Tema : Miynet bazarı ham karxanalarda miynet resurslarınnan paydalanıw Joba: Kirisiw

Tema : Miynet bazarı ham karxanalarda miynet resurslarınnan paydalanıw
Joba:
Kirisiw
1.Miynet bazarı hám miynet resursları
2. Kárxanada miynet resurslarini analiz qılıwdıń áhmiyeti, analiz wazıypaları hám informaciya dárekleri
3. Miynet resurslarınan paydalanıw
Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar


Kirisiw
Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında kárxanalarda ónim (jumıs, xızmet) lar óndiriste tiykarǵı orındı janlı miynet faktorı, yaǵnıy insan faktorı zárúrli áhmiyetke iye boladı, sebebi hár qanday pán-texnika rawajlanıwınıń rawajlanǵan basqıshında da insan faktorınıń bolıwı talap etiledi, yaǵnıy joqarı texnologiyaǵa tiykarlanǵan islep shıǵarıw úskenelerin da insan basqarıwı kerek boladı. Bunday sharayatta kárxanalardıń miynet resursları menen támiyinlengenlik dárejesin úyrenip barıw zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Ónim islep shıǵarıw kóleminiń asıwına, ónim ózine túser bahasınıń tómenlewine, payda muǵdarınıń asıwına hám de taǵı basqa bir qatar texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishleriniń jaqsılanıwı kárxananıń miynet resursları menen támiyinleniw dárejesine baylanıslı. Miynet kórsetkishleriniń atqarılıw dárejesi mashina hám úskenelerden maksimal paydalanıwǵa, islep shıǵarıwdı bir ırǵaqta ámelge asırılıwına hám miynet ónimliligin ósiwine tásir kórsetedi.
Búgingi kúnde respublikamızda júz berip atırǵan sociallıq-ekonomikalıq ózgerisler ámeldegi miynet resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdı talap etpekte. Miynet kórsetkishleri quramına, ádetde, tómendegiler kiredi:
a) mıynet haqı fondı ;
b) xızmetkerler sanı ;
d) miynet ónimliligi;
e) ortasha jıllıq mıynet haqı.
Ózbekstan Respublikası Birinshi Prezidenti I. Karimov mámleket xalqınıń turmıs dárejesine baha berer eken, tómendegiler haqqında aytıp ótti: «... ótken 2011-jılda social tarawdı jáne de rawajlandırıw, mámleketimiz xalqınıń dáramatları hám turmıs dárejesin turaqlı asırıp barıw máseleleri turaqlı itibarımız orayında boldı. 2011-jılda respublikamızda mıynet haqı 20, 2 procentke, byudjet shólkemleri xızmetkerleriniń mıynet haqı, pensiyalar, pensiya hám stipendiyalar muǵdarı bolsa 26, 5 procentke o'sdi. Xalıqtıń real dáramatları jıl dawamında 23, 1 procentke arttı. Usı waqıtta - soǵan itibar beriw kerekki - xalıq jámi dáramatlarınıń 47 procenti isbilermenlik iskerliginen alınıp atır. Sır emeski, biz ǵárezsiz rawajlaniwimizdiń dáslepki jıllarından baslap social ádalat principlerıni bekkemlew, xalıqtıń dáramatları hám turmıs sharayatında keskin ayırmashılıq bolıwına jol qoymawka úlken itibar qaratmoqdamiz. Keyingi on jıl dawamında jurtımızda xalıq dáramatları kólemi 8, 1 ese artqan bir waqıtta, mıynet haqı, social kómekke mútáj taypa -larning dáramatları muǵdarın jedel asırıw, olardı qollap-quwatlaw hám salıq jeńillikleri beriw esabınan xalıqtıń eń tómen hám eń joqarı dáramatqa iye bolǵan gruppaları ortasındaǵı ayırmashılıq, basqasha aytqanda, dáramatlar daǵı parq koefficiyenti 21, 1 eseden 8, 3 esege qısqardı. Sonı da aytıw kerek, Ǵárezsiz Mámleketlikler Doslıq awqamı mámleketleri hám bir qatar ekonomikalıq rawajlanǵan mámleketlikler ortasında bul koefficiyent eń tómen kórsetkishlerden biri esaplanadı. Jurtımızda ótken jıllar dawamında mıynet haqı hám pensiyalardıń satıp alınǵan zat qábileti izbe-iz hám turaqlı ósińkii xalıqtıń turmıs dárejesi hám sapası artıp baratırǵanınıń ayqın tastıyıǵı bolıp tabıladı. Bunıń tastıyıqı jol menende tómendegi mısal hám nomerlerdi keltiriw múmkin. Eger 1991-jılda eń kem mıynet haqına Xalıq aralıq miynet shólkemi hám Jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkeminiń usınıslarına muwapıq tárzde esaplab shıǵılǵan tutınıw sebetshesi ma`nisiniń tek 8 payızın quraytuǵın tavar hám xızmetlerdi satıp alıw múmkin bolǵan bolsa, 2011-jılda bul kórsetkish tutınıw sebetchasining 120 payızın quradı yamasa 15 ese o'sdi, eń kem pensiyanıń satıp alınǵan zat qábileti bolsa 9 márte asdı. Áyne sol kórsetkishler 2000-jılda uyqas túrde 11, 0 hám 3, 6 eseni quradı».
Respublikamızda 2012-jıldıń 9 sheshe dawamında jalpı ishki ónim, sanaat ónimin islep shıǵarıw kólemi joqarı pátler menen aldınǵı jıllarǵa salıstırǵanda o'sdi. Sońǵı jıllar dawamında YaIM kóleminiń ósiw dárejesi ortasha 8 % ten joqarı boldı, ósiw dárejesi ónim kólemin ósiw dárejesine salıstırǵanda joqarı bolıwı mámleket kóleminde úlken ekonomikalıq nátiyje berdi. Xalıq aralıq tájiriybelerinen ekenin aytıw kerek, sol kórsetkish mámleket ekonomikası qudıreti, kisiler turmıs párawanlıǵı faktorların kriteryası bolıp xızmet etedi. Mámleketimizde keyingi jıllarda jalpı ishki ónim, sonday-aq sanaat ónimi islep shıǵarıw kólemi joqarı pátler menen ósip baratırǵanlıǵın túrli ózgerisler menen bólew múmkin. Mısalı, túrli múlk formaları hám mazmunınıń ózgeriwi, basqarıw sistemasındaǵı ózgerisler, erkin ekonomikalıq foaliyatning shegaralanbaǵanlıǵı, sırtqı ekonomikalıq iskerlikke keń jol ashılıwı hám taǵı basqa. Mámleketimizdegi demografik jaǵdaydıń ayriqsha ózgesheligi sonnan ibarat, ásirese, miynetke qábiletli jaslardıń sanı tez ósip barıp atır. Sol sebepli jumısshı kúshlerin jumıs menen támiyinlew, jumıssızlıq máselesin sheshiw mámleketimizdegi eń aktual ekonomikalıq jáne social máselelerden biri bolıp tabıladı. Bul wazıypanı sheshiwdiń eń nátiyjeli baǵdarlarınan biri Prezident I. Karimov aytıp ótkeni sıyaqlı, «Kishi hám orta kárxanalar sanın kóbeytiw, jeke isbilermenlikti hár tárepleme qollap-quwatlawdan ibarat. Joqarıda atap ótilgen tarawlar, birinshi náwbette, biz ushın eń aktual bolıp turǵan xalıq bandligi jáne onıń dáramatların asırıw máselelerin sheshiwde ayriqsha lokomotiv wazıypasın atqaratuǵın kishi biznes hám jeke isbilermenlikti jedel rawajlandırıw boyınsha biz tańlaǵan siyasattiń ulıwma tuwrı hám uzaqtı gózlegen halda alıp barılıp atırǵanın tákirar hám tákirar tastıyıqlamoqda».
Materiallıq óndiriste miynet resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdı ańlatiwshı kórsetkishler tómendegiler bolıp tabıladı.
1. Miynet ónimliligin ósiw dárejesi.
2. Miynet ónimliligi esabına ónim kólemin ósiwi.
3. Xızmetkerler sanın salıstırmalı azayıwı.
4. Miynet haqi fondidan salıstırmalı ekonomika.
5. Miynet ónimliligi ósiw dárejesin miynet haqini ósiw dárejesine qatnası.
Miynet resurslarini analiz etiw arqalı kárxananı xızmetkerler menen támiyinleniwi hám olardan paydalanıw, olardıń quramı, dúzilisi, kásiplik uqıpı, xızmetkerlerdi mamanlıǵın asırıw, jumıs waqtından paydalanıw kórsetkishlerine baha beriledi. Ásirese, miynet ónimliligin asırıw múmkinshiliklerine kóbirek itibar beriledi. Miynet resursları hám olardan paydalanıwdı analiz etiwden maqset, miynet ónimliligin asırıw rezervleri esabına ónim kólemin artıwın, jumıs waqtından tolıq paydalanıw hám basqa faktorlar ornına ónim ózine túser bahasın tómenletiwden ibarat esaplanadi. Búgingi ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında xojalıq jurgiziwshi subyektlarning miynet resursları menen támiyinlengenligin úyreniwde basqarıw analiziniń tiykarǵı wazıypaları tómendegiler esaplanadı :
1. Xojalıq jurgiziwshi subyektlarning miynet resursları menen támiyinleniwi, olardıń quramı, strukturası ózgeriwin miynet ónimliligine bolǵan tásirin esaplaw hám ataq beriw.
2. Jumıs waqtın joytıw sebeplerin anıqlaw hám oǵan ataq beriw;
3. Miynet ónimliligi rejesiniń orınlanıwı hám dinamikasına obiektiv ataq beriw.
4. Miynet resurslarınan nátiyjeli paydalanıw boyınsha ámeldegi múmkinshiliklerdi anıqlaw.
5. Xızmetkerler qo'nimsizligiga ataq beriw.
6. Ónim islep shıǵarıw kólemine tásir etiwshi miynet faktorların anıqlaw hám olarǵa ataq beriw.
7. Bir xızmetkerdiń miynet ónimliligin anıqlaw jáne onıń ózgeriwine tásir etiwshi faktorlarǵa ataq beriw.
8. Jumıs waqtından paydalanıw hám bir saatlıq jumıs ónimliligin ózgeriwin ónim islep shıǵarıw kólemine tásirin úyreniw.
Xojalıq jurgiziwshi subyektlarning miynet resursları menen ta'-
minlanganlik hám olardan nátiyjeli paydalanǵanlik jaǵdaylarına baha
beriwde basqarıw analiziniń tiykarǵı informaciya dárekleri tómendegiler
esaplanadı :
• biznes-joba maǵlıwmatları ;
• miynet resurslarınan paydalanıw kórsetkishlerin sáwlelendirgen 1-T formasındaǵı «Miynet esabati» statistikalıq esabat forması maǵlıwmatları ;
• jumıs waqtından paydalanıw, jumıs waqtı balansı tuwrısındaǵı esabat, jumısqa keliw, ketiw tuwrısındaǵı tabel, jumıs kúnin fotografiyasi, islep shıǵarıw normasın orınlanıwı tuwrısındaǵı málimleme hám basqa maǵlıwmatlar.
Kishi biznes hám jeke isbilermenlik mámleketimizde eń iri miynet bazarı, múlk iyeleriniń orta klasın qáliplestiriwdiń tiykarǵı faktorı, millionlap adamlar ushın dáramat derekyi esaplanadı. Mámleketimizde jumısshı kúshi bandligi natiyjeliligin támiyinlew ushın mámleketti bántlik siyasatınıń tómendegi baǵdarların kúsheytiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı:
- shańaraqqa tiyisli biznes hám kishi menshikli kárxanalardı rawajlandırıwdı jedellashtirishni támiyinlew;
- usı maqsetlerde mikrokreditlash sistemasın xoshametlew;
- iri sanaat kárxanaları hám salıstırǵanda kishilew bolǵan islep shıǵarıw kárxanaları menen bólip alıp islewshilikti keńeytiw tiykarındaǵı kooperatsiyanı rawajlandırıw múmkinshiliklerinen keń qamtılǵan paydalanıw ;
- jergilikli shiyki zattı puqta qayta islewge hám tayın básekige shıdamlılı ónim óndiriske jóneltirilgen jeńil, azıq-túlik hám qayta islew sanaatınıń kóp miynet talap etetuǵın tarmaqların jedel rawajlandırıw ;
- xizmet kórsetiw tarawların rawajlandırıw, awıllıq jaylarında awıl xojalıǵına tiyisli bolmaǵan bántlik tarawların keńeytiw máselelerin sheshiwge itibardı kúsheytiw;
- jumıssızlardı kásiplik oqıtıw hám jámiyetlik jumısları sistemaların jetilistiriw menen shuǵıllanatuǵın xızmetler jumısın aktivlestiriw. Ónim islep shıǵarıw rejesiniń orınlanıwı kárxananı jumıs kúshi menen támiyinleniwi hám olardan aydalanıw kórsetkishlerine kóp tárepten baylanıslı. Miynet resursları óndiriske úsh yoqlama tásir etedi.
1. Kárxananı miynet resursları menen támiyinleniw dárejesi.
2. Jumıs waqtından paydalanıw.
3. Miynet ónimlilik dárejesi.
Kárxananıń barlıq buwınlarında xızmet etetuǵın xızmetkerler eki gruppaǵa bólinedi:
1. Sanaat islep shıǵarıw xızmetkerleri.
2. Óndirislik emes salasındaǵı xızmetkerler.
Islep shıǵarıw processinde miynet etetuǵın kategoriyadagi sex úskenelerin kapital remontlaw, kárxana basqarıw bólimi, konstruktor byurosı, órtdan qorǵaw salasındaǵı xızmetkerler sanaat islep shıǵarıw xızmetkerleri dep ataladı. Transport, turaq-jay xojalıǵı, balalar bog'chasi hám yaslisi, mádeniy-aǵartıwshılıq tarawlar daǵı xızmetkerler óndirislik emes xızmetkerleri quramına kiredi. Sanaat islep shıǵarıw xızmetkerleri óndiristegi roliga qaray tómendegi kategoriyadagi xızmetkerlerge bólinedi:
• jumısshılar ;
• xizmetkerler;
• baslıq xızmetkerler;
• qánigeler;
• qarawıllıq xızmeti xızmetkerleri.
Jumısshı kúshiniń analizi kárxananı miynet resursları menen támiyinleniwin anıqlawdan baslanadı. Onıń ushın jámi sanaat islep shıǵarıw xızmetkerlerin sanı sonday-aq, ayırım kategoriyadagi xızmetkerleri jobası menen salıstırıwlanıp xızmetkerlerdi artıqsha, jetiwmasligi anıqlanadı. Ónim islep shıǵarıw kólemi tekǵana kárxananı ulıwma muǵdarda miynet resursları menen támiyinleniwine baylanıslı bolmay, bálki xızmetkerlerdiń qaniygelik dárejesi hám kategoriyalari boyınsha dúzilisine baylanıslı.
Analiz etıwde sanaat islep shıǵarıw xızmetkerlerin sanı joba hám ótken jıldaǵısı menen salıstırılıp, kárxananıń miynet resursları menen támiyinleniwi hám dinamikası anıqlanadı. Sanaat islep shıǵarıw xızmetkerleriniń strukturası tarmaq ózgesheligi, ónim nomenklaturasi, qánigeliklesiw dárejesine baylanıslı. Maǵlıwmatlardan kórinip turıptı, olda, analiz qılınıp atırǵan kárxanada úyrenilip atırǵan dáwirde sanaat islep shıǵarıw salasındaǵı miynet resursları quramında bir qatar ózgerisler júz bergen. Atap aytqanda, ótken jılǵa salıstırǵanda jámi miynet resursları sanı esap beriw jılında 24 kisige azayǵan. Buǵan tiykarlanıp jumısshılar sanınıń 18 kisige, xizmetkerlerdiń 6 kisige, baslıq xızmetkerlerdiń 4 kisige hám qarawıllıq xızmeti xızmetkerleriniń 2 kisige azayǵanlıǵı tásir etken. Bıyılǵı jılda qánigeler sanı bolsa ótken jılǵa salıstırǵanda 6 kisige kóbeygen. Kárxanada esap beriw jılında belgilengen biznes-rejege salıstırǵanda da miynet resursları sanı 6 kisige azayǵan. Buǵan tiykarlanıp jumısshılar sanınıń joybarlastırılǵanına salıstırǵanda 6 kisige, xizmetkerlerdiń 3 kisige azayǵanlıǵı, baslıq xızmetkerler hám qánigelerdiń artpaqtası tásir etken. Keste maǵlıwmatlarınan usıdan ayqın boladı, kárxana daǵı sanaat islep shıǵarıw salasındaǵı miynet resurslariniń tiykarǵı úlesin jumısshılar hám xizmetkerler qurap atır. Xızmetkerler quramında tolıq strukturalıq ózgerisler baqlanǵan bolsada olardıń ulıwma quram daǵı úlesinde derlik keskin ózgerisler baqlanbaydı. Baslıq xızmetkerlerdiń biznes-rejede belgilengenine salıstırǵanda artpaqtası kárxana ushın nátiyje bermeydi. Usınıń sebepinen kárxanada tikkeley islep shıǵarıw processinde tuwrıdan-tuwrı qatnasatuǵın xızmetkerler sanın asırıwǵa háreket etiwi, bul bolsa nátiyjelililikti asırıwǵa alıp keliwi múmkin.
Jumıs kúshi o'nimsizligi hám jumısshılardıń ilmiy tájriybe dárejesi analizi
Islep shıǵarıw jobalarınıń orınlanıwı sanaat islep shıǵarıw xızmetkerleri quramındaǵı strukturalıq ózgerislerge de baylanıslı. Jıl dawamında kárxana xızmetkerleri quramı jumısqa qabıllaw hám bosatish esabına ózgerip turadı. Bunday ózgerisler jumıs kúshi oborotı koefficiyenti arqalı ańlatıladı. Analiz etıwde kadrlardı tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın asırıw boyınsha belgilengen ilajlardı orınlanıwı qadaǵalaw etiledi. Onıń ushın jumısshılardı ortasha razryadı anıqlanadı. Xızmetkerlerlerdiń qo'nimsizligi óndiriske unamsız tásir etedi. Qo'nimsizlik koefficiyentin anıqlaw ushın óz arzasına muwapıq isten bosagan hám miynet ıntızamın buzǵanlıǵı ushın isten ketken xızmetkerler sanınıń jıyındısın xızmetkerlerdiń dizim boyınsha ortasha sanına bolıw kerek. Bul kórsetkish ótken jıllar menen salıstırıwlanadı hám tiyisli juwmaqlar etiledi.
Keste maǵlıwmatları sonı kórsetedi, analiz qılınıp atırǵan xojalıq subyektida bıyılǵı jılda xızmetkerler qo'nimsizligiga bir shekem toqtatıw berilgen, yaǵnıy bıltır xızmetkerler qo'nimsizligi 0, 071 koefficiyentti shólkemlesken bolsa, esap beriw jılında bul kórsetkish 0, 050 koefficiyentti quradı. Qo'nimsizlik 0, 429 koefficiyentke tomenlegenligin unamlı bahalaıw kerek. Usı kárxanada bosatıw oborotı bıltırǵı 9, 08 procentten esap beriw jılında 7, 18 procentke shekem tomenlegen. Bunday nátiyjeler kárxanada sociallıq-ekonomikalıq ortalıqtıń jaqsılanıp atırǵan -ligidan dárek bolıp tabıladı. Bul kórsetkishler arqalı kárxanada miynetti shólkemlestiriw, xoshametlew sistemaları talap dárejesinde tashkil etila baslanǵanlıǵın ańlatadı. Bunnan tısqarı kárxanada miynet ıntızamı kúshayganligini da kóriwimiz múmkin. Bıyılǵı jılda miynet ıntızamın buzǵanlıǵı ushın isten bosatilganlar sanı ótken jılǵa salıstırǵanda 10 kisige azayǵanlıǵın onıń tastıyıǵı retinde kóriwimiz múmkin. Bunday nátiyjelerdi kárxana ushın unamlı hal dep bahalaw kerek. Analiz dawamında jumısshılardı kásipi boyınsha kárxananıń támiyinleniwin anıqlaw kerek, sebebi, ónim islep shıǵarıw, kárxananı, jumısshılardıń kásipin esapqa alǵan halda támiyinleniwine baylanıslı.
Jumısshılardı jumıs waqtından paydalanıwı analizi jáne onıń ózgeris sebepleri. Ónim islep shıǵarıw kólemi jumıstı shólkemlestiriw hám miynet resurslariniń jumıs waqtından paydalanıw kórsetkishlerine de kóp tárepten baylanıslı. Jumısshılardı jumıs waqtı fondı jumısshınıń jıl dawamında islegen kisi-kúnleri hám kisi-saatları kórinisinde esabatlarda ańlatıladı. Jumıs waqtından paydalanıwdı analiz etiw ushın jumısshılar tárepinen islengen jámi kisi-kúnleri hám kisi-saatları jobası menen salıstırıwlanıp jumıs waqtın joǵatılıwı jáne onı ózgeris sebepleri anıqlanadı. Analiz processinde jumıs waqtı fondidan tolıq paydalanmaslik sebepleri hár tárepleme úyrenilmog'i kerek. Jumıs waqtından paydalanıwdı analiz etıwde tómendegi kórsetkishlerdi qosımsha anıqlaw kerek.
1. Bir jumısshın jıl dawamında islegen kisi-kúnleri.
2. Jumıs kúni dawam etiw waqti.
Jumısshılardıń jumıs waqtı fondiga (IvF) tómendegi faktorlar tásir etedi: IvF = IS * KK * KD
Bul jerde:
• jumısshılar sanınıń ózgeriwi (IS);
• bir jumısshın islegen kúnleriniń ózgeriwi (KK);
• jumıs kúni dawam etiw waqtidıń ózgeriwi (KD).
Jumıs waqtı fondı (kisi-saatları ) dıń ózi bolsa tómendegi kórset-
kichlar kóbeymesinen payda boladı.
Jámi islengen adam-saatları = Jumısshılar sanı* Bir jumısshınıń islegen kisi kúnleri* Jumıs kúni dawam etiw waqti
Jumıs waqtından paydalanıw analizi kalendar jumıs waqtı fondlarini óz ishine aladı. Kalendar jumıs waqtı fondı úyrenilip atırǵan dáwirdegi kúnni jumısshılardı dizim boyınsha sanına kóbeymesinen payda boladı. Kalendar jumıs fondidan dem alıw hám bayram kúnleri hám de joybarlastırılǵan demalıs, qosımsha demalıs, kesellik kúnlerin ayırıw arqalı joba boyınsha jumıs waqtı fondı payda boladı. Jumıs waqtından paydalanıwdı analiz etıwde jámi jumısshılardı islegen jumıs waqtı fond (kisi-kún, kisi-saat ) lari joybarlastırılǵan ótken jıl kórsetkishleri menen salıstırıwlanıp, jumıs waqtından tolıq paydalanmaslik sebepleri anıqlanadı. Olarǵa administraciya ruxsatı menen jumısshılardı basqa jumıslarǵa qosılıwı, kesellik sebepli, miynet ıntızamına ámel etińmasligi sebepli jumıs waqtı joǵatılıwı kiredi.
Jumısshılardıń jumıs waqtı fondı (IvF) jumısshılar sanı (Iyis), bir jumısshın jıl dawamında islegen kúnleri (K) hám jumıs kúni dawam etiw waqti (D) ni kóbeytpelerinen payda boladı.
IvF = I × K× D
1-T «Miynet esabati» forması maǵlıwmatları tiykarında bir jumısshın jıl dawamında islegen kúnleri, jumıs kúniniń dawam etiw waqti tómendegishe anıqlanadı.
Jámi jumısshılardı islegen kisi - kúnleri K = Jumısshılardı ro' yxat bo' yicha o' rtacha sanı Jam i jumısshılardı islegen kisi - saatları D = Jámi jumısshılardı islegen kisi - kúnleri
Miynet ónimliligi dinamikası analizi
Miynet ónimliligi - islep shıǵarıw natiyjeliligin ańlatiwshı tiykarǵı kórsetkish, onı asırıw - ekonomikalıq ósiwdiń tiykarǵı faktorı bolıp tabıladı. Ónim kólemin asırıwda miynet ónimliligin úlesi joqarı bolıp tabıladı. Miynet ónimliligi islep shıǵarıw natiyjeliligin ańlatiwshı zárúrli kórsetkishlerden biri bolıp tabıladı. Miynet ónimliligin ólshew birlikleri:
a) baha ;
b) natura;
d) miynet.
Ónimlilik dárejesin natura forması anıq ańlatadı, biraq bul kórsetkishni qóllaw sheklengen. Miynet ónimliligin ańlatiwshı kórsetkish bul hár bir xızmetkerge tuwrı keletuǵın ortasha jıllıq ónim bolıp tabıladı.
Bulardan tısqarı jumısshınıń bir kúnlik jumıs unumi, jumısshınıń bir saatlıq jumıs unumi kórsetkishleri de miynet ónimliligin ańlatadı.
Juwmaq
Juwmaq etip aytqanda, bul miynet ónimlilik kórsetkishleri ótken jıldaǵısı menen salıstırıwlanıp kórsetkishlerdi ózgeris sebepleri anıqlanadı. Miynet ońimdarlıǵınıń dinamikası kóp tárepten kárxananı islep shıǵarıw kólemi, xızmetkerler sanı, jumıs waqtı fondı, ózine túser bahası hám taǵı basqa kórsetkishleri menen baylanıslı. Miynet ónimliligin analiz etıwde kórsetkishler ótken jıl, esap beriw jılınıń jobası, birdey qánigeliklashuvga iye bolǵan kárxanalardı maǵlıwmatları menen salıstırıwlanıp jumısqa asırılmaǵan ishki múmkinshilikler anıqlanadı. Miynet resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdı tómendegi kórsetkishler ańlatadı :
- miynet ónimliligin ósiw páti;
- ónim kólemin artpaqtasında miynet ónimliligi artıwınıń úlesi;
- xızmetkerler sanın salıstırmalı qısqarıwı ;
- mıynet haqı fondidan salıstırmalı ekonomika ;
- miynet ońimdarlıǵınıń ósiw pátin ortasha mıynet haqı ósiwine qatnası.
Miynet ónimliligin ólshew birlikleri:
- baha, natura hám miynet
a) baha forması Mu =Q/x
bunda Mu- miynet ónimliligi (Bir xızmetkerge tuwrı keletuǵın ortasha ónim);
Q - islep shıǵarılǵan ónim salıstırma kótere bahoda;
X - xızmetkerlerdi dizim boyınsha ortasha sanı.
b) natura Q tonna, kg, m,.. .. Mu = Q tonna, kg, m,.. .. / x
v) miynet Mu =T/Q
T - ónimdi islep shıǵarıw ushın sarplanǵan waqıt (kisi-kún, kisi - saat )
Q - ónim muǵdarı (dana, kg, hám t.b. )
Miynet ónimliligi kórsetkishiniń baha forması kemshilik-lardan jıraq emes. Mısalı, sarplanǵan shiyki zat, janar may, energiya bahaları hám tariypleri, ónim quramındaǵı strukturalıq ózgerisler ónimlilik dárejesine tásir etedi. Natura forması miynet ónimliligin anıq ańlatadı, biraq bul ólshem birligi bir túrdegi ónim islep shıǵaratuǵın kárxanalarda qollanılıwı múmkin (kómir qazıw, elektr energiya, neftni qayta islew kárxanaları ).
Miynet ónimlilik kórsetkishleri:
- bir xızmetkerge tuwrı keletuǵın ortasha jıllıq ónim;
- bir jumısshına tuwrı keletuǵın ortasha jıllıq ónim;
- jumısshın bir kúnlik jumıs unumi;
- jumısshın bir saatlıq jumıs unumi.
Miynet ónimlilik kórsetkishlerin kompleks analiz etiw ushın kórsetkishler ótken jıl, esap beriw jılınıń jobası, birdey qánigelikke iye bolǵan kárxana maǵlıwmatları menen salıstırıwlanıp jumısqa asırılmaǵan ishki múmkinshilikler anıqlanadı. Miynet ónimliligin ulıwma kórsetkishi - bir xızmetkerge tuwrı keletuǵın ortasha jıllıq ónim bolıp tabıladı ( Gvx). Bul kórsetkish jumısshın bir kúnlik, bir saatlıq ( Chv) jumıs ónimlerinen tısqarı, jumısshın jámi xızmetkerler quramında tutqan úlesi ( Ul), bir jumısshın islegen kúnleri ( K) hám jumıs kúni dawam etiw waqti ( D) ga da baylanıslı. Jumısshın bir saatlıq jumıs unumini artpaqtası, jumısshılardı jumıs waqtından tolıq ónimli paydalanıw bir xızmetkerdiń miynet ónimliligin asıwın támiyinleydi, sonday eken, bir xızmetkerge tuwrı keletuǵın ortasha jıllıq ónim kólemin tómendegishe ańlatıw múmkin:
Gv = Ul × K × D × Chv
Óz gezeginde, bir jumısshına tuwrı keletuǵın ortasha jıllıq ónim kólemi tómendegi faktorlar kóbeymesinen payda boladı.
Gv = K × D × Chv
Bir xızmetkerge tuwrı keletuǵın ortasha jıllıq ónim ( Gvx) qısqargan formada tómendegi faktorlar kóbeymesinen ibarat : Gv = Ul × Gv
Bir xızmetkerge tuwrı keletuǵın ortasha jıllıq ónim, Gvx
Miynet unumini analiz etıwde onıń dinamikası, rejesin orınlanıwına baha beriledi. Ónimlilik dárejesin ózgeris sebepleri anıqlanadı hám oǵan tásir etiwshi faktorlar muǵdar tárepten esaplanadı.