Yuqori bosqiclii sifatida

1.1. Globallashuv jahon iqtisodiyoti baynalminalashuvining eng
yuqori bosqiclii sifatida
Globallashuv zamonaviy jahon iqtisodiyoti rivojlanishidagi
eng asosiy jarayonlarning biri bo'lib, xo‘jalik hayoti baynalminallashuvining yuqori bosqichi hisoblanadi.
Xalqaro mehnat taqsimoti, xalqaro ishlab chiqarish kooneratsiyasi, tashqi savdo va xalqaro iqtisodiy munosabatiaming boshqa
shakllari rivojlanishi natijasida milliy iqtisodiyotlarning o‘zaro
aloqasi va bir biriga bog‘liqligi tobora kuchaymoqda. Hozirgi
davrda tashqi omillarni hisobga olmasdan davlatlarning iqtisodiy
rivojlanishini ta’minlash mumkin emas.
Ma’lumki, mamlakatlar iqtisodiyotlarining bir-biriga bog'liqligi kuchayishi, tashqi iqtisodiy aloqalaming milliy iqtisodiyotlarga
ta’sirining ortishi, katta-kichik davlatlarning xalqaro munosabatlardagi ishtiroki faoliashuvi xo'jalik faoliyatining baynalminallashuvidir. Iqtisodiyot baynalminallashuvi bir qator bosqichlarni bosib
o'tgan bo'lib, dastlabkisi xalqaro iqtisodiy hamkorlik hisoblanadi va
bunda tashqi savdoning roii g'oyat muhimdir. Davlatlar o'rtasidagi
xalqaro xo'jalik aloqalarining me’yoriy-huquqiy ta’minlanishi,
qayta ishlab chiqarish jarayonlarining milliy chegaralardan
tashqariga chiqishi xalqaro iqtisodiy hamkorlikdir.
Baynalminallashuvning keyingi bosqichi «xalqaro iqtisodiy integratsiya» atamasi bilan bog'liq. Bu davr xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, kapital harakati jo'shqinligining
kuchayishi, ilmiy-texnik rivojlanish umumbashariy xarakterga ega
6
bo'iganligi, milliy iqtisodiyotning ochiqligi va erkin savdo darajasi
tnlislii bilan izohlanadi. Integratsiya (integratio) so‘zi lotin tilidan
olingan bo'lib, ma'lum bir qismlarning umumlashishi, yagona bir
•;haklga kelishi va birlashishini anglatadi. Mintaqalar doirasida
ayrim mamlakatlar iqtisodiyotlarining o‘zaro yaqinlashib, bir-birini
id’Mu ishi hamda baynalminallashuv jarayonida yagona bir ishlab
chiqarish va boshqarish tizimida faoliyat yuritishi mintaqaviy
Integratsiya deb ataladi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya mehnat taqsimoti asosida
ma’ium bir davlatlar xo'jaliklarining birlashishi hamda o‘zaro
aloqalarining samarali rivojlanishi oqibatida milliy iqtisodiyotlarga
turli shakl va darajada ta’sir oikazishi mumkin. Xalqaro iqtisodiy
intcyrnlNlyn xo'jalik numosabatlari baynalminallashuvining yangi va
ч I и i In Inn birga murakkab bosqichi bo‘lib, jahon iqtisodiyotining
yuqori, samarali va kclajakka yo‘naltirilgan rivojlanish nuqtasi
hisoblanadi. Bunda laqatgina milliy xo‘jaliklar birlashibgina
qolmasdan, balki iqtisodiy muammolarning yechimi hamkorlikda
hal etilishi ta'minlanadi. Shu oiinda aytish joizki, iqtisodiy
integratsiya matnlakatlarni birgalikda faoliyat yuritishga yetaklovchi
jarayon sifatida quyidagilarda namoyon boiadi:
я turli mamlakatlaming milliy xo‘jaliklari o‘rtasidagi
hamkorlik hamda ularning to‘liq yoki qisman umumiylashuvi;
■ mamlakatlar o‘rtasida tovar, xizmat, kapital va ishchi kuchi
harakal idagi to‘siqlarning qisman yoki toiiq bartaraf etilishi;
■ yagona bozor yaratish maqsadida ma’lum bir davlatlar
ho/orlarining bosqichma-bosqich birlashuvi;
■ turli tnamlakatlarga taalluqli boigan xo‘jalik subyektlari
o'rtasidagi farqlarning birin-ketin bartaraf etilishi;
ш har bir hamkor davlatda iqtisodiy faoliyat bilan shug'ulianuvchi diet el subyektlarining kamsitilishiga y o i qo‘ymaslik.
Iqtisodiy integratsiya jarayonlari ikki tomonlama, bir nechta
mamlakatlar va hududlararo boiishi mumkin. Hozirgi zamonda
integratsion birlashmalarning asosiy masalalaridan biri ularning
hududiy darajada rivojlanishini ta’minlash hisoblanadi.Bu masalaaa
odatda davlatlararo boshqaruv tizimi joriy etilib, yakka umumiy
mintaqaviy xo‘jalik majmui tashkil etiiadi. Hozirgi bosqichda
xalqaro aloqalar tizimining barcha jabhalarida izchil o'zgarishlar
7
sodir bo‘lmoqda. Uning aksariyati globallashuv jarayonlarining
rivojlanishi bilan bog‘liqdir.
В ay nalminallashuv jarayonlarining rivojlanish bosqichlari 1.1-
rasmda aks ettirilgan. Globallashuv baynalmilallashuvning eng
yuqori bosqichi bo‘lib, shu nuqtayi nazardan bu faqatgina inson va
tovarlar harakatining kuchayishigina emas, balki ko‘p jihatdan
bilimlar va ma’lumotlar almashuviga asoslanadi. Globallashuvga
atroflicha ta’rif berilganda, aholining erkin migratsiyasi, tovar va
xizmatlar, texnologiya va ma’lumotlarning milliy chegaralardan
to'siqsiz erkin o‘tishi, xorijiy investitsiyalar hajmining kengayish!,
hududiy va ixtisoslashgan bozorlarning o‘zaro integratsiyalashuvi,
ekologik, demografik muammolarning umumbashariy masalaga
aylanganligi tushuniladi.
Aksariyat ekspertlar fikriga ko‘ra, hech bir jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va boshqa soha yoki harakatlami
globallashuvdan tashqarida, atroflicha ko'rib chiqib boMmaydi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, jahon iqtisodiyotining globallashuv;
jamiyat hayoti hamda faoliyatidagi turli soha va jabhalarni bir-biriga
ta’sir etishi hamda bogMiq bo‘lib qolishining kuchayyotganini
anglatadi.
Globallashuv - bu iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishdagi jamiyat
taraqqiyotining murakkab bosqichi hisoblanadi. Globallashuv
o‘zining boshlang‘ich bosqichidanoq barqaror rivojlanishga yangi
tahdidlarni vujudga keltirdi. Ular bir qarashda G ‘arbiy davlatlardan
boshqa barcha mamlakatlarga taalluqli bo‘lib ko'rinadi, aslida bu
chaqiriq yer yuzidagi aksariyat insoniyatga tegishli. Bu esa jahonda
sodir bo‘layotgan barcha voqea-hodisalar hamda jahon tizimini
barqarorlashtirish bo‘yicha olib borilayotgan harakatlarda hamma
davlatlarning mas’uliyatini oshirishga da’vat etadi.
Globallashuv jahon xo'jaligida barcha hudud va sohalarni o‘z
ichiga qamrab olib, milliy xo‘jaliklar rivojlanishidagi tashqi va ichki
omillar muvozanatini birinchisining foydasiga hal etadi. Bugungi
kunda ishlab chiqarish omillariga, asosan texnologiya va kapitalga
doimiy talab mavjudligidan kelib chiqqan holda, hech qanday mamlakat o ‘z milliy iqtisodining hajmi (yirik, o‘rta, kichik) va rivojIanganlik darajasidan (rivojlangan, rivojlanayotgan yoki o‘tish
davridagi) qat’i nazar o‘zini-o‘zi to'liq yoki yetarlicha ta’minlay
oladi, deb ta'kidlab bo‘lmaydi. Jahon xobjaligi tizimidagi asosiy
ishtirokchilarning xatti-harakati va olib borayotgan ijtimoiyiqtisodiy siyosatini hisobga olmasdan, hech bir mamlakat o‘zining
iqlisodiy rivojlanish strategiyasini maqsadli shakllantirib, samarali
amalga oshira olmaydi.