Tema: Ózgeriwshen elektr tokı

Tema: Ózgeriwshen elektr tokı
Elektr energiyası basqa túrdegi energiyalerge qaraǵanda hesh shubhasız úlken artıqmashılıqlarǵa iye. Onı sımlar arqalı derlik energiya ısırap etpesten uzaq aralıqlarǵa uzatıw múmkin, qarıydarlar ortasında bólistiriw qolay. Eń áhmiyetlisi, bul engergiyani ápiwayıǵana apparatlar járdeminde energiyanıń basqa túrlerine: mexanik energiyaǵa, ishki energiyaǵa (denelerdiń jılıwı ), jaqtılıq energiyasına hám sol sıyaqlı energiyalerge aylandırıw múmkin.
Ózgeriwshen júzimdiń ózgermeytuǵın júzimka salıstırǵanda sonday abzallıǵı bar, onıń kúshi hám kernewin derlik energiya joǵatmastán júdá keń shegaralarda ózgertiw (transformaciyalaw ) múmkin. Kóplegen elektrotexnik hám radiotexnik apparatlar ushın ózgeriwshen júzimdi áne sonday ózgertiw kerek boladı. Lekin elektr energiyasın uzaqqa uzatıwda kernew hám júzimdi transformaciyalaw ásirese zárúr bolıp tabıladı.
Elektr tokın generatorlar islep shıǵaradı. Generator qandayda bir túrdegi energiyanı elektr energiyasına aylantıriwshı apparat bolıp tabıladı.
Házirgi waqıtta ózgeriwshen júzimdiń elektromexanik induksion generatorları eń zárúrli orın tutadı. Bul generatorlarda mexanik energiya elektr energiyasına aylantırıladı. Olardıń islew principleri elektromagnit induksiyasiga tiykarlanǵan. Bunday generatorlardıń dúzilisi onsha quramalı emes. Usınıń menen birge olar jetkilikli dárejede joqarı kernewde kúshli tok payda etiw imkaniyatın beredi.
Elektr támiynatı sistemasına energiya dárekleri, kúshaytiruvchi hám pasaytiruvchi podstansiyalar, elektr uzatıw hám bólistiriw liniyalari, elektr tarmaqları hám basqa járdemshi apparatlar kiredi.

Elektr energiyasın tiykarınan, elektr stansiyalarında ornatılǵan úsh fazalı generatorlar islep shıǵaradı.
Texnikada hám ámeliyatda ózgeriwshen tok kóp isletiledi, sebebi ózgeriwshen júzimdi islep shıǵarıw hám isletiw qolay. Keńlew mániste aytqanda, baǵdarı hám muǵdarı tárepinen ózgeretuǵın hár qanday tok ózgeriwshen tok dep ataladı. Biraq elektrotexnikada, kóbinese, udayı tákirarlanatuǵın o'zaruvchi toklar ózgeriwshen tok dep ataladı. Ózgeriwshen tok, yaǵnıy udayı tákirarlanatuǵın dep ataladı, sebebi waqıt ótiwi menen júzimdiń ózgeriwi tákirarlanadı. Júzimdiń ótiw waqıtı ózgeriwshen júzimdi dáwiri dep ataladı. Olar ishinde eń ápiwayısı hám qolayı sinusoidal toklar bolıp tabıladı. Ózgeriwshen tok, yaǵnıy sinusoidal dep ataladı, sebebi júzimdiń ózgeriwi waqıtqa salıstırǵanda sinus nızamına muwapıq júz beredi.
Ii Ózgeriwshen júzimdiń bir tolıq ózgeriwi cikl dep aytıladı. Bir siklning dawam etiw waqıtı dáwir dep ataladı. Bir sekund ishinde bolǵan cikller sanına ózgeriwshen tok chastotası dep ataladı.
Barlıq elektrostansiyalarda payda bolǵan ózgeriwshen júzimdiń chastotası f=50 Gs ga teń. Mısalı, eger f=50 Gs teń bolsa, ol waqıtta bir sekund ishinde EYUKni yamasa júzimdiń ózgeriwin 50-ta tolıq ciklleri júz beredi.
Ózgeriwshen tok taǵı siklik yamasa udayı tákirarlanatuǵın chastotası ω menen xarakterlenedi. ω, f hám T arasında baylanısıwlar tómendegi formulalar menen berilgen:
ω = 2πf (1) (2)

Ózgeriwshen tok óziniń máwrit bahaları menen, yaǵnıy tok kúshiniń, kernewdi hám EYUKni máwrit bahaları menen xarakterlenedi. Tok kúshi waqıt boyınsha sinusoidal ózgeredi:

i = JmSin (ωt+α0) (3)

Júzimdiń qálegen waqıttaǵı bul ma`nisine ózgeriwshen júzimdiń máwrit ma`nisi dep ataladı. Júzimdiń Jm eń úlken ma`nisine ózgeriwshen júzimdiń amplituda ma`nisi dep ataladı (1-súwret).

Ózgeriwshen tok dáreginiń EYUKsi ε yamasa sırtqı shınjır bólegindegi kernewi ol da, tok kúshi sıyaqlı sinusoidal nizamlıqǵa bo'ysinadi:

ε = Εm Sin (ωt+α0) (4)

u = Um Sin (ωt+α0) (5)

(3), (4), (5) formulalardan usıdan ayqın boladı, EYUKning faza ózgeriwi menen tok kúshi, kernewdiń faza ózgeriwi birdey bolıp tabıladı.

Ózgeriwshen júzimdi ólshewi ushın onıń ortasha ıssılıq tásirin ózgermeytuǵın júzimdiń ıssılıq tásiri menen salıstırıwlashiga tiykarlanǵan.
Ózgermeytuǵın tok t=T waqıt ishinde R qarsılıqqa iye bolıp Q1 ıssılıq ajratadı.
Q1 = J2 RT (6 )
Ózgeriwshen tok da sol waqıt ishinde R qarsılıqtaǵı Q2 ıssılıq ajratadı :

t = T waqıt ishinde ózgermeytuǵın hám ózgeriwshen toklar birdey ıssılıq muǵdarın ajratadılar hám sol sebepli:

Q1 = Q2 (8)
cos2ωtdt = 0, sebebi cos 2ωt funksiyasınıń T bir dáwir ishindegi ma`nisi nolǵa teń. Sol sebepli tok kúshi effektiv yamasa tásiriy ma`nisi tómendegine teń boladı :
Sonday etip, sinusoidal ózgeriwshen tok ushın tok kúshiniń effektiv ma`nisi amplituda ma`nisinen 2 ret kishi boladı.
Tap sonıń menen birge, EYUK hám kernewdiń effektiv bahaları da amplituda bahalarınan 2 ret kishi boladı.
Ótkeriwshinde birdey waqıt ishinde ózgeriwshen tok ajratgan ıssılıqqa teń ıssılıq ajrata alıwshı ózgermeytuǵın júzimdiń tok kúshi Jeff ga ózgeriwshen júzimdiń tásir yamasa effektiv ma`nisi dep ataladı.
Ámelde ózgeriwshen toklar tok kúshi, EYUK hám kernewdiń tek effektiv bahaları menen xarakterlenedi. Mısalı, ádetdegi tok tarmaǵı 220 v li effektiv kernewden ibarat bolıp, onıń amplitudasi, yaǵnıy kernewdiń eń maksimal ma`nisi 310 v ga teń boladı.
Ózgeriwshen tok shınjırları ózgermeytuǵın tok shınjırlarınan parıq etediler, sebebi ózgeriwshen tok shınjırında tok kúshin, kernewdi hám EYUK ni waqıt ótiwi menen ózgeriwi júz beredi.
2__TPA__Kurs
Tayarladi___Zaytova M.