Understanding

---

Mantiqiy-grammatik tamoyil, uslubiy
tamoyil, differensiatsiya tamoyili
Musurmonqulova Mashhura Sunnatovna

---

Punktuatsiya haqida
umumiy ma‘lumot
O’zbek
punktuatsiyasining
kelib chiqishi
Nimalarni o‘rganamiz?
Tinish belgilarining
amaliy ahamiyati.
Punktuatsiyaning
tilshunoslikning sohalari
bilan aloqasi
O’zbek
punktuatsiyasining
asos va tamoyillari.
Tinish belgilarining
badiiy adabiyotdagi
vazifasi
1
2
3

---

Punktuatsiya (lot. punctum — nuqta; kichkina dog‘)
1) alifbodan tashqari bo‘lgan grafik belgilar {tinish belgilari) tizimi bo‘lib, grafika va orfografiya
(imlo) bilan birgalikda yozma tilning asosiy vositalarini tashkil etadi. P.ning asosiy vazifasi yozma
(bosma) matnni qismlarga ajra-tish, grafik jihatdan shakllantirish-dir;
2) yozma matnni punktuatsion ras-miylashtirishni tartibga soluvchi, har bir til uchun tarixan
shakllangan qoidalar, meʼyorlar;
3) P. tizimi krnu-niyatlarini, shuningdek, tinish belgilarining qo‘llanish meʼyorlarini o‘rganadigan
tilshunoslik bo‘limi.
Punktuatsiya haqida umumiy
ma'lumot

---

Punktuatsiya tilshunoslikning bir sohasi bo’lib, sistema, strukturasida, tinish belgilari va
ularning qo’llanish qonun-qoidalarini o’rgatadi. Punktogramma muayyan yozuv sismavzusi
(grafika)ning uzviy qismi bo’lib, yozma nutqning ayrim yozuv belgilari (masalan, raqamlar, harflar,
diakritik, transkripsion belgi kabilar) bilan ifodalash mumkin bo’lmagan tomonlarini aniq
belgilashda muhim ahamiyatga egadir. 
Punktuatsiya haqida umumiy
ma'lumot

---

O‘zbek punktuatsiya tarixi, asosan, XIX asrning II yarmidan keyin
boshlanganki, buning obyektiv tarixiy sabablari bor:
1. XIX asrning II yarmida O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan istilo qilinishi
O’rta Osiyo xalqlari, jumladan, o’zbek xalqi hayotida o’ziga xos o’zgarishlarga
olib keldi. Bu o’zgarishlar xalqimiz madaniyatida, xuxusan, o’zbek yozuvida
ham o’z aksini topdi.
O‘zbek punktuatsiyasining
kelib chiqishi

---

O‘zbek punktuatsiya tarixi, asosan, XIX asrning II yarmidan keyin
boshlanganki, buning obyektiv tarixiy sabablari bor:
2. Bu davrda tarjimachilik ishlari juda rivojlandi. Rus tilidan o’zbek tiliga qilingan tarjima
matnlarida, tabiiyki tini belgilari o’zbekcha nusxaga ham o’tdi.
3. Turkiy tillar, turkiy yozuvlar tadqiq qilina boshlandi: ilmiy asarlar, grammatik
qo’llanmalar paydo bo’ldi. Turkologlar tomonidan analiz qilingan o’zbekcha matnlarda rus
yozuvi traditsiyasi asosida tinish belgilari qo’shila boshlandi. 
O‘zbek punktuatsiyasining
kelib chiqishi

---

Tinish belgilarining amaliy ahamiyati
Tinish belgilari yozma nutqni to’g’ri, ifodali, mantiqli bayon qilishda, uni ixchamlashda, gap
qismlarining o’zaro logik-grammatik munosabatlarini ko’rsatishda muhim grafik vosita sifatida
ishlatiladi.
Demak, tinish belgilari 
―Yozma nutqning tushunilishi osonlashtirish uchun qo’llaniladi‖ (Baduen de
Kurtene) va uni oydinlashtiradi, aniqlik kiritadi. Tinish belgilarining o’rinli qo’llanmasligi ma‘lum bir
sintaktik konstruksiyani ham mazmun, struktura jihatidan o’zgarib ketishiga olib keladi.
Hozirgi o’zbek tilida tinish belgilari to’rt jihatdan:
1. Qo’llanish o’rni. 2. Ishlatilish usuli
3. Tuzilishi. 4. Vazifasi jihatidan tasnif qilinadi.
Tinish belgilari qo’llanish o’rniga ko’ra uch katta guruhga bo’linadi:
1. Gap oxirida qo’llanuvchi. (nuqta, so’roq) 2. Gap ichida qo’llanuvchi. (vergul, tire, ikki
nuqta) 3. Aralash holda qo’llanuvchi TB. (qavs, qo’shtirnoq, ko’p nuqta)
1
2
3
4

---

Tinish belgilarining qo‘llanilishida:
Mazmuni
Tinish belgilarining o’rnini, funksiyasini belgilashda mana shu uch xil hodisa alohida-alohida emas,
balki ularning bir butunligi nazarda tutiladi. CHunki bular o’zaro bog’langan bir hodisaning uch
tomoni – uch hususiyatidir. Nuqtaning tuzilishi, mazmuni, intonatsiyasi o’zarozich bog’langan bo’lib,
har qanday gapda shu uch hususiyat mujassamlashgan bo’ladi. Masalan, Opalar, singillar! bu
savollar majlisda berilsin!
Intonatsiyasi
asos qilib
olinadi
Gapning
strukturasi

---

Mantiqiy-grammatik tamoyil
Punktuatsiya asoslaridan kelib chiqib, tinish belgilari qo’llashning quyidagi tamoyillarini
ko’rsatamiz:
Bu tamoyilga ko’ra, tinish belgilari gap mazmuni, tuzilishi va intonatsiyasi nazarda
tutilgan holda, shulardan kelib chiqib qo’llaniladi.
Masalan, xabar mazmunini anglatgan gapning ohirida nuqta, so’roq mazmunini
anglatgan gaplarning ohirida so’roq, emotsiya ifodalangan gaplarning ohirida undov
belgilari ko’proq nutq strukturasiga asoslanadi: