To‘liq metamorfozli hasharot-larning asosiy turkimlari, ularning biologik xususiyatlari, foydali va zararli vakillari

To‘liq metamorfozli hasharot-larning asosiy turkimlari, ularning biologik xususiyatlari, foydali va zararli vakillari
To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar (Metabolia) turkumlariQattiq qanotlilar, ya’ni qo‘ng‘iz!ar (Coleoptera) turkumi. Qattiq qanotlilaming oldingi qanotlari xitinlashgan qalin bo‘lib, ustqanotlari elitrani hosil qiladi. Yupqa pardasimon ostki qanotlari ustqanot ostida taxlanib turadi. Uchayotganda ostqanotlar samolyot parragiga o ‘xshab aylanadi; ustqanotlar esa ikki tomonga уoyilib, ko‘tarish yuzasini hosil qiladi. Ustqanot himoya vazifasini ham bajaradi. Og‘iz organlari kemiruvchi tipda tuzilgan. Ko‘pchilik qo‘ng‘izlaming tanasida sassiq hid tarqatadigan yoki zaharli moddalar ajratadigan bezlar bo‘ladi. Bunday moddalar ulami boshqa hayvonlardan himoya qilish vositasi hisoblanadi. Masalan, to‘pchi qo‘ng‘izlarqo‘lansa hidli azotli moddalami havoda portlatib, dushmanlarini qochiradi. Qo‘ng‘izlaming lichinkasi tuproq, suv yoki chirindi moddalar orasida Rivojlanadi. Lichinkaning ko‘krak oyoqlari uch juft; g ‘umbagi erkin tipda boiadi. Q olng‘izlaming 200 mingga yaqin turi ma’lum. Ко‘pchilik turlari tuproq yuzasi, tuproq va xazon ostida hayot kechiradi. Ayrim turlari ikkilamchi suvda yashashga o lg an (suvsuzarlar, suvsarlar). Ular orasida o‘simlikxo‘rlari, aralash oziqlanadigan turlari va yirtqichlari bor (187-rasm).

Zararkunanda qo‘ng‘izlar. Q okng‘izlar orasida juda ko‘p turlari qishloq xo'jalik ekinlarining xavfli zararkunandalari hisoblanadi. Ulardan asosiylarini sanab o ‘tamiz. Plastinka m o'ylovli qo'ng'izlar (Scarabaeidae) oilasidan may qo‘ng‘izi (sharq may qo‘ng‘izi -M elolontha hippocastani) daraxtlarga katta ziyon yetkazadi. Qo‘ng‘iz lichinkasi tuproqda 3-4 yil hayot kechiradi. Lichinkaning beso‘naqay tanasi yoysimon bukilgan; boshi yirik vaqo‘ng‘ir tusdaboiadi. Lichinka daraxtlaming ildiziga, voyaga etgan qo‘ng‘iz bargiga ziyon yetkazadi. Bargxo‘r qo‘ng‘izlar (Chrysomelidae) bir necha o ‘n ming turlami o ‘z ichiga oladi. Ular turli daraxtlar va qishloq xo‘jalik ekinlari bargini yeb, ziyon keltiradi. Bargxo‘rlar orasida ayniqsa Kolorado qo'ng'izi (.Leptinotarsa decemlineata) kartoshkaga ziyon keltiradi. Qo‘ng‘izning asl vatani Shimoliy Amerika boiib, 20 asr boshlarida dastlab G ‘arbiy Yevropaga, undan esa Rossiyaga tarqalgan. 80-yillarda q o ‘n‘iz О 'zbekistonda ham paydo boigan. Voyaga yetgan kolorado qo‘ngizining ustqanoti pushti rangda, o‘nta qora chiziqlari bor (188-rasm). Urg‘ochi qo‘ng‘izlar 2400 ga yaqin tuxum qo‘yadi. Qo‘ng‘izning qizgish qo‘ng‘ir tusli hchinkalari kartoshkaga katta zarar keltiradi. Bir yoz mavsumida kolorado qo‘ng‘izining 2
-3 avlodi rivojlanadi.

Tangacha qanotlilar, ya’ni kapalaklar (Lepidoptera) turkumi.
Kapalaklarning qanotlari mayda tangachalar bilan qoplangan. Kapalaklar qanotining chiroyli rangda boiishi ana shu tangachalardagi pigmentga bogiiq. O giz organlari so‘ruvchi xartumdan iborat. Xartum spiral shaklda boshining ostida taxlanib turadi. Bosh qismida bir juft murakkab ko‘zlari va har xil shakldagi mo‘ylovlari bor. Qurtlarida uch juft ko‘krak oyoqlaidan tashqari 3-5 juft soxta qorin oyoqlari ham boiadi. Soxta oyoqlar bo‘g ‘imlarga boiinmaganligi bilan ko‘krakdagi haqiqiy yurish oyoqlaridan farq qiladi. К о‘pchilik kapalaklarning lichinkasi ochiq yashaydi, birqancha turlari tuproqda va o ‘simlik to‘qimalarida hayot kechiradi. G ‘umbaklari yopiq tipda boiadi. Voyaga yetgan kapalaklar gul shirasini so‘rib oziqlanadi. Bir qancha kapalaklarning og‘iz organlari reduksiyaga uchragan; voyaga etgan davrida oziqlanmaydi. Kapalaklar qurtlarining ogiz organlari kavshovchi tipda boiib, qattiq oziqni chaynashga moslashgan. Qurtlar o ‘simlik to‘qimalari bilan oziqlanadi. Ular orasida mevali daraxtlar va ekinlarga ziyon keltiradigan turlari ko‘p uchraydi. Bir qancha kapalaklarning qurtlari don, un, yung kabi o‘simlik va chorvachilik mahsulotlari bilan oziqlanib, katta zarar keltiradi. Oq kapalaklar (Pieridae) oilasiga mansub kapalaklarning qanotlari
o
qish yoki sarg‘ish boiadi. Ok kapalaklar (karam kapalagi- Pierisbrassicae, 190-rasm va boshqalar) ning qurtlari karam, turp, sholg‘om va boshqa karamdoshlar oilasiga mansub boigan о ‘simliklarga zarar yetkazadi. Bu oilaga shaffof qanotli do Чапа kapalagi (Aparia erataegi) ham kiradi. Kapalakning qurti doiana daraxtiga ziyon keltiradi. Yoz faslida dalalarda nim falidlar - Nymphalidae oilasiga mansub boigan yirik rangdor sadafdor kapalaklar, baxmal kapalaklar - Satyridae oilasidan kulrang baxmal kapalaklar ko‘p uchraydi.

B
urgalar (Aphaneptera) turkumi. Tanasi ikki yon tomondan yassilashgan, qanotsiz hasharotlar. Keyingi oyoqlari kuchli rivojlangan, sakrovchi tipda tuzilgan (193-rasm). Og‘iz organlari qon so‘rishga moslashgan. Issiq qonli hayvonlar (sut emizuvchilar va qushlar)ning terisida parazitlik qiladi. Faqat voyaga yetgan burgalar qon so‘radi. Chuvalchangsimon lichinkasi polning yorigida, axlat ichida, qushlar va sutemizuvchilaming inlarida rivojlanadi; chiriyotgan organik moddalar bilan oziqlanadi. Odamda odam burgasi - Pulex irritans (193-rasm) parazitlik qiladi. Burgalar o ‘z xujayiniga nisbatan kam ixtisoslashgan. Masalan, odam burgasi boshqa sut emizuvchilaming h

O
ddiy chivinlar (Culicidae) oilasi vakillarining o g iz organlari sanchib-so‘ruvchi tipda; erkaklari gul nektari bilan oziqlanadi; urg'ochilari esa qon so‘radi. Urg‘ochi chivinlar tuxumlarini tinch oqadigan hovuz va koim ak suvlarga, binolaming suv bosgan yertoialari, nam tuproqlar, hatto suvli bochkalarga qo‘yadi. Qurtlari atmosfera havosi bilan nafas oladi. Buning uchun ular vaqt-vaqti bilan suv yuzasiga ko‘tarilib turadi. Bir mavsumda chivinlarning 4-6 avlodi rivojlanishi mumkin. Qon so‘ruvchi oddiy chivin Culex pipiens va bezgak chivini Anopheles maculipens hammaga ma’lum (194-rasm).

P
ardaqanotlilar - xilma-xil va keng tarqalgan hasharotlar turkumlaridan biri (197-rasm). Ular turlarining soni 150 mingdan ortiq, ayrim maiumotlarga qaraganda 300 mingga yetadi. Bu turkum vakillari qorin boiimining ко‘krak qismi bilan qay tarzda birikishiga binoan botiq qorinlilar va xipcha bellilar kenja turkumlariga ajratiladi. Birinchi kenja turkum vakillarida qorin boiimining birinchi bo‘g‘imi keng yuza orqali ko‘krakka birikadi. Xipcha bellilarda esa qorin boiimi ko‘krakka “bel” deb ataladigan ingichka bo‘g‘im orqali birikadi. Bel qorin boiimi ikkinchi bo‘gimining ingichkalashuvidan hosil boiadi. Birinchi kenja turkumga arrakashlar, shox-dumlilar kiradi. Xipcha bellilar esa arisimonlar, sariq arilar, chumolilar, yaydoqchilar, bo'rgtma yasarlar va boshqa pardaqanotlilami o‘z ichiga oladi. Xipcha bellilar orasida bir qancha turlari jamoa boiib yashaydi. Chumolilar Formicidae oilasi vakillari boshqa pardaqanotlilardan qorni ко‘krak bo‘limiga 2 bo‘g‘imli ingichka poyacha (bel) bilan qo‘shilganhgi, boshi yirik, jag ‘lari kuchli bo ‘ lishi bilan ajralib turadi. Chumolilar jamoa bo ‘lib yashaydi. Ularning oilasi bir necha ming, hatto millionlab individlardan tarkib topgan. Individlar orasida bir necha ona chumolilar, o‘nlab erkak chumolilar va bir necha minglab ishchilari boiadi. Odatda chumolilaming qanotlari bo‘hnaydi. Lekin erkak va urg‘ochi chumolilar ko‘payish davrida qanot hosil qiladi. Urugianish tamom boigach, qanotlari sinib tushadi. Ishchi chumolilar ko‘payish qobiliyatini yo‘qotgan urg‘ochilardan iborat. Ular uya qurish, oziq yigish, qurtlami boqish kabi ishlami bajaradi. Ishchilari orasida eng yiriklari (navkarlar) qoiiqchilik vazifasini bajaradi (qarang: 197-rasm). Ishchi chumolilari jig ‘ildonida chala hazm boigan oziq bilan qurtlar, navkarlar va ona chumolilami oziqlantiradi. Ishchi chumolilar ham o‘zaro oziq almashib turishadi. Shunday qilib, ayrim chumolilaming topgan ozig‘i barcha oila a’zolari o‘rtasida teng taqsimlanadi.