Xlor. Uning laboratoriya va sanoatda olinishi. Ishlatilishi

---

 

8-sinfda bir soatlik 

Mavzu: “Xlor.Uning laboratoriya va sanoatda

olinishi.Ishlatilishi”

             

Ohangaron shahri

2018-yil.

Kimyo         Sinf : 8 -  “B ”         

Sana : _________

Dars mavzusi:  Xlor.

 KTZM ( Kuchli ta’sir etuvchi zararli moddalar) turlari.

Darsning maqsadi:

 O'quvchilarga Xlor  haqida ma'lumot berish. 

---

Darsning ta’limiy maqsadi: 

O’quvchilarga galogenlar oilasiga mansub xlor elementi haqida ma’lumot berish.Xlor      elementini

tabiatda tarqalishi ,olinishi,xossalari va ishlatilishi haqida ilmiy tushunchalar berish;

Darsning tarbiyaviy maqsadi: 

O’quvchilarni egallagan bilim ,malaka,ko’nikmalarini kundalik hayotda qo’llay olish ,fan va texnika

yangiliklaridan bohabar bo’lish kompetensiyasini shakllantirish va milliy ma’naviy ruhda tarbiyalash.

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: 

O’quvchilarning  kimyo  faniga  qiziqishlarini  rivojlantirish,mustaqil  ishlay  olish  layoqatini

kuchaytirish; 

Dars turi: yangi bilim beruvchi dars.

Dars usuli: interfaol ,guruhlarda ishlash.

Dars ko’rgazmasi: Davriy jadval,AKT , elrktron darslik ,slaydlar,ko’rgazmali

qurollar,labaratoriya mashguloti uchun jihoz va reaktivlar;

Dars o’tish rejasi:

 1)Tashkiliy qism: (2daqiqa)

                               a)Salomlashish;

                               b)Davomatni aniqlash;

                               s)O’tilgan mavzuni takrorlash,o’quvchilarni baholash;

2.Uyga berilgan mavzuni so’rab ,o’quvchilarning bilimini tekshirish(15 daqiqa)

4.Yangi mavzuni bayoni(20 daqiqa)

5.Yangi mavzuni mustahkamlash(5 daqiqa)

6.Darsni yakunlash,o’quvchilarni baholash(3 daqiqa)

Darsning borishi:

   a) Salomlashish;

   b) Davomatni aniqlash;

   s) O’tilgan mavzuni takrorlash,o’quvchilarni baholash.

Avvalo sinf o’quvchilari uch guruhga, “FTOR”, “BROM”, “YOD” guruhlariga bo’linadi. O’tilgan

mavzu savol tariqasida o’quvchilarga beriladi. “Galogenlarning davriy sistemadagi o’rni. Atom

tuzilishi”  mavzusi  yuzasidan  o’quvchilar  bilan  “MOYCHECHAK”  va  “PIRAMIDA”  o’yinlari

o’ynaladi.  Doskada  ftor,  brom,  yod  belgilari  yozilgan  doira  shaklidagi  varoqlar  osilgan    stol

ustida har bir elementga tegishli bo’lgan ma’lumotlar yaproq shaklida varoqlarga yozilgan. Har

bir  guruh  istirokchisi  o’zining  guruhi  nomiga  ma’lumotlarni  to’g’risini  topib  yopishtirib  chiqadi.

Qaysi guruh birinchi va to’g’ri ma’lumotlarni to’ldirib bo’lsa qizil kartochka oladi. Ikkinchi bo’lgan

guruh sariq, uchinchi bo’lgan guruh yashil kartochka oladi.

Ohirida qolib ketgan ma’lumotlarni sinf o’quvchilari bilan yopishtiriladi. 

  Piramida  o’yinida  berilgan  moddalarni  molyar  massasi  ortib  borishi  bo’yicha

joylashtiriladi. Topilgan molyar massa moddalar oldiga yoziladi. 

F

Br

I

CaI

2

(294)

KBr(119)

HCI(36,5)

NaF(42)

KCI (74,5)

MgBr

2 

(184)

---

Guruhlarga qizil, sariq va yashil kartochkalar beriladi.

Uyga vazifa bo’yicha o’quvchilar baholanadilar.

3. Mavzuni yoritish:

Ekranda  Xlor  mavzusiga  oid  slayd  ko’rsatiladi.  Sof  xlor-gaz,  bu  g’oyat  zaharli,

lekin shu bilan birga, eng foydali modda. Tabiatda xlor aralashmalarda, masalan, oddiy

osh tuzi (xlor natriy) tarkibida uchraydi. Sof xlor olish usulini ilk bor 1774 yil shved olimi

KarlSheyel  o’ylab  topgan  edi.  Hozirgi  paytda  xlor  osh  tuzi  eritmasidan  elektr  toki

o’tkazish orqali, arzon usulda olinadi. Birinchi jahon urushida birinchi bor qo’llangan gaz

tarkibi sof xlordan iborat edi. U 1915 yilning 22-aprelida birinchi bor Nemis qo’shinlari

tomonidan qo’llanilgan. Keyinchalik barcha qo’shinlar xlor aralashmasidan iborat zaharli

gaz  ishlatadigan  bo’lishdi.    Ikkinchi  jahon  urushida  esa  mamlakatlar  zaharli  gazlar

zahirasiga  ega  bo’lsada  undan  foydalanmadi.  Xlor  g’oyat  zaharli  va  xatarli  modda

bo’lsada  u  inson  sog’lig’I  uchun  kurashda  eng  ishonchli  vosita  hisoblanadi.  U  ko’plab

gerbitsid  va  dizenfeksiyalovchi  vositalar  tarkibida  mikroblarni  yo’qatadi.Koplab

shaharlarning  suv  tozalash  tarmoqlarida  bakteriyalarni  yo’qotish  uchun  xlor

ishlatiladi.Bunda million foizli suvning miqdoriga atiga 4-5 % xlor qo’shiladi.Bu miqdor

inson uchun zararli bo’lmasada ba’zan suvdan xlor ta’mi kelib turadi.. Yuqori bosim va

sovitish  yo’li  bilan  xlorni  suyultirish  mumkin.Suyuq  xlor  temir  idishlarda  yoki  maxsus

sisternalarda tashiladi.

Xlor oqartiruvchi poroshoklar tayyorlashda,buyumlarni oqartirishda

ishlatiladi.Ubo’yoqlarga  ham  qo’shiladi,shuningdek  ,uning  kislorod  va  kaliy  bilan

qo’shilmasidan –mushaklar ,gugurtlar ishlab chiqariladi.

Tabiatda uchrashi.

Tabiatda xlor erkin holda faqat vulqon gazlarida uchraydi..Uning birikmalari keng

tarqalgan .Ulardan eng muhimlari:

Galit(tosh tuz)---------------NaCl

Silvinit-----------------------KCl*NaCl

Silvin ------------------------KCl

Bishofit------------------ MgCl*6 H 

2

O

Karnallit-----------------KCl*MgCl*6H 

2

O

Kainit -------------------KCl*MgSO 

4

*3H 

2

O

Xlor  birikmalari  okean  ,dengiz,ko’llarning  suvlarida  bo’ladi.Ular  o’simlik  va  hayvonot

organizmlarda  oz  miqdorda  bo’ladi.Xlor  yer  po’stlog’I

massasining 0.05% ini tashkil etadi.

Xlorning olinishi.

Labaratoriya sharoitida xlor xlorid kislotaga marganes

(IV)  oksidi  ta’sir  ettirish  yo’li  bilan  olinadi.  Reaksiya

qizdirilganda boradi:

4HCl+MnO

2

=Cl

2

+MnCl

2

+2H

2

O



Oksidlovchi MnO

2 

  o’rniga  kaliy  permanganat

KMnO

4

 ishlatish ham mumkin. Bu holda reaksiya

odatdagi temperaturada, ya’ni qizdirilmasa ham boradi:

16HCl+2KMnO

4

 = 5Cl

2 

+MnCl

2 

+2KCl+8H

2

O



---

2Cl

-

 -2e

-

 =Cl

2 

              5



Mn

+7

 +5e

- 

=Mn

+2

      2

 



       Sanoatda xlor natriy xloridning konsentrlangan eritmasini elektroliz qilish yo'li bilan olinadi.

Xlor anodda ajralib chiqadi. Bunda vodorod (katodda ajralib chiqadi) va natriy gidroksid (eritmada

qoladi) ham hosil bo'ladi.Suyuqlikka aylantirilgan xlor (xona temperaturasida 600 kPa bosimda

suyuqlikka aylanadi) po'lat ballonlarda saqlanadi va ishlatilish joyiga shu holda tashiladi. 

Fizik xossalari. Xlor — sarg'ish-yashil rangli o'tkir hidli zaharli gaz. Havodan 2,5 marta og'ir. 20

°C da 1 hajm suvda 2,3 hajm xlor eriydi.

Xlorning suvdagi eritmasi xlorli suv deyiladi. Xlor organik erituvchilarda yaxshi eriydi.

Xlor nafas yo’llarini yallig’iantiradi, ko'p miqdorda xlor bilan nafas olib bo'g'ilish  o’limga

olib kelishi mumkin.Tabiiy xlor tarkibida ikkita izotop ,

 17

35

Cl (75,4%)va 

17

37

Cl (24,6%) bo'ladi. 

Kimyoviy xossalari. Xlor molekulasi ikki atomdan tarkib topgan, unda boglanish

qutbsiz  kovalent.  Xlor  metallar  bilan  o'zaro  ta’sirlashganda  kuchli  oksidlovchilik xossalarini

namoyon qiladi. Bunda metall atomlari elektronlarini beradi, xlor molekulalari esa ularni

biriktirib oladi. Masalan:

Cu+Cl

2

=CuCl 



Xlor ko'pchilik metallmaslar bilan ham reaksiyaga kirishadi.Masalan:

2P+3Cl

 2 

=2PCl

 3

 



2P+5Cl

 2 

=2PCl

 5

 



Xlor vodorod bilan o'ziga xos reaksiyaga kirishadi. Qorong'ida xlor bilan vodorod

aralashtirilsa, reaksiyaga kirishmaydi. Lekin kuchli yoritilganda reaksiya juda tez, portlash

bilan sodir boiadi:

Cl

 2 

+H

 2 

=2HCl 



Xlor kislorod, azot va ko'mir bilan bevosita reaksiyaga kirishmaydi (ularning birikmalari

bilvosita yoi bilan olinadi). Namlik yo'g'ida xlor temir bilan reaksiyaga kirishmaydi. Bu hoi

xlorni poiat ballon va sisternalarda saqlashga imkon beradi. 

Ishlatilishi.

 

Xlor  ichimlik  suvini  zararsizlantirish  (suvni xlorlash),  gazlama  va  qog'oz

massalami  oqartirish  uchun  ishlatiladi. Uning  ko'p  qismi  xlorid  kislota,  xlorli  ohak,  shuningdek,

tarkibida xlor bo’ladigan turli xil kimyoviy birikmalar olish uchun sarflanadi. 

  IV . Mavzuni mustahkamlash va yakunlash.

Bolalar sizlar KTZM ( Kuchli ta’sir etuvchi zararli moddalar) nima ekanligini bilasizlarmi?

Galogenlardan qaysilari KTZM ga kiradi va uning ta’sirlari haqida nimalar bilasizlar?

Brom bug’i bilan zaharlanganda toza havoga olib chiqiladi,novshadil spirt bug’i aralashgan suv bug’i

hidlatiladi.Og’zi orqali zaharlangan bemorga ko’mir ,kuydirilgan magneziya, sut, natriy xlorid, natriy

tiosulfatning 0.5 % li eritmasi ichiriladi.

Yod.Og’iz orqali yod bilan zaharlanganda suyuq kraxmal kleyseri, ko’mir qo’shilgan suv, oqsil

qo’shilgan suv ichiriladi.

Xlor.Xlor gazi bilan zaharlanganda toza havoga olib chiqiladi, kislorod, suv bug’lari ammiakning

spirtdagi eritmasi hidlatiladi.

---

Abiturent usulida o’tilgan mavzu mustahkamlanadi.

1. Xlor molekulasida qanday bog’lanish mavjud?

A) Metal; B) Vodorod; C) Qutbsiz kovalent.

 2. Xlor qanday rangli gaz?

A) Rangsiz; B) Sarg’ish-yashil; C) qo’ng’ir-qizil. 

3.  Xlor tabiatda qanday hollarda uchraydi ? 

A) Erkin; B) Birikmalar; C) Tabiiy.

4. Xlor havodan necha marta og’ir ?

A) 2-marta; B) 2,5-marta; C) 3-marta.

5. Xlor qaynoq o’yuvchi kaliy bilan reaksiaga kirishganda qaysi tuzni hosil qiladi?

A) Kaliy xlorat; B) Kaliy gipoxlorid; C) Kaliy perxlorat.

 

 

           V . Darsni yakunlash va o’quvchilarni baholash.

Dars yakunida ko’p bal to’plagan guruh e’lon qilinadi va faol qatnashgan o’quvchilar baholanadilar.

VI . Uyga vazifa : 

Mavzuni  o’qib  ,xlorning  xossalarini  ,  ishlatilishini  va  tabiatda  uchrashini  o’rganib  kelish  .  Mavzu

asosida test tuzib kelish.