Urganch Davlat Uneversiteti Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta’lim yo’nalishi 173-guruh talabasi Sultanov Sirojbekning Geobotanika fanidan tayyorlagan taqdimot ishi Senopopulyatsiya tiplari

Urganch Davlat Uneversiteti Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta’lim yo’nalishi 173-guruh talabasi Sultanov Sirojbekning Geobotanika fanidan tayyorlagan taqdimot ishi

Urganch Davlat Uneversiteti Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta’lim yo’nalishi 173-guruh talabasi Sultanov Sirojbekning Geobotanika fanidan tayyorlagan taqdimot ishi

Senopopulyatsiya tiplari

Senopopulyatsiya tiplari

• Senopopulyatsiya tiplari
• O‘simlik turlarini, uning kelib chiqishi va tuzilishini sistematika va morfologiya o‘rgansa, o‘simliklar jamoasini geobotanika fani yoki fito-tsenologiya o‘rganadi. Fitotsenologiyaning obyekti ham fitosenoz o‘simliklar jamoasi hisoblanadi. Tashqi muhit bilan hamda o‘zaro aloqada va muayyan bir territoriyada uchraydigan o‘simliklar guruhi fitotsenoz deb ataladi va bu atama V. N. Sukachev tomonidan 1954-yilda fanga kiritilgan. O‘simlik qoplamining eng kichik maydonchasi fitotsenozdir. Fi-totsenozlar tashqi muhit sharoiti har xilligi sababli ham xilma-xildir: tog‘da bir jamoa paydo bo‘lsa, cho‘lda, botqoqliklarda esa uchinchi xili va hokazolar paydo bo‘ladi.

Senopopulyatsiya tiplari

• Senopopulyatsiya tiplari

O‘simlik qoplamining eng kichik maydonchasi fitotsenozdir. Fi-totsenozlar tashqi muhit sharoiti har xilligi sababli ham xilma-xildir: tog‘da bir jamoa paydo bo‘lsa, cho‘lda, botqoqliklarda esa uchinchi xili va hokazolar paydo bo‘ladi. Har bir fitotsenoz turlarning tarkibi, turlar o‘rtasidagi o‘zaro miq-dor va sifat munosabatlari, yaruslik, fitotsenozning mozaikligi (gorizon-tal tuzilishi), tashqi qiyofasi, hayot formalari bo‘yicha xilma-xilligi, ya-shash joyi va shunga o‘xshash bir qancha xususiyatlari bilan tavsiflana-di. Fitotsenozga kiradigan turlar yig‘indisi flora yoki floristik tarkib deyiladi.

• O‘simlik qoplamining eng kichik maydonchasi fitotsenozdir. Fi-totsenozlar tashqi muhit sharoiti har xilligi sababli ham xilma-xildir: tog‘da bir jamoa paydo bo‘lsa, cho‘lda, botqoqliklarda esa uchinchi xili va hokazolar paydo bo‘ladi. Har bir fitotsenoz turlarning tarkibi, turlar o‘rtasidagi o‘zaro miq-dor va sifat munosabatlari, yaruslik, fitotsenozning mozaikligi (gorizon-tal tuzilishi), tashqi qiyofasi, hayot formalari bo‘yicha xilma-xilligi, ya-shash joyi va shunga o‘xshash bir qancha xususiyatlari bilan tavsiflana-di. Fitotsenozga kiradigan turlar yig‘indisi flora yoki floristik tarkib deyiladi.

Uning tarkibiga yuksak o‘simliklardan tashqari bakteriyalar, suvo‘tlar, zamburug‘lar va lishayniklar ham kiradi. Fitotsenozdagi alohi-da turlarning har xil holatdagi individlar yig‘indisi senopopulatsiya deb ataladi. Ularga bir turga mansub bo‘lgan tuproqda yoki yer yuzida ha-yotchanligi yo‘qotmagan urug‘lar, nihollar va har xil yoshdagi individlar kiradi. Demak, fitotsenozning turlar tarkibi senopopulatsiyalar yig‘indi-sidan iborat.

• Uning tarkibiga yuksak o‘simliklardan tashqari bakteriyalar, suvo‘tlar, zamburug‘lar va lishayniklar ham kiradi. Fitotsenozdagi alohi-da turlarning har xil holatdagi individlar yig‘indisi senopopulatsiya deb ataladi. Ularga bir turga mansub bo‘lgan tuproqda yoki yer yuzida ha-yotchanligi yo‘qotmagan urug‘lar, nihollar va har xil yoshdagi individlar kiradi. Demak, fitotsenozning turlar tarkibi senopopulatsiyalar yig‘indi-sidan iborat.

Turlarning o‘zi esa populatsiyalar tizimidan iborat. Senoz-dagi har bir tur senopopulatsiyasi soni va yoshining nisbati bilan farqla-nadi. T. A. Rabotnov o‘simliklar populatsiyalarning hayotini yoshi bo‘yi-cha quyidagi asosiy davrlarga bo‘linadi: latent, virginil, generativ, senil. Jamoadagi populatsiya tarkibida o‘simliklarning har xil yoshdagi individlar mavjud bo‘lib, bu turning jamoada turg‘un saqlanib qolish ho-latini belgilab, uning normal hayot kechirayotganligidan dalolat beradi. T. A. Rabotnov ma’lumotlari bo‘yicha, invazion, normal va regres-siv tipdagi populatsiyalar farq qilinadi. Invazion tipdagi populatsiyada jamoaga yangi kirib kelayotgan po-pulatsiya tushuniladi.

• Turlarning o‘zi esa populatsiyalar tizimidan iborat. Senoz-dagi har bir tur senopopulatsiyasi soni va yoshining nisbati bilan farqla-nadi. T. A. Rabotnov o‘simliklar populatsiyalarning hayotini yoshi bo‘yi-cha quyidagi asosiy davrlarga bo‘linadi: latent, virginil, generativ, senil. Jamoadagi populatsiya tarkibida o‘simliklarning har xil yoshdagi individlar mavjud bo‘lib, bu turning jamoada turg‘un saqlanib qolish ho-latini belgilab, uning normal hayot kechirayotganligidan dalolat beradi. T. A. Rabotnov ma’lumotlari bo‘yicha, invazion, normal va regres-siv tipdagi populatsiyalar farq qilinadi. Invazion tipdagi populatsiyada jamoaga yangi kirib kelayotgan po-pulatsiya tushuniladi.

Senopopulyatsiya tiplari

• Senopopulyatsiya tiplari

Bu yerda nihol, yosh, voyaga yetgan holatdagi o‘simliklarni uchratish mumkin. Urug‘lari fitotsenozga tashqaridan ke-lib, jamoada muhim o‘rnini egallashi, aksincha, yashay olmasligi ham kuzatiladi. Regressiv tipdagi populatsiya. Ular, asosan, qari yoki generativ va-killardan iborat bo‘lib, ya’ni generativ ko‘payish xususiyatini yo‘qotgan populatsiyalardir. Ular gullamaydi, gullasa ham, urug‘i unuvchanlik xu-susiyatiga ega emas. Bu esa populatsiyani fitosenozdan chiqib ketayot-ganligini ko‘rsatadi.

• Bu yerda nihol, yosh, voyaga yetgan holatdagi o‘simliklarni uchratish mumkin. Urug‘lari fitotsenozga tashqaridan ke-lib, jamoada muhim o‘rnini egallashi, aksincha, yashay olmasligi ham kuzatiladi. Regressiv tipdagi populatsiya. Ular, asosan, qari yoki generativ va-killardan iborat bo‘lib, ya’ni generativ ko‘payish xususiyatini yo‘qotgan populatsiyalardir. Ular gullamaydi, gullasa ham, urug‘i unuvchanlik xu-susiyatiga ega emas. Bu esa populatsiyani fitosenozdan chiqib ketayot-ganligini ko‘rsatadi.

Bunday populatsiya vakillari fitosenozda nobud bo‘lish chegarasida bo‘ladi. Normal tipdagi populatsiya. Bunda spora yoki urug‘lardan boshlab, to voyaga yetgan o‘simliklarni ko‘rish mumkin. O‘simliklar rivojlanish davrida barcha bosqichlarini bosib o‘tadi. Demak, katta hayotiy tsikli normal bo‘ladi 44 Fitotsenozning turlarga qanchalik to‘yinganligini ma’lum bir may-don birligida (1m kv.,100 m kv.) uchraydigan turlar soni ifodalaydi. Bu-ning uchun bir necha namuna maydonchalarini ajratib olib, shu yerdagi mavjud barcha o‘simliklarning to‘liq ro‘yxati beriladi. Bizning sharoiti-mizda turlarga eng boy zona tog‘ zonasi hisoblanib, mingdan ortiq o‘simlik turlari mavjud.

• Bunday populatsiya vakillari fitosenozda nobud bo‘lish chegarasida bo‘ladi. Normal tipdagi populatsiya. Bunda spora yoki urug‘lardan boshlab, to voyaga yetgan o‘simliklarni ko‘rish mumkin. O‘simliklar rivojlanish davrida barcha bosqichlarini bosib o‘tadi. Demak, katta hayotiy tsikli normal bo‘ladi 44 Fitotsenozning turlarga qanchalik to‘yinganligini ma’lum bir may-don birligida (1m kv.,100 m kv.) uchraydigan turlar soni ifodalaydi. Bu-ning uchun bir necha namuna maydonchalarini ajratib olib, shu yerdagi mavjud barcha o‘simliklarning to‘liq ro‘yxati beriladi. Bizning sharoiti-mizda turlarga eng boy zona tog‘ zonasi hisoblanib, mingdan ortiq o‘simlik turlari mavjud.

Fitotsenozning turlarga boyligi to‘yinganligi bir qancha omillarga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni kuzatilayotgan joy florasi-ning ko‘pligi, mikroiqlimi, tuprog‘i, fitotsenozning muhitga ko‘rsatayot-gan ta’siri, uning yoshi, hamda antropogen, texnik omillarga va hokazo. Turning o‘zaro miqdor va sifat munosabatlari. Turlarning miqdor ko‘rsatkichi bu mo‘llikdir. Mo‘llik o‘simliklar soni bilan ifodalanadi. Fi-totsenozlar turlar mo‘lligi jihatdan bir-biridan farqlanadi. Masalan, tog‘ zonasidagi fitotsenozlar turlarga boy bo‘lgan o‘simliklar jamoasi hisob-lanadi. Fitotsenozdagi turlarning miqdor ko‘rsatkichini quyidagi uchta usul bilan aniqlash mumkin: 1) ko‘z bilan chamalab; 2) qayta hisoblash usulida; 3) og‘irlik usulida. Ko‘z bilan chamalab aniqlashda maxsus shkalalarga asoslanib ish olib boriladi. Shkalalarning har bir bosqichi tur mo‘lligiga mos keladi.

• Fitotsenozning turlarga boyligi to‘yinganligi bir qancha omillarga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni kuzatilayotgan joy florasi-ning ko‘pligi, mikroiqlimi, tuprog‘i, fitotsenozning muhitga ko‘rsatayot-gan ta’siri, uning yoshi, hamda antropogen, texnik omillarga va hokazo. Turning o‘zaro miqdor va sifat munosabatlari. Turlarning miqdor ko‘rsatkichi bu mo‘llikdir. Mo‘llik o‘simliklar soni bilan ifodalanadi. Fi-totsenozlar turlar mo‘lligi jihatdan bir-biridan farqlanadi. Masalan, tog‘ zonasidagi fitotsenozlar turlarga boy bo‘lgan o‘simliklar jamoasi hisob-lanadi. Fitotsenozdagi turlarning miqdor ko‘rsatkichini quyidagi uchta usul bilan aniqlash mumkin: 1) ko‘z bilan chamalab; 2) qayta hisoblash usulida; 3) og‘irlik usulida. Ko‘z bilan chamalab aniqlashda maxsus shkalalarga asoslanib ish olib boriladi. Shkalalarning har bir bosqichi tur mo‘lligiga mos keladi.

Bu yerda 7 balli Drude shkalasidan foydalaniladi. Qayta hisoblash usulida har bir tur ma’lum maydon birligida hisob-ga olinadi. Keyinchalik turlar mo‘lligi umumiy fitotsenoz uchun ma’lum maydonga qayta hisoblanadi. Daraxt va butalarni hisoblash uchun 1000 m.kv (10100), 2000 m.kv (20100); chalabutalar uchun 100 m.kv (1010), 200 m.kv (1020), efemer va o‘t o‘simliklar uchun 1 m.kv o‘l-chamdagi maydonchalar ajratiladi. Og‘irlik usulida aniqlaganda 1 m.kv kattalikdagi maydonchadan beshtasi ajratib olinadi. Ulardagi o‘simliklar tuproq yuzasidan taqab o‘rib olinadi. O‘simliklar turlar bo‘yicha ajratiladi va tarozida alohida tortiladi.

• Bu yerda 7 balli Drude shkalasidan foydalaniladi. Qayta hisoblash usulida har bir tur ma’lum maydon birligida hisob-ga olinadi. Keyinchalik turlar mo‘lligi umumiy fitotsenoz uchun ma’lum maydonga qayta hisoblanadi. Daraxt va butalarni hisoblash uchun 1000 m.kv (10100), 2000 m.kv (20100); chalabutalar uchun 100 m.kv (1010), 200 m.kv (1020), efemer va o‘t o‘simliklar uchun 1 m.kv o‘l-chamdagi maydonchalar ajratiladi. Og‘irlik usulida aniqlaganda 1 m.kv kattalikdagi maydonchadan beshtasi ajratib olinadi. Ulardagi o‘simliklar tuproq yuzasidan taqab o‘rib olinadi. O‘simliklar turlar bo‘yicha ajratiladi va tarozida alohida tortiladi.

Natijada har bir turning o‘rtacha ko‘rsatkichi va fitosenozda qancha yer ustki massa hosil qilishi aniqlanadi. O‘t massasi quritilgan holda hisoblanadi. Fitotsenozdagi populatsiyalarning sifat jihatdan roli ham bir xil bo‘lmaydi. Jamoada edifikator, subedifikator, dominantlar, subdominantlar, assektatorlar, antropofitlarni ajratish qabul qilingan.Shu bilan birgalikda jamoaning tashqi ko‘rinishiga aspektiga ham e’tibor berish kerak. Jamoalarning tashqi ko‘rinishi vegetatsiya davri davomida o‘zgarib turadi, chunki jamoadagi mavjud bo‘lgan turli o‘simliklar rivoj-lanish fazalariga turli vaqtlarda o‘tishi mumkin, bu, odatda, o‘simliklar-ning mavsumiy rivojlanish fazalari bilan bog‘liq.

• Natijada har bir turning o‘rtacha ko‘rsatkichi va fitosenozda qancha yer ustki massa hosil qilishi aniqlanadi. O‘t massasi quritilgan holda hisoblanadi. Fitotsenozdagi populatsiyalarning sifat jihatdan roli ham bir xil bo‘lmaydi. Jamoada edifikator, subedifikator, dominantlar, subdominantlar, assektatorlar, antropofitlarni ajratish qabul qilingan.Shu bilan birgalikda jamoaning tashqi ko‘rinishiga aspektiga ham e’tibor berish kerak. Jamoalarning tashqi ko‘rinishi vegetatsiya davri davomida o‘zgarib turadi, chunki jamoadagi mavjud bo‘lgan turli o‘simliklar rivoj-lanish fazalariga turli vaqtlarda o‘tishi mumkin, bu, odatda, o‘simliklar-ning mavsumiy rivojlanish fazalari bilan bog‘liq.