Tutilish. Asosiy iborala

Aim.Uz

Tutilish.
Asosiy iborala: tutilish, fazalar, Oy tutilishi, Quyosh tutilishi.
Oy tutilishi, agar to’linoy fazasi uning orbitasini tugunlari yaqinida (ekliptika yaqinida) vujudga kelganda hosil bo’lishi mumkin. Quyosh tutilishi esa Oyning yangi oy fazasi tugunlar yaqinida vujudga kelganda hosil bo’ladi. Bu shart yarim yil davr farqi bilan, bir yilda ikki marotiba vujudga kelishi mumkin. Oy orbitasi tugunlarini harakati tufayli bu davr yarim yildan 10 kunga qisqadir. Yil davomida eng ko’pi bilan uchta (Quyosh, Oy, Quyosh) tutilishi, kami bilan bitta Quyosh tutilishi bo’lishi va birorta Oy tutilishi bo’lmasligi mumkin. Yer soyasining kesimi yuzi Oy masofasida Oyning ko’ndalang kesimi yuzidan katta bo’lganda, Yerning mos yarim shari yuzining barcha joylaridan, bir xilda Oy bir vaqtda tutilishda ko’rinadi. Quyoshning to’la tutilishi esa, Yerning Oy soyasi tushgan joylaridangina ko’rinadi. Oy soyasi esa ketma – ket Yerning turli joylariga ko’chadi. Oyning yarim soyasi tushgan Yerning sohalaridan esa Quyoshning qisman tutilishi vujudga keladi. Agar Quyosh tutilishi paytida Oy Apogeyda bo’lsa, halqa shaklidagi tutilishni hosil qiladi, chunki bu holda Oy Quyoshdan kichikdir. Oy tomonidan Yer yuzida chizadigan soya polosaning kengligi tor bo’lib, natijada har qanday bunday joydan Quyosh tutilishi Oy tutilishiga ko’ra kam ko’rinsa, Yer uchun bo’lsa buning aksidir.

18 yil 11 kun (qabisa yillarda 10 kun bunday yillar bu davr davomida 5 marta yuzaga kelgan) davomida, Quyosh 19 marotiba Oyning orbitasini tugunidan o’tgan (19 ajdar yili) bo’lib, bu 242 ajdar Oyi yoki 223 sinodik Oyga tengdir. Shuning uchun 18 yilu 11 kundan keyin Quyosh, Yer va Oyning bir – biriga joylashish tartibi va tutilish xarakteri takrorlanadi, lekin Quyosh tutilishlari boshqa joylarda kuzatiladi. Bu davrga saros deyiladi.

Tutilish shartlari, Oy orbitasini ekliptikaga nisbatan qiyaligi, Oy va Quyoshning ko’rinma diametrlari (ular paralakslari), Oy orbitasi tugunlarini harakati va boshqa ko’p sabablarga boqliq bo’ladi.
Mavzuga doir masalalar yechish:

1. 
   Quyosh tutilishi paytida Oyda turgan tasavvurdagi kuzatuvchi nimani ko’radi?
   

Javob: Yerning tutilishini kuzatadi, chunki Yer Oyning soyasida bo’ladi.

2. 
   Nima uchun Oyning halqashakl tutilishi yuz bermaydi?
   

Javob: Oy o’zining orbitasini Apogey nuqtasida bo’lganida, u Quyoshdan kichik bo’lganligi sababli Quyoshning halqashakl tutilishi yuz beradi. Oy Quyoshdan ham, Yerdan ham kichik bo’lganligi sababli Oyning halqashakl tutilishi yuz bermaydi.

3. 
   Pulkovo observatoriyasining vaqti bilan kechasi soat 1^h44^m,6 – da to’la Oy tutilishi yuz berdi. Bu hodisa Moskva vaqti bilan qachon yuz berdi? Moskva shahrining uzunlamasi Pulkovo observatoriyasiga nisbatan sharq tomonga 29^m,0 – ga tengdir.
   

Berilgan:

t₁=1^h44^m,6

₂=29^m,0

t₂ - ?

Yechish: Vaqtlarning ayrimasi, joylarning uzunlamalari ayrimasiga teng ekanligini va Moskva shahrining uzunlamasini hisob boshi Pulkovo observatoriyasiga nisbatan olinganligi sababli ₁=0 va t₂=t₁+₂=1^h44^m,6+29^m,0=2^h13^m,6 – ga tengdir, ya’ni Oyning to’la tutilishi Moskva vaqti bilan ertalab 2^h13^m,6 – da kuzatiladi.

4. 
   Joriy yilda Oy tutilishi avgust oyida sodir bo’lgan bo’lsa, kelgusi yilning iyul oyida, boshqa Oy tutilishi bo’lishi mumkinmi? Joriy yilning oktyabrida chi?
   

Javob: Bo’lishi mumkin. Bo’lishi mumkin emas, chunki Oy tutilishlari epoxasi yarim yildan biroz qisqadir.

5. 
   Qanday sharoitlarda markaziy Oy tutilishini davomiyligi eng katta bo’ladi?
   

Javob: Oy o’zining orbitsini Apogeyidan o’tishida, ko’ndalang kesimi kichik bo’lgan Yer soyasidan o’tsa ham, Kepler qonunlariga asosan Oyning harakat tezligi eng kichik va shuning uchun Oy tutilishini davomiyligi eng katta bo’ladi.

6. 
   Yerda, yarim tunda Quyosh tutilishi kuzatilishi mumkinmi?
   

Javob: Ha mumkin, Yer yuzining qutbiy qismlarida.

7. 
   Rasmdan foydalanilgan holda, Yer soyasi konusi uzunligi YeQ=l-ni(Ye- YeR,Q-Quyosh),Quyosh radiusi R va Yer radiusi r bilan orasidagi bog’lanishni toping. Yerdan Quyosh gacha bo’lgan masofa QYe=∆. Xuddi shunday bu uzunlikni r Quyoshning ko’rinma burchak radiusi S’ va Quyosh paralaksi r orqali ifodalang.
   

Yechish: Rasmdan ko’rinib turibdi, ki bo’lib, bundan chunki ga tengdir.

8. 
   Yerning radiusi r bo’lsin, uholda Quyosh radiusi R=109r bo’lib, bu ikki kosmik jism markazlari orasidagi masofa L=23680l va Oy markazi va yer markazi orasidagi masofa l =60r bo’ladi.Yer markazidan l masofada Yerning to’la soyasi ko’ndalang kesimini radiusi U toping.
   

Yechish: Yer soyasi konusi uzunligini x bilan belgilaymiz u holda bo’lib, ekanligini topamiz.