To'r pardadagi fotokimyoviy jarayon. Rang sezish nazariyalari

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITEI
TIBBIYOT FAKULTETI
DAVOLASH ISHI YO’NALISHI
2-KURS 022-65A-GURUH TALABASI
NURIDDINOV ABDULLOHNING
FIZIOLOGIYA FANIDAN TAYYORLAGAN
REFERATI

TO'R PARDADAGI FOTOKIMYOVIY JARAYON. RANG SEZISH NAZARIYALARI

Reja:
To'r pardaning tuzilishi va funksiyalari
Koʻrish hujayrasining tuzilishi.
Rang sezish nazariyalari
To'r pardada ko'ruv retseptorlarining fotoretseptorlari joylashgan. Bu retseptorlar ko'ruv asabining oxiri-yorug'ni sezuvchi qismi hisoblanadi.
To'r parda murakkab tuzilgan bo'lib, mikroskopda ko'rilganda 10 qavatdan tuzilganligi aniqlangan (185- rasm). To'r pardadagi asab hujayralari bir-biriga bog'langan uchta neyrondan iborat. Bu neyronlar tayoqcha va kolbacha shaklida bo'ladi.
Odam ko'zida tayoqchasimon neyronlar soni 130 ml gacha yetadi, ular qorong'ida ko'radi. Kolbachasimon neyronlar esa 9 ml ga yaqin bo'lib, ular kunduzi (yorug'da) ko'radi (rangn ajratadi).
Tayoqchasimon, kolbachasimon retseptorlarda qabul qilingan impulslar ikkinchi neyronga, ulardan uchinchi neyronga o'tadi.
Uchinchi neyron neyrit (akson) lardan iborat ko'ruv asabini hosil qiladi, u ko'zning orqa qismidan chiqadi va ko'ruv yo'lini hosil qilib, tizzasimon tanachaga boradi.
To'r pardaning yorug'ni eng yaxshi sezuvchi qismi-sariq dog' deyiladi, u ko'zning orqa qutbida joylashgan. Sariq dog'ning o'rtasi bir oz chuqurlashgan bo'lib, u markaziy chuqurcha deyiladi.
Ko'zning oldingi qutbi bilan markaziy chuqurcha orasidagi chiziq ko'zning optik o'qi deyiladi. Ko'zning optik moslamalariga shox parda, oldingi kamera suyuqligi, ko'z gavhari va shishasimon tana kiradi. Ko'rish asabining ko'z soqqasidan boshlanadigan qismi ko'r dog' deyiladi.
To'r pardaning bu qismida yorug'ni sezuvchi retseptorlar bo'lmaydi. Bu yerdan to'r pardani oziq moddalar va kislorod bilan ta'minlovchi g'on tomirlari o'tadi. To'r pardaning eng tashqi qavati pigmentli epiteliydan tuzilgan, unda fuksin degan pigment bor.
Bu pigmet, fotoapparat ichki devorlarining qora rangiga o'xshash yorug'likni yutib, uning qaytishiga va sochilishiga to'sqinlik qiladi va shu bilan ko'ruv sezgisining ravshan chiqishiga imkon beradi.
Ba'zi tungi hayvonlarda fotoretseptorlar bilan pigment hujayralar o'rtasida yorug'likni aks ettiruvchi qavat bor, bu qavat maxsus kristallardan yoki iplardan tuzilgan.
Ulardan yorug'lik qaytishi tungi hayvonlar ko'zining tashqi yorug'da nur sochishiga sabab bo'ladi. Yorug'likni qaytaradigan qavat borligidan tikka yorug'lik nurlarigina emas, qaytgan yorug'lik nurlari ham fotoretseptorlarga ta'sir etadi, bu esa yorug'lik kam sharoitda yorug'lik se/ish imkoniyatini oshiradi.
Fotoretseptorlar hujayralar qavatidan ichkari tomonda bipolyar neyronlar qavati bor, bu ncyronlarga ichkari tomondan ganglionar asab hujayralari qavati taqalib turadi.
Tayoqcha va kolbachalar tashqi qavatda yotganligi, ganglionar hujayralar esa to'r pardaning ichki (shishasimon tanaga taqalib turgan) qavatini hosil qilganligi uchun yorug'lik shishasimon tana orqali to'r pardaga tushganda fotoretseptorlarga yetishdan oldin to'r pardaning hamma qavatlaridan o'tishi kerak.
Ganglionar neyronlarning o'siqlari ko'ruv asabining tolalarini tashkil etadi. Shunday qilib, yorug'Hk ta'sirida fotoretseptorlarda vujudga kelgan qo'zg'alish ikkita asab hujayrasi - bipolyar va ganglionar neyronlar orqali ko'ruv asabining tolalariga o'tadi.
Ana shu asablarining oxirlarida sinapslar hosil bo'ladi. Bu sinapslarda xolinesteraza bor, shuning uchun bir neyrondan ikkinchi neyronga impulslar о Uganda atsetilxolin ajralib chiqadi. Bir ganglionar neyronga birlashgan fotoretseptorlar ganglionar neyronning retseptiv maydoni hosil qiladi. turli ganglionar hujayralarning retseptor maydonlari bir-birini yopib o'tadi va o'/aro bog'lanadi.
Buning asosiy sababi shuki, to'r pardada gorizontal (yulduzsimon) va amakrin neyronlar bor.ulardan tarmoqlanuvchi o'siqlar chiqadi, bu o'siqlar bipolyar va ganglionar hujayralarni birlashtiradi. Shu sababli bitta ganglionar hujayra bir necha o'ng ming fotoretseptorlar bilan bog'lanishi mumkin.
ko'rinadigan dunyoning nusxasini yaratadi, ya'ni ko'rish imkonini beradi. Rod hujayralari konus hujayralariga qaraganda torroq bo'lib, ularning ko'zning to'r pardasida tarqalishi boshqacha, ammo yorug'likni signallarga aylantiruvchi kimyoviy jarayon bir xil.
1990-yillarda fotoreseptor hujayralarning uchinchi turi topilgan: fotosensitiv ganglion hujayralari. Bu hujayralar ko'rish jarayoniga bevosita yordam bermaydi, lekin biologik soat va o'quvchi refleksini qo'llab-quvvatlaydi deb hisoblanadi.
Konus va novda hujayralari o'rtasida muhim funktsional farqlar mavjud. Rod hujayralari juda sezgir va hatto 6 ta foton bilan ham qo'zg'alishi mumkin.
Juda kam yorug'lik darajasida ko'rish faqat novda hujayralarining signallari orqali amalga oshiriladi. Juda kam yorug'likda ranglarni ko'rish mumkin emas, chunki faqat bitta turdagi fotoreseptor hujayra faoldir
Konus hujayralari esa signallarni hosil qilish uchun yorqinroq yorug'likka, ya'ni ko'proq fotonlarga muhtoj.
Odamlarda uch turdagi konus hujayralari mavjud bo'lib, ular yorug'likning turli to'lqin uzunliklariga javob berishlari bilan ajralib turadi.
Rangni bu uch xil signal orqali aniqlash mumkin.[4] Ushbu uch turdagi konus hujayralari yorug'likka qisqa, o'rta va uzun to'lqin uzunliklari bilan javob beradi.
Insonning to'r pardasida taxminan 120 million tayoq hujayralari va 6 million konus hujayralari mavjud. Tayoq va konus hujayralarining soni va nisbati hayvonlarning sutkalik yoki tungi bo'lishiga qarab turlar orasida farq qiladi.
Ba'zi boyqushlarning, masalan, to'q rangli boyo'g'lining to'r pardasida juda ko'p sonli tayoq hujayralari mavjud. Bundan tashqari, insonning ko'rish tizimida taxminan 1,5 million ganglion hujayralari mavjud, ammo ularning 1% dan 2% gacha yorug'likka sezgir.
Yorug'lik fotoreseptorlar deb ataladigan maxsus hujayralar tomonidan neyron stimulyatsiyaga aylanadi. Bu hujayralar shakliga ko'ra ikki turga bo'linadi: novda va konus. Fotoreseptorlar kabi yorug'likka sezgir bo'lmagan konusning sensorlari ranglarni aniqlaydi.
Miyaga signal yuborilishidan oldin konuslarning faqat bir nechtasi ulanganligi sababli, alohida konuslarning signallari bir-biriga juda xalaqit bermaydi. Shuning uchun konuslar batafsil ko'rish uchun javobgardir.
Optika qoidalariga ko'ra, ob'ektiv tomonidan yaratilgan tasvir linzaning ko'rish o'qi atrofida juda aniq. Vizual o'q atrofidagi retinal mintaqa konuslarning yuqori konsentratsiyasi bilan yuqori aniqlikdagi idrok etishga qaratilgan.
Markaziy nuqtada har bir konus xujayrasi optik nerv tolasi orqali miya yarim korteksining bir nuqtasi bilan bog'langan. Miyaga nuqtadan nuqtaga proyeksiya qilish mumkin bo'lgan eng yuqori aniqlikni ta'minlaydi.
Ushbu sahifani o'qiyotganingizda, siz faqat vizual maydoningizning markazidagi so'zlarni ko'rishingiz mumkin. Siz sahifaning qolgan qismidagi so'zlarni taniy olmaysiz.
Bu hujayralarda yorugʻlik energiyasi nerv qoʻzgʻalishi — impulsga aylanib, multipolyar va ganglioz hujayralarga, nerv tolalariga yetib boradi. Oʻtkazuvchi yoʻllar esa toʻr pardadan boshlanib, koʻrish nervi, xiazma, koʻrish trakti va bosh miya poʻstloq osti markazidan iborat. U yerdan markaziy neyron boshlanib, koʻrish yoʻllari bosh miyaning ensa boʻlagidagi poʻstloq qismi — Koʻrish analizatorining markaziga yetib boradi va shu joyda koʻrish sodir boʻladi.
Fotoreseptorlar yorug'likka sezgir rangli moddalardan mahrum bo'lganligi sababli, ko'z yorqin nurga qaraganidan keyin vaqtincha ko'rish qobiliyatini yo'qotadi. Koʻrish analizatorining birinchi qismi toʻr pardada joylashgan. Inson koʻzi 380 dan 760 nm gacha boʻlgan uzunlikdagi yorugʻlik nurlarini qabul qiladi. Koʻzga toʻshayotgan yorugʻlik nurlari shox pardada si-vadi, qorachiq orqali oʻtib, gavharda sinib, shishasimon tanadan oʻtib toʻr pardada joylashgan kolbachasimon va tayoqchasimon hujayralarga taʼsir etadi.
Fotoreseptorlar bo'lmagan vizual diskda yorug'lik sezilmaydi. Yorug'lik ta'sirida fotoretseptorlar yorug'likka sezgir rangli moddalarning (rodopsin) ko'p qismini yo'qotadi. Bu rangli moddalar hujayradagi sintez orqali yangilanishi kerak.
Rod shaklidagi issiqlik sensorlari to'r pardaning vizual markazida deyarli topilmaydi; Rodlar retinaning tashqi yuzasida joylashgan yagona fotoretseptorlardir.
Koʻrish analizatorining faoliyati markaziy nerv sistemasining nazorati ostida boshqariladi.
Ko'z to'r pardasi (lotincha: rete) yoki to'r pardasi ko'pchilik umurtqali hayvonlar va ba'zi mollyuskalarda ko'z to'qimalarining eng ichki qatlami bo'lib, ko'rish imkonini beruvchi yorug'lik va rangga sezgir hujayralarni o'z ichiga oladi.
Koʻrish jarayoni tashqi dunyodagi narsalardan qaytadigan yoki sochiladigan yorugʻlik nurlarining Koʻzga taʼsir etishiga asoslanadi.
Mohiyati shundan iboratki, tashqi dunyodagi narsalardan koʻzga keluvchi yorugʻlik nurlari koʻzning tiniq muhitlari (mugoʻz parda, suyuqlik, gavhar va shishasimon tana) orqali oʻtib va ularda sinib, toʻr pardaga toʻshadi va uning hujayralari (tayoqchalar va kolbachalar)da fotokimyoviy reaksiyani vujudga keltiradi (oʻsha hujayralarda yorugʻ sezgir moddalar parchalanadi)
Shunday koʻrish tufayli odam uzoqdagi miltillagan sham alangasidan tortib oftobga qadar turli miqdordagi yorugʻlikni idrok eta oladi. Koʻzning turli ravshanlikdagi yorugʻlikni idrok eta olishi Koʻz adaptatsiyasi deyiladi; Koʻz qorongʻida va yorugʻda koʻrishga moslasha oladi.
Koʻzning koʻrish quvvati (oʻtkirligi) turli kishilarda turlicha; bu sariq dogʻ elementlarining xossalariga va boshqa sabablarga bogʻliq. U maxsus jadvallar yordamida tekshiriladi. Koʻzning qizil rangni ajrata olmasligi daltonizm deb ataladi (yana qarang Uzoqdan koʻrish, Yaqindan koʻrish).