Tema: Almasıq Jobası

---

Tema: Almasıq 
Jobası:
1. Almasıqtıń leksika-semantikalıq ózgesheligi.
2. Almasıqtıń mánilik toparları: betlew, siltew, ózlik, jámlew, belgilew, 
belgisizlik, soraw-qatnas, ǵalabalıq almasıqlar.
3. Almasıqlardıń morfologiyalıq ózgesheligi.
4. Almasıqlardıń sepleniwi, tartımlanıwı.
5. Almasıqlardıń gáptegi xızmeti.
Sóz shaqaplarınıń ishinde almasıqlar ózine tán leksika-semantikalıq, 
morfologiyalıq hám sintksislik ózgesheliklerge iye sózler toparı. Almasıqlar basqa 
sóz shaqaplarınday zat-qubılıslardı, yamasa olardıń sanın, bolmasa kelbetin tikkeley 
atamay al olardı siltep kórsetedi. Demek, jeke turǵanda almasıqlar abstrakt máni 
ańlatadı. Olardıń mánisi tek kontekstte ǵana ayqın boladı. Máselen, ol yamasa usı 
degen menen biz belgili túsinikkke iye bola almaymız. Ótegendi izlesem, ol da bir 
kemeni miniwge qolaylasıp atıp eken. Almasıqtı basqa sóz shaqaplarınan ajıratıp 
tanıwdaǵı baslı princip onıń semantikası yaǵnıy mánisi bolıp esaplanadı. Almasıqlar 
mánisi boyınsha 8 toparǵa bólinedi. Betlew almasıqları. Betlew almasıqları belgili 
bir betti bildiredi, sonlıqtan olar adamlarda bildiriwshi atlıqlardıń opnında 
qollanıladı. Men, biz, bizler almasıqları sóylewshi adamdı bildiredi. Men birlik sandı 
biz kóplikti bildiredi. Biraq hámme waqta biz almasıǵı tek kóplikti bildiredi degen 
juwmaq kelip shıqpaydı. Qaraqalpaq hám basqa da túrkiy tillerinde «biz» almasıǵı 
sıylasıq húpmet mánisin bildirip, demek, stil’lik xızmet atqaradı. Sen, siz, sizler 
tıńlawshı adamlardı bildiretuǵın betlew almasıqları bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq 
awızeki sóylew tilinde sen almasıǵı senler túrinde kóplik máni ańlatadı. Siz almasıǵı 
da kóplik sıylasıq (birlik) mánisin bildiredi «ol» sóylewshi hám tıńlawshıdan basqa 
adamlardı yamasa zatlardı bildiretuǵın betlew almasıǵı. Ol almasıǵı birde betlew, 
birde siltew almasıǵı da boladı. Onıń qanday almasıq ekenin anıqlawımız ushın biz 
onıń gáptegi sintaksislik xızmetine qaraymız. Eger baslawısh bolsa, betlew al 

---

anıqlawısh bolsa siltew almasıǵı boladı. Mısalı: Ol keshe keldi. Ol adam keshe keldi. 
Siltew almasıqları. Siltew almasıqları zat hám qubılıslardı, olardıń belgilerin 
sóylewshi menen tıńlawshıǵa siltep kórsetedi. Qaraqalpaq tilinde siltew almasıqları 
tiykarınan anıqlawıshlıq qásiyetke iye bolıp, olar: bul, usı, mına, ana, anaw, mınaw, 
ol, sol. Siltew almasıqları kelbetlik, sanlıq hám ráwishlerdiń opnında qollanıla aladı: 
Biyik minaralı bir qala bar edi. Sol qalaǵa dushpan basıp kirdi. Aspan jiyegi 
Mırzabekke bir jol sıyaqlı bolıp kórindi. Bul jol keleshek baxıtqa aparar edi. Siltew 
almasıqları ulıwma abstrakt siltew mánisin bildirgeni menen olar óz gezeginde túrli 
ózgesheliklerge iye. a) bul, mına, mınaw, usı siltew almasıqları sóylewshi menen 
tıńlawshıǵa jaqın aralıqtaǵı yamasa anıq hám belgili zatlardı bildiriw ushın 
qollanıladı. b) ana, anaw siltew almasıqları sóylewshi menen tıńlawshıǵa onsha 
jaqın emes hám olarǵa tolıq anıq emes zatlardı siltep kórsetiw ushın qollanıladı v) 
ol, sol almasıqları sóylewshi menen tıńlawshıdan alıs jerdegi, biraq olarǵa belgili 
zatlardı siltep kórsetedi. Soraw-qatnas almasıqları. 25 Soraw almasıǵı da, qatnas 
almasıǵı da bir sózler. Olardıń soraw yamasa qatnas almasıǵı ekeni gáptiń ulıwma 
mazmunınan belgili boladı. Soraw almasıqları atlıq, kelbetlik, sanlıq almasıq hám 
ráwishlerdiń opnında qollanıla aladı. Bul kim boladı. Rayon hákimi. Qaysı rayonnıń 
hákimi. Shımbaydıń. Soraw-qatnas almasıqları grammatikalıq qatnastı bildiriw 
ushın qollanıladı. Ne ekseń, sonı orarsań. Kim islemese, sol tislemeydi. Ózlik 
almasıǵı. Ózlik almasıǵına tek bir «óz» sózi jatadı. Ózlik almasıǵı sub’ektti basqa 
adamlardan yamasa zatlardan ajıratıp, yamasa onı bir bette menshikler kórsetiw 
ushın qollanıladı. Betlew almasıqları menen bir bette tartımlanıp qollanıladı. Jámlew 
almasıǵı. Jámlew almasıqları zat-qubılıslardı, olardıń belgilerin jámler, toplar 
kórsetedi. Buǵan bar, barlıq, bápi, bápshe, pútkil, arab tilinen kirgen tamamı, jámi, 
gúlli, gúllán, áhli almasıqları, tájik-papsı tilinen kirgen hámme sózi kiredi. Olardıń 
mánileri biri-birine jaqın. Belgilew almasıqları. Belgilew almasıqları qanday da bir 
betti, zat-qubılıslardı yamasa olardıń belgilerin basqalarınan ajıratıp, belgiler 
kórsetedi. Buǵan tiykarınan hár sózi kiredi. Ol anıqlawısh xızmetinde jumsaladı. Hár 
almasıǵı soraw-qatnas almasıqları menen dizbeklesip hár kim, hár qashan, hár nárse, 
hár qanday sıyaqlı belgilew almasıqların, nárse, bir sózleri menen dizbeklesip te 

---

belgilew almasıqların jasaydı. Hár kim almasıǵı adamlardı bildiriw ushın 
qollanıladı, al qalǵanları anıqlawısh xızmetinde qay-qaysısı degen de belgilew 
almasıǵı bar. Ol qaysı sóziniń tákiraralanıwınan jasalǵan. Belgisizlik almasıǵı. 
Belgisizlik almasıqları betti, zat-qubılıslardı, olardıń belgilerin sóylewshi menen 
tıńlawshıǵa ele belgisiz ekenin bildiriw ushın qollanıladı. Onıń jasalıwı 
tómendegishe: 1. Bir, birew sanlıqları belgisizlik almasıǵın jasaydı. 2. Bir sanlıǵı 
arqalı jasalǵan: birew-mipew, bireń sarań, birli yapım jup sózleri. 3. Bir sanlıǵı para, 
qatar, nárse, qansha, gáp sózleri menen dizbeklesip yamasa, deme, teńe, neme 
elementleri menen birigiwinen. 4. Álle sóziniń soraw-qatnas almasıqları menen 
dizbeklesiwinen. 5. Álle sanınıń nárse, neme, bir, birew sózleri menen 
dizbeklesiwinen. 6. Bazı sózi jeke yamasa bir, birew sózi menen dizbeklesiwinen. 
7. Bir sanlıǵı soraw-qatnas almasıqları menen (kim almasıǵınan basqa) 
dizbeklesiwinen. 8. Pálenshe, tólenshe sózinde de belgisizlik. Bolımsızlıq almasıǵı. 
Bolımsızlıq almasıǵı qanday da bir bettiń, zat-qubılıslardıń aytılajaq nársege, is-
háreketke qatnasınıń joq ekenini kórsetedi. 1. Hesh, dım, hasla. 2. Hesh sóziniń 
soraw-qatnas almasıqları menen dizbeklesiwinen. 3. Hesh sózi nárse, bir, birew, gáp 
sózleri menen dizbeklesiwi, teme, deńe elementleri menen birigiwinen. 4. Bir, bir de 
sózleri bolımsızlıq máni ańlatadı. Almasıqlardıń morfologiyalıq ózgesheligi. 
Almasıqlardıń ózine tán morfologiyalıq ózgesheligi tómendegilerden ibarat: olar sóz 
jasawshı, forma jasawshı yamasa sóz túrlewshi qosımtalarǵa iye emes. Qaysı sóz 
shaqabınıń ornına qollanılsa sol sóz shaqabınıń sol sóz shaqabınıń forma jasawshı 
hám sóz ózgertiwshi qosımtaların qabıl ete aladı. Usınday ózgesheligine baylanıslı 
almasıqlar eki toparǵa bólinedi: 1) Predmetlik (substantivlik). Betlew, belgilew, 
belgisizlik, ózlik almasıqları. 2) Predmettiń belgisin bildiriwshi (atributivlik) siltew, 
soraw hám belgilew almasıqları. Betlew almasıqlarınıń 1 hám 2 betleriniń kóplik 
túri supplektiv usıl menen jasaladı. Almasıqlardan basqa sóz shaqapları ónimli 
jasalmaydı. Tek ayırım bir eki sóz bar. Menshik, menmen, mensinbew, ózimshil. 
Betlew almasıqlarınıń morfologiyalıq ózgesheligi. Ilimpazlar men, sen 
almasıqlarındaǵı n tartım kategoriyası eski kórsetkishi, biz, siz almasıqlarındaǵı z 
eski kóplik affiksi deydi. 26 Kóplik affiksi biz, siz, ol almasıqlarına jalǵanadı. 

---

Betlew affiksleri abstrakt formaların -nıki//-niki, -dıki//-diki, -tıkqı//-tiki, formaların 
qabıl etedi. Betlew almasıqları seplengende bir qatar ózgesheliklerge iye: A. Men, 
sen, ol Biz, siz, olar I. Meniń, seniń, onıń biziń, siziń, olardıń B. Maǵan, saǵan, oǵan 
bizlerge, sizlerge, olarǵa T. Meni, seni, onı bizlerdi, sizlerdi, olardı Sh. Mennen, 
sennen, onnan bizlerden, sizlerden, olardan O. Mende, sende, onda bizler, sizler, olar 
Siltew almasıǵı. Kóplik affiksi siltew almasıqlarınıń ishinde anaw, mınaw 
almasıqlarınan basqasına jalǵanadı. Tartım affikslerin tek anaw, mınaw hám bul 
almasıqları q/e. Siltew almasıqları -sha, -shama, -day affikslerin qabıl etip jańa 
sózlerdi payda etedi: Onsha, bunsha, onday, bunday.