Tuhmat (kazf)

Turli mazhablar uchun umumiy bo‘lgan ta’limotlarga kӱra, jiddiy hisoblangan har qanday gunoh- jinoyat islam taqiqlarini buzganlik uchun jazoga loyiq xatti- harakatlar sifatida qaralishi kerak bulgan. Bu taqiqlar islom asoslarini, xususan uning xukuqiy tamoyillari va me’yorlarini, besh asosiy kadriyat din, hayot, aql, naslni davom ettirish va mulkni himoya qilishga qaratilgan. Burxonuddin Marginoniyning «Hidoya» asarida jinoyat deb, qonun tilida shaxsga va mulkka qarshi qaratilgan qonun bilan taqiqlangan qilmish tushuniladi, deb kӱrsatilgan. «Muxtasar» nomli asarda «jinoyat» suzi lugatda jinoyat va gunoh ma’nosini, shariat istilohida odamning joniga jazolariga zarar keltirish ma’nosini bildiradi. Islom jinoyat hukuqida keng tarqalgan tasnifga kӳra barcha xuquqbuzarliklar uch guruhga bulinadi: 1) «Allox hukuqi»ga (ya’ni butun musulmon jamoasi manfaatlariga) tajovuz qiladigan va aniq gan sanksiya - «hadd» bilan jazolanadigan jinoyatlar; 2) kayd etilgan jazoga («kisas, «kavad» yoki «diya») tortishga sabab buladigan, lekin ayrim shaxslarning hukuklarini buzadigan jinoyatlar3; 3) aniq jazo chorasi belgilab kuyilmagan, «Alloh xukuklari»ga ham (diniy majburiyatlarni har kanday tarzda buzish), shaxsiy manfaatlarga ham daxl etishi mumkin bulgan boshqa hamma huquqbuzarliklar («a-hloq tuzatish jazolari»-«ta’zir»ga tortiladigan yengil hukuqbuzarliklar) . Hadd (arab., ko‘plikda- «hudud», ya’ni «chegara») bilan jazolanadigan jinoyatlar - bu Kuronda tegishli jazo nazarda tutilgan qilmishlardir. «Hudud» yoki «chegara» atamasi musulmonlarning Mukaddas kitobidan olingan: «Bu Allohning qonun- chegaralaridir. Bas, ulardan tajovuz qilib O‘tmangiz! Kim Alloh chegaralaridan tajovuz qilib o‘tsa, ana o‘shalar zolimlardir». Islom xukuqshunoslari tafsiriga kӳra, bunday qilmishlar Allohga qarshi jinoyat bulib, ular uchun jazo berish «Allohning haqqi» hisoblanadi. Ushbu toifaga kiritilgan jinoyatlar orasida qo‘uyidagilar bor:

-zino;

-tuhmat (kazf);

- mayxӳrlik (xamr);

- Ugrilik (sirkat);

- dindan qaytish (ridda);

-isyon (mufsid).

Fikhda ayrim shaxs emas, balki oila jinoyat huquqining sub’yekti hisoblanadi. Odam uldirishga jamiyata qarshi emas, balki uldirilgan shaxsning oilasiga qarshi sodir etilgan jinoyat sifatida qaraladi. Shu bilan bir qatorda, Urganilgan nazariy manbalarda odam uldirish jinoyatining beshta turi: 1) qasddan uldirish; 2) qasdga Uxshash o‘ldirish; 3) bekasd O‘ldirish; 4) xato-yanglish o‘ldirish; 5) biron sabab bilan uldirish turlari va tushunchalari ham aniq kӳrsatilgan. Kiyos yangi paydo bulgan masalaning sababini Kur’oni Karimda, Sunnada va Ijmo’da uz yechimini topgan masalalarining sabablariga solishtirish yo‘li bilan unga hukm chiqarishga imkon beradi. Islom xukuqida jazo buyicha qabul killingan koidalar jinoyat va QO‘yidagilardir: 1. Jazo qonunlarini utmishga qaratish ("atf" va "mosabok") 2. "Qasos" yoki qilingan ishga O‘xshatib "mukobala" kilish qoidasi. 3. Islom xukuki jazo tizimida rioya kilinadigan qoidalardan biri "mas’uliyatning shaxsiy erkinligi" hisoblanadi. Islom qonuni orkali ikki xil jazo mavjud: 1. Eng muhim va xatarli jinoyatlar uchun islom shariatida nazarda tutilgan jazolar. Bunday jazolar "Xudud" deb ataladi, 2. Yengil va ahamiyati uncha katta bulmagan jinoyatlar uchun muayyan jazolar belgilanmagan. Ular uchun jazo tayinlash vakolati kozi zimmasiga yuklatilgan, Bunday jazolar islom huquqida "ta’zerat" (tazirlar) deyiladi. Ta’zir jamoat tartibini buzganlik (hokimiyat vakillariga buysunmaslik, bezorilik, kissavurlik, mayda firibgarlik va sh.k.) uchun tayinlanadigan jazo. U yo sud xukmiga binoan, xukmdor yoki mirshablar boshlig‘i (muxtasib) karoriga kӯra tayinlanadi. Ta’zir - qamchi yoki kaltak bilan 5 tadan 39 tagacha darra urish yoki olti oygacha ozodlikdan mahrum qilish yoki jarima solish. Ta’zirda darra urish hadd jazosidagi kabi amalga oshiriladi. Qilmishning og‘irligi va aybdorning shaxsiga qarab, ta’zir chorasi sifatida jamoatchilik izzasi, kozi yoki hukmdorning ogoxlantirishi, tartibga chaqiruvchi suhbat va boshqa ta’sir choralari qo‘llanilishi mumkin. Taьzir muqarrar tarzda aybdorning tavba qilishi, uzr sӰrashini naarda tutadi, og‘irroq hollarda esa, u kilgan gunohi uchun evaz to‘lashi (kafforat) lozim. Jinoiy qilmishlar ham, boshqa taqiqlangan, qoralanadigan va nomaqbul amallar ham islom hukukida «Alloh chegaralari»ni buzish deb baholanadi. «Ey, Payg‘ambar, kachonki, sizlar (mӱminlar) xotinlaringizni talok qilsangizlar, ularning iddalarida (poklik paytlarida) taloq qilinglar va iddani sananglar! Rabbingiz - Alloxdan qӱrqinglar! (Idda tugaguncha) ularni (yashab turgan) uylaridan (haydab) chikarmangizlar va ular ham o‘zlaricha chikib ketmasinlar. Faqat ular ochik fahsh (buzuklik yoki idda Utmay chiqib ketish kabi) ishni qilsalargina (uylaridan chiqarilurlar). Bu Allohning chegaralaridir. Kimki, Alloh chegaralaridan tajovuz qilib utsa, demak, u uziga zulm qilibdi. Siz bilmassiz, ehtimol, Alloh bu (talok)dan keyin biror ishni paydo qilar». (Kur’oni Karim, «Taloq» surasi, 1-oyat). Musulmonlarning mukaddas kitobida Allohning buzib bulmay digan qonun- chegaralari mavjudligi ta’kidlangan. Bu qonun-chegaralar deganda ijtimoiy-xukukiy va oila-rӯzgor munosabatlarini buzishning turli-tuman shakllari taqiqlanishi nazarda tutiladi. Islom jinoyat huquki tadkiqotchilari yakdillik bilan o‘g‘rilikni Kur’onda og‘ir jazo belgilangan jinoyatlar qatoriga kiritadilar: «38. Ugri erkakni va ugri ayolning - kilmishlariga yarasha jazo va Alloxdan azob sifatida-kӳllarini kesinglar! Alloh qudrat va hikmat egasidir. 39. Kimki (bu) zulmidan keyin tavba qilsa va (Uzini) tuzatsa, albatta, Alloh uning tavbasini qabul etadi. Albatta, Alloh magfiratli va marhamatlidir». (Kur’oni karim, «Moida» surasi). Islom huquqida belgilantan jinoyatlar va boshqa xukukbuzarliklar uchun jazolarni tӳrt asosiy guruhga ajratish mumkin: 1) O‘xshash amal bilan uch (qasos) olish: odam uldirganlik uchun o‘ldirish, haqorat qilganlik uchun- xakorat qilish, badanga shikast yetkazganlik uchun- badanga shikast yetkazish; 2) tӳkilgan qon zvaziga hak yoki jarima (diya) tӳlash, u odam uldirish uchun ham, badanga shikast yetkazish uchun ham belgilanishi mumkin; 3) qiyos asosida qonunga binoan belgilanadigan jazo; 4) shariat sudyasi (kozi) ishni kӱrib chikib tayinlay digan jazo. Diya - xun haki, odam uldirganlik, badanga shikast yetkazganlik yoki jarohatlaganlik uchun tӳlanadigan tovon puli. Diya masalalari fiqhning barcha bulimlarida ko‘ribchikiladi, lekin asosan uqubot bulimida sharhlanadi. Islom xukuqshunosligi koidalaridan biri ikki norma to‘qnashgan holda, qo‘llanilishi kamrok kuch tayrat talab qiladigan norma ustun qӳyilishini nazarda tutishi bejiz emas. Insonga tanlash erkinligini beruvchi mazkur yondashuv, agar Kur’on va Sunnada boshqa qoida nazarda tutilgan bulmasa, amallar, sӳzlar va narsalarni baholash mezoni ijozat hisoblanadi, degan mashhur islom xukuqiy aksiomasi bilan ham mustahkamlangan. Shuni ta’kidlash zarurki, ayrim diniy majburiyatlarni bajarmaganlik va axloq qoidalariga rioya qilmaganlik uchun uqubot (jinoyat xukuqi)da sof yuridik jazolar nazarda tutilgan. Boshqacha qilib aytganda, uz mazmuniga kӳra diniy urf yoki axlokiy qoida xususiyatiga ega bulgan, yuridik sanksiya bilan quvvatlangan va davlat tomonidan himoya kilinadigan normalar ba’zan hukuqiy normalar sifatida amal qiladi. Masalan, islom xukuqiga kӳra, mazmunan axloqiy normalarni buzish bilan bog‘liq har qanday «gunoh» islom sudi tomonidan jazolanishi mumkin. 3. Islom ta’limotlarida inson huquqlari g‘oyasi

Islom huquqi o‘z zaminida normativ tizim sifatida V II-X asrlarda arab xalifaligida feodal jamiyat qaror topayotgan bir davrda shakllangan bo‘lib, islom diniga asoslangandir. Islom mavjud huquq Alloh tomonidan yuborilganligiga asoslanadi. Sarvari koinot tarixning muayyan bir davrida bashariyatga o'zining rasuli - Muhammad payg‘ambar (taxminan 570 - 632-yillar) orqali islom ta’limotini ayon etdi. Alloh tomonidan in’om etilgan huquq insoniyatga bir yo‘la va abadul-abad berilgan. Shu bois, jamiyat bu huquqqa amal qilm og'i lozim. Islom huquqi nazariyasi ilohiy kashfiyot tushuntirish va sharhlashga muhtoj ekanligini e ’tirof etadi. Islom huquqshunoslarining necha asrlik sermashaqqat ishlari aynan ana shunga, ya’ni, tushuntirish va sharhlashga ketgan. Biroq, ulaming bu sa’y-harakatlari yangi huquq yaratishga emas, balki, Alloh tomonidan nozil bo‘lgan huquq￾ni faqatgina amaliy jihatdan foydalanish uchun moslashtirishga qaratilgan, xolos.Islom huquqida Rimning keyingi davriga oid bo'lgan huquqdagi, qolaversa, G ‘arb huquqiga xos bo'lgan qonun tushunchasi yo‘q. Nazariy jihatdan yolg‘iz Alloh qonunchilik hokimiyatiga ega. Amalda esa, huquq￾shunos olimlaming asarlari Islom huquqining birdan-bir manbaidir. Is￾lom huquqi mutaxassislar tomonidan yaratilgan va rivojlantirilgan. Davlat emas, balki, fiq h - huquq ilmi qonun chiqaruvchilik rolini 0‘ynaydi1. Huquq muayyan normalaming majmui sifatida islom amal qila boshlagan dastlabki ikki asr mobaynida shakllandi. Keyingi asrlar amalda bu borada hech bir yan￾gilik kiritmagan. Ana shu turg‘unlikni ijtihod eshiklarining yopilishi bilan bog‘laydilar. XIX asrga qadar Islom huquqiy ongining tadrijiy rivoji diniy￾huquqiy sharhlar hamda fatvolar majmuida o‘z ifodasini topgan. Bu sharh va fatvolar esa, shariatning an’anaviy qoidalari va tamoyillarini yangicha tarzda talqin etar ekan, hech qachon ulami ochiqdan-ochiq rad etmagan va ulaming odatiy jarangini o‘zgartirmagan2.

1 Schacht J. Introduction to Islamic law. Oxford, 1966. - P.5; Batafsil ma’lumodar uchun: Сюкияйнен JI.P.

Доктрина как источник мусульманского права //Источники права. - М.: 1985. - С. 65-83.

2 Хайдарова М.С. Основные направления и школы мусульманского права //Му Islomda ham nasroniylikdagi kabi ruh abadiyligi g‘oyasiga e’tiqod qilinadi. Unda bani bashar Odam Atoning teng huquqli farzandlari sifatida qaraladi. Musulmonlar o‘z qavmlaridagi kofirlarga, bedinlarga hamisha sabr￾murosa bilan munosabatda bo‘lish, bag‘rikenglik fazilatini namoyon etib kelganlar. Nomusulmon jamoalarga, odatda, o‘z ichki ishlarini boshqarish huquqi berilgan.Arablaming islomgacha bo‘lgan urf-odatlari va udumlariga nisbatan islomda qashshoqlar, yetim-yesirlar va ayollarga munosabatda anchagina ilg‘or tamoyillar ko‘zga tashlanadi. Garchi, quldorlik saqlanib qolgan bo'lsa￾da, qullarga huquqlar berilgan, ular, xususan, ishlab topgan mablag'lari asosida haq to‘lab, ozod bo'lish huquqini olganlar. Majburiy tusda bo‘lmasa ham, harqalay qullaming ozod qilinishi din sharofati bilan sodir bo‘ladigan harakat sifatida qo‘llab-quwatlab kelingan. Ilgari keng tarqalgan qiz bolalami go‘dakligidayoq nobud etish, yo‘q qilishdek vahshiy odat taqiqlangan. Qo￾tillik uchun shaxsiy o‘ch olganlik yoki boshqa jinoiy qilmishlar yuzasidan javobgarlik kuchaytirilgan. Odil sudlov din peshvolari tomonidan Qur’on oyatlariga qat’iy muvofiq ravishda amalga oshirilgan. Muqaddas kitob - Qur’onda er-xotin ajralishi to‘g‘risidagi normalar, nikoh bekor bo'lishi oqibatida bolalarga nisbatan keltirib chiqadigan qoidalar ham qamrab olingan.Shu sababli, E. Mayer ta’kidlab aytganidek, “islom tafakkur olami inson huquqlarining rivojlangan nazariyasiga ega bo'lmaganligi fakti mu￾sulmon dunyosining an’anaviy jamiyatlarida davlat repressiv namunada tuzilganligini anglatmaydi; aksincha, tarixan bunday jamiyatlarda ijtimoiy va madaniy masalalarga hukmdorlaming aralashmasligidek umumiy namuna mavjud bo'lgan. O'tmishda qaror topgan an’analar, urug'-aymoq vajamoalar singari nohukumat institutlari shaxs erkinligiga ta’sir etuvchi omillar sifatida hukmdorlarga nisbatan muhimroq rol o'ynagan. Davlat bilan shaxs huquqlari o'rtasida muttasil nizo va mojarolar keltirib chiqaradigan yoki islom mutafakkirlarini bunday erkinliklami hukmdorlar egallab olishidan himoya etish bilan, inson huquqlarining hozirgi normalari rivoji zamirida yotgan tashvish-anduhlar bilan bog'liq masalalar ustida ish olib borishga undaydigan shart-sharoitlaming o'zi yo'q edi”1.Imom Buxoriy, at-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Abulqosim Zamaxshariy singari hadis va tasaw uf ilmining yetuk namoyandalari inson huquqlari va uning ijtimoiy mohiyatini Qur’oni Karim va Hadisi Shariflarda qo'yilgan islom hamda shariat talablari asosida ko'rsatib berishga harakat qilganlaIslomning bu muqaddas manbalarida insonning taqdiri va hayoti Alloh nomi bilan bog‘liq holda ifodalab beriladi. Bunda yer yuzidagi barcha insonlaming Alloh oldidagi tengligi g'oyasi, har bir insonga Alloh tomonidan berilgan ne’matlardan ulaming baravar foydalanishi zamrligi g‘oyasi bilan chambarchas bog‘lanib ketganini ko'ram iz1.Qur’oni Karim va Hadisi Shariflarda insonning Alloh va shariatdagi haq-huquqlari inson foydalanishi zarur bo‘lgan alohida huquqlar misolida ko‘rsatib berilgan. Masalan, Qur’oni Karimning “Baqara surasi”dagi 220-oyatda yetimlaming haqlari to‘g‘risida, 223-, 228-229-, 230-oyatlarida erkak va ayolning nikohga kirishi yoki nikohdan chiqish huquqi, “Oli im￾ron surasi”ning 20-oyatida islom diniga e’tiqod qilish huquqi va insonning boshqa huquqlari shariat talablari asosida bayon qilingan. 256-oyatda islom dinining adolatliligi quyidagicha bayon etiladi: “Dinda zo‘rlash yo‘q, zero, to‘g‘ri yo‘l yanglish yo‘ldan ajrim bo‘ldi. Bas, kim shayton (yoxud butlar) ni inkor etib, Allohga imon keltirsa, demak, u mustahkam halqani ushlabdi. Alloh eshituvchi va bilguvchidir”2.Inson huquqlarini shariat talablari asosida ko‘rsatib berishga doir

bunday yondashish hadislarda ham o‘zining aniq ifodasini topgan. Har

bir hadisda jamiyat hayotining alohida bir masalasiga doir talablar ilgari

surilganligi uchun ham, ularda insonning xilma-xil haq-huquqlari ulaming

alohida huquqlari misolida bayon qilib beriladi. Masalan, Imom Buxoriy￾ning “Al-adab, al-mufirad” (Adab durdonalari) asarida ota-ona haqini ado

qilish, farzandning ota-onasi oldidagi va ota-onaning farzandi oldidagi haq￾huquqlari, ziyorat qilish, turar joyga ega bo'lish va boshqa shular singari haq￾huquqlaming har biri alohida hadislarda berilganki, bunday holni hadislar

to'g'risida yozilgan har bir asarda uchratish mumkin.

Turli masalalardagi singari inson huquqlari masalasiga doir hadislarda

ham inson huquqlari masalasi uning haq-huquqlari misolida beriladi. Bunda

insonning kimningdir oldidagi haqi (Allohning, uning rasuli Muhammad

Payg'ambammg yoki jamiyatning) uning huquqi ekanligini ham anglatadi.

Masalan, bordi-yu, bir kishi ikkinchi bir kishidan biror narsa bilan

qarzdor bo'lib qolgan bo'lsa, bu qarzni qaytarib olish shariatda ikkinchi

kishining huquqi hisoblanadi va shu ikkinchi kishi o'zining qarzini qaytarib

olish huquqidan foydalanishi mumkin bo'ladi. Qarz olgan kishining uni

qaytarib berishi esa, uning huquqi hisoblanmaydi. Shunga ko'ra, islomda va

uning manbalarida insonning huquqlari uning haqi misolida berilganligini

1 Inson huquqlari. O'quv qo'llanma. /X.Boboyev tahriri ostida. - Т.: O'zbekiston, 1997. - B. 44.

2 Batafsil ma’lumotlar uchun qarang: Qur’oni Karim ma’nolarining