Туркистон Босмачилик ҳаракати йўлида. (1916 йил июлдан 1918 йил февралгача)

1-бўлим.
Туркистон Босмачилик ҳаракати йўлида.
(1916 йил июлдан 1918 йил февралгача)
1916 йилги қўзғолоннинг оқибатлари
1916 йил 8 июлда рус подшоси фронт орқасида ишлаш учун Туркистондан ишчи кучи олишга буйруқ беради. Бу буйруққа кўра, 484.000 туркистонлик (234.000 киши Туркистон генерал-губернаторлигидан ва 250.000 киши дашт генерал-губернаторлигидан) зудлик билан ҳарбий хизматга чақирилиши керак. Бироқ, рус маъмурияти туркистонликларни қандай паст баҳолагани тез орада маълум бўлди.
Туркистонликлар урушда руслардан енгилади, аммо уларга хизмат қилиш ниятида емас еди. 1916 йилнинг июлидаёқ подшо қарорига қарши биринчи реакциялар ва норозиликлар бошланди. Рус полицияси ва аскарлари намойишчиларга қарши ўқ узиш орқали намойишларни бостириш ва шу тариқа подшоҳ буйруғини бажариш мумкин, деб ўйлаган. Оқибатда намойишлар қуролли қўзғолонларга айланиб кетди. Шундай қилиб, руслар нафақат фронтда жанг қилишлари, балки Туркистондаги қўзғолонни ҳам бостиришга мажбур бўлдилар. Қўзғолон Россияга қарши иккинчи фронтга айланди. Aлександр Керенский 1916 йил 13 декабрда император парламенти бўлган Думада ушбу ҳолат сабабчиси қилиб рус маъмуриятини айблади, Унга кўра: “Уруш фронтига янги Туркистон фронти қўшилди... Мана, жаноблар, Туркистон ва қирғиз даштлари Тула ёки Тамбовский вилоятлари емас. Биз уларга инглизлар ва франсузлар ўз мустамлакаларига қандай муносабатда бўлган бўлсалар, шундай муносабатда бўлишимиз керак”.
Шундай қилиб, Туркистон 1916 йилнинг августигача Россиянинг иккинчи фронти бўлиб қолди. Лекин Россия Туркистоннинг даҳшатли туши еди. Зўрлик билан 200 мингга яқин туркистонлик фронт ортига мажбурий меҳнатга жалб қилинди. 1917 йилдан 1918 йилгача улардан фақат бир нечтаси қайтиб келди. Қўлидан иш келмаганлар фронт ортидаги оғир меҳнат туфайли ҳалок бўлдилар. Ортга қайтишга муваффақ бўлганлар еса мажбурий ҳарбий хизматга чақирилгани, у ердаги нафрат ва русларга нисбатан ғайриинсоний муносабати туфайли русларга қарши бўлиб қолган еди.
Aйниқса, шўро тузумининг биринчи даврида подшоҳ қўшинлари ва уларнинг қўл остидаги қўшинларининг Туркистонда қўзғолонни бостириш учун қилган ваҳшийликларини ҳеч бир рус тарихчиси яширмаган.
Қўзғолончиларга қандай муносабатда бўлганлигини яхшироқ тушуниш учун рус ва уларнинг “итларининг” буйруқларидан мисоллар келтириш ўринли бўлади. Масалан, Туркистон генерал губернатори Николай Куропаткин 1916 йил сентабрда: “Бўрилар бошлиқлари (қўзғолон раҳбари- назарда тутилади. Б.Ҳ.) қамоққа олинсин. Қўй (оддий исёнчиларни англатади) хайр-еҳсон қилиниши мумкин(яни ўлдирилиги) қилиш мумкин. Шу маънода мен Государга (подшоҳ) ҳисобот бераман. Бироқ қўзғолончилар кўп рус аскарларининг қонини тўккан Пржевалский (Қоракўл) ва Пишпакнинг тоғли ҳудудлари бу буйруқдан ташқарига чиққан ҳолда исёнчиларни жазолайди. Иссиқкўл ва Кебени водийси атрофидаги барча аҳоли пунктлари қирғизлар қўлидан тортиб олинади”.
Фарғона вилояти бошлиғи Гиппиус ўз қўл остидагиларга шундай дейди: “Маҳаллий халққа еълон қиламанки, артиллерия бўлинмалари Фарғона вилоятига ўз техникалари билан етиб келишди. Бу бўлинмалар нафақат ғазабланган оммани бостиришга, балки керак бўлганда бутун қишлоқларни тарқатиб юборишга, аҳоли пунктларини ер билан яксон қилишга, ҳатто йирик шаҳарларни ҳам талон-тарож қилишга қодир. Aгар қишлоқда кимдир тартибсизликни келтириб чиқарса, бутун қишлоқ вайрон бўлади.
Руслар ҳеч қачон ўзларининг қаттиқ чораларини яширишга еҳтиёж сезмаганлар. Етти Сув минтақасида қўзғолонни бостириш учун туркистонлик 83.854 оиладан 53.665 таси йўқ қилинди. 160 мингга яқин туркистонлик суд қарорисиз бир умрга Сибирга сургун қилинди. Куропаткин тасдиқлайдики, 1917 йил феврал охирида ҳарбий суд 347 нафар туркистонликларни ўлимга, 228 нафарини умрбод қамоқ жазосига, 129 нафарини еса турли муддатларга қамоқ жазосига ҳукм қилган. Ушбу қарорларни бажариш генерал-губернаторнинг охирги расмий вазифаларидан бири еди. Баъзи чет еллик гувоҳлар, жумладан австриялик ҳарбий асир, офицер Фритз Вилфорт, 1916 йилда Жиззах шаҳридаги қўзғолонни бостириш учун русларнинг ғайриинсоний муносабатини тасвирлайди:
“1916 йил 2 август. Кўҳна Жиззах харобалар уюми; қўл остидаги ҳамма нарса ёндирилди; Биз ўзимиз (ҳарбий асирлар) ҳар томондан жасадлар ва ҳалок бўлган отларни кўмишимиз керак еди. Бизнинг вазифамиз - барча таналарни, хоҳ от, хоҳ одам бўлишидан қатьий назар чуқурги тўлдириш эди. Жасадлар сони кўп бўлса, уларни квадратга йиғиб, оловга қўйишади. Қуёшнинг жазирамасида жасадларнинг бадбўй ҳиди ҳавони бузади. Aфсуски, даҳшатли қичқириқлар ҳам бор: жасадлар орасида ярим ўликлар, рус аскарларининг кучли зарбалари туфайли улар дарҳол бошқалар билан дафн етилади. Бу даҳшатли қўл меҳнати евазига аскарларимиз Накалникдан (президент) мўл-кўл озиқ-овқат, ҳатто талон-тарож қилинган кўрпа-тўшак, чой, тамаки, лавозимлар, қуритилган мевалар каби барча турдаги нарсаларни олишга муваффақ бўлишди.
1916 йил Туркистон қўзғолони ҳақида Совет Иттифоқида кўплаб асарлар ёзилганини еслаш керак. Aйниқса, кейинги пайтларда қўзғолон ҳақида “античоризм, антифеодализм ва реакционер” каби бирёқлама, ёлғон номлар қўлланилса-да, бу қўзғолон ирода еркинлигига асосланган миллий қўзғолон еканлигини кўриб чиқилаётган манбалар ҳам тасдиқлайди. Совет Иттифоқидан ташқаридаги ғарб тадқиқотлари қўзғолон ҳақида етарлича батафсил маълумот бермайди.
Феврал инқилоби (1917) натижасида чоризм йўқолди. Бироқ унинг 100-120 минг кишилик қўшини Туркистонда қолди. Маълумки, рус мустамлакачилари 1916 йилда қуролланган еди! 1917 йил феврал ва октябр инқилобларидан кейин ҳам қуролларини ташламадилар.
1917 йил февралида Петербургдаги давлат тўнтариши ҳақидаги хабар Туркистонга телеграф орқали етиб келди. Генерал-губернатор Куропаткин табий равишда рус маъмуриятига содиқ еди ва ҳеч иккиланмасдан ўз идорасини янги Россия ҳукумати ихтиёрига топширди. Туркистон халқи ўзлари ярим подшоҳ деб ҳисоблаган подшоҳ ва ҳокимнинг ҳукмронлиги тугаганидан хурсанд еди. (Шунга қарамай, руслар қолдирган ваҳшийликларни унутишни ният қилишмади!). Худди шундай, туркистонликлар саккиз йил ичида (1898 йилги Aндижон қўзғолонидан кейин 1917-йилгача!) фақат Туркистон генерал-губернаторлигида рус ҳокимиятига қарши 4922 марта қуролли ҳужум уюштирганини туркистонликлар ҳам, руслар ҳам унутмаган.