵın jumısından mánis tabıwı, kásiplik jixatdan ózin asray alıw kerek.
Insan shaxsına jóneltirilgen jemisdor kásiplik iskerlikte turaqlı óz-ózin ózgertirip turıwı, tayınlıǵı hám kásiplik múmkinshiligin, ózin ruyobga shıǵarıwı, kásiplik ómirin basqara alıwı, kásiplik rawajlanıw hám lawazımda kutarilishdagi destruktiv jaǵdaylardı jeńip utish menen baylanıslı. Professionalizatsiya destruksiyalari. Professionalizatsiya processindegi muǵdar hám sapa ózgerisler, shaxstıń rawajlanıwı hám deformatsiyasi menen gúzetiledi.


Paydalanılǵan ádebiyatlar
1. J. Xasanboyev. Pedagogika. T., “Pán”, 2006
2. Sh. Sadıqova. Mektepge shekem pedagogika. T..: Oqıtıwshı 2016 jıl
3. Xasanboyeva O. Ol. hám bas.. Mektepge shekem tálim pedagogikası. T.: Ílım ziyo. 2006
4. L. M. Mardaxaev. Sotsional'naya pedagogika Moskva, “Prosveshenie”, 2006
5. F. A. Mustafaeva, Sotsional'naya pedagogika Moskva, “Prosveshenie”, 2003
6. A. V. Mudrik. Sotsional'naya pedagogika Moskva, “Prosveshenie”, 2005