Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti
Download 376.55 Kb. Pdf ko'rish
|
ozbekistonda maxalliy boshqaruv tizimi demokratik yonalishlarida uchinchi sektor masalasidagi qonuniy siljishlar.
- Bu sahifa navigatsiya:
- ASQAROV O’TKIRBEK SHUKURULLO o’g’li O‘ZBEKISTONDA MAXALLIY BOSHQARUV TIZIMI DEMOKRATIK YO‘NALISHLARIDA
- I bob. “Uchinchi sektor”ning moxiyati, fuqarolik jamiyati qurilishi va rivojidagi roli
- II bob. Fuqarolik jamiyati barpo etishning xalqaro tajribalari va Uzbeksitonning strategik yondashuvi. 2.1
- Tadqiqotning maqsad va vazifalari.
- Tadqiqot ob’ekti va predmeti.
- Tadqiqotning tuzilishi.
|
1
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi kafedrasi
Qo‘lyozma huquqida ASQAROV O’TKIRBEK SHUKURULLO o’g’li O‘ZBEKISTONDA MAXALLIY BOSHQARUV TIZIMI DEMOKRATIK YO‘NALISHLARIDA (UCHINCHI SEKTOR MASALASIDAGI QONUNIY SILJISHLAR).
5111600-Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr akademik darajasini olish uchun yozilgan
dots. Sh.Asqarov
ANDIJON-2015 2
Mundarija Kirish. ………………………………………………………………………3 I bob. “Uchinchi sektor”ning moxiyati, fuqarolik jamiyati qurilishi va rivojidagi roli 1.1 “Uchinchi sektor” atamasining ijtimoiy mazmuni va fuqaroli jamiyati kurilishida itiroki moxiyati…………………..……………………….........6 1.2 Ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishning fuqarolik jamiyatini barpo etishdagi uzviy bog‘liqligi. …………………………………………………………………16
tajriba……………………………………………………………………………21 2.2 Mustaqil O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati qurish strategiyasi va taktikasi………………………………………………………………………….28 2.3 O‘zbekistonda “uchinchi sektor”ning faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari. …………………………………………………………………………38 Xulosa………………………………………………………………………....41
3
Kirish. Mustaqillikning dastlabki kunidanok Mustaqil O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov O‘zining “O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li” asarida mamlakatimizda sodir etiladigan tarixiy o‘zgarishlarni belgilar ekan, biz “demokratik odil, xuquqiy fuqarolik jamiyat sari borishimizni” takidlagan edilar. Bugungi kun ijtimoiy yo‘nalishimizning asosi bo‘lmish, demokratiyani modernizatsiya kilish va fuqarolik jamiyatini yanada chuqrlashtirish vazifasi qo‘yilgan. Bunda ayniqsa fuqarolik jamiyatining kuchli institutsional organlariga etibor aloxida qaratilmoqda. Bunda institutsional organlar sarasiga aynan nodavlat notijorat tashkilotlari kirib, jumladan ular O‘zbekistonning siyosiy- huquqiy, ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy hayotida juda katta va beqiyos muxim vazifalarni amalgo oshirishlari lozim. Biz tadqiq qilayotgan mavzu aynan shu muxim masalaga qaratilgan bo‘lib, jaxon miqyosida bugungi ilmiy terminalogiyaga “uchinchi sektor” tarzida kirgan organlarni taxlil qilmoqdamiz. Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respulikasi Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab, o‘z Konstitutsiyasini qabul qilar ekan nodavlat notijorat tashkiloti faoliyati doirasiga kiradigan prinsipial masalalrini mustaxkamlab kiritganini ko‘ramiz. Demakki masala bugun yoki endigina topilgan va tushinilgan bo‘lmay balki o‘z negizlariga Mustaqilligimizning birinqi kunlaridan oshlab I.A.Karimov tamonidan belgilanganini bilish mumkin. Undan tashqari fuqarolik jamiyati qurilishining tarixiy nazariy negizlari shuningdek bugungi kundagi ilg‘or jamiyatlar erishgan tajribalarga ko‘ra NNT lariga etibor bermay yoinki ularni rivojlantirmay kerakli maqsadga etib bo‘lmasligini isbotlab turibdi. SHu bois biz “Uchinchi sektor” va davlat o‘rtasidagi munosabatlarni rivojlanish masalasini chuqur va keng taxlil qilishga urinib ko‘rmoqdamiz. Prezident I.A.Karimov takidlaganidek “Fuqarolik institutlari, nodavlat- notijorat tashkilotlari xozirgi kunda demokratik qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy 4
manfaatlarni himoya qilishning muxim omiliga aylanmoqda, fuqarolarning o‘z saloxiyatlarini ro‘yobga chiqarishi, ularning ijtimoiy, sotsial- iqtisodiy faolligi va huquqiy madaniyatini oo‘irio‘ uchun sharoit yaratmoqda, jamiyatda manfaatlar muvozanatini ta’minlashga ko‘nikishmoqda.” 1
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirishdan asosiy maqsad jamiyat a’zolarining manfaatlari o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash va himoya qilishdan iborat. Bunda hat bir sektorning o‘z o‘rni va roli aniq belgilangan va taqsimlangan bo‘lmog‘i zarur. Fuqarolik jamiyati institutlari yani “uchinchi sektor” tashkilotlari o‘z moxiyatiga ko‘ra fuqarolarni o‘zini anglashga, ijtimoiy munosabatlarda o‘zini o‘zi boshqarishga qaratilgan, ixtiyoriy tarzda birlashgan, muayyan bir maqsadga erishishni nazarda tutgan nodavalt shaklidagi tashkilotlardir. Prizidentimizning fikrlaridan kelib chiksak “Kuchli davaltdan – kuchli jamiyat sari” degan tamoilning amaliy ifodasi”... dir, demak bizning maqsadimiz “uchinchi sektor”ning nazariy va amaliy jixatini o‘rganishdir. Bundan kelib chiqib oldimizga qo‘ygan maqsadimiz, -“uchinchi sektor”ning shakillanish va rivojlanish xolatlarini o‘rganish; -Prezident I.A.Karimov tomonidan O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati institutlarini shakillantirish, jumladan NNT larni ijtimoiy sherikchilik tomonlarini taxlil qilish; - Ijtimoiy sherikchilik va uning tarkibida “uchinchi sektor”ning roli va o‘rniga bo‘lgan davlatimizning xalqaro tajriba va o‘z imkoniyatlarimiz darajasidagi konseptual strategiyani ko‘rib chiqish; - ijtimoiy dastur va loixalarni amalga oshirishda davlat va fuqarolik jimiyati institutlari hamkorliigni taxlil etish; - mamlakatni modernizatsiya qilishda ijtimoiy sherikchilikning zarurati va ahamiyatini o‘rganish;
1 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохатларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Тошкент 2010 йил. 42 бет. 5
fuqarolik jamiyati institutlarining tashkil topishdagi muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari bo‘yicha o‘z fikirlarimiz asosida takliflar ishlab chiqish. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. O‘zbekistonda faoliyat olib borayotgan “uchinchi sektor” yani nodavlat notijorat tashkilotlari, jamoat birlashmalarini tabiatlarini o‘rganish tadqiqotimiz ob’ekti sifatida belgilanib, O‘zbekistonda kuchli fuqarolik jamiyati barpo qilishda nodavlat notijorat tashkilotlari va jamoat birlashmalari yoki “uchinchi sektor”ning jamiyatimiz hayotidagi faollik darajasi va uning dinamikasi masalalarini ilmiy taxlil bilan o‘rganish tadqiqotimiz predmetidir.
kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etishda davlat organlari bilan “uchinchi sektor” yani nodavlat notijorat tashkilotlari va jamoat birlashmalarining ijtimoiy sherikchilikdagi faoliyatini va axamiyatini tadqiqi etishga qaratilgan. Unda ilgari surilayotgan takliflar va tadbirlar rejalari asosida kelgusida O‘zbeksitonda davlat va “uchinchi sektor” xamkorilgini tobora kengaytirish va kuchli fuqorolik jamiyati sari ijtimoyi sherikchilik asoslariga utib borish masalalariga javob topishga ko‘mak buladi. Ijtmioiy sherikchilik institutlarini shakillanishi va rivojlanishida ularni tabiatini o‘rganish va tadqiq qilish imkoniyatlarini kengaytirish axamiyatiga molik bo‘la oladi. SHunindek tadqiqot xulosalari, taklif va tavsiyalari jamiyat a’zolarini ijtimoiy ma’rifiy yo‘naltirilishida, dasturiy rejalar ishlab chiqilishida malum axamiyat kasb etishi mumkin. Tadqiqotning tuzilishi. Bitiruv malakav ish kirish, ikki bob va besh bo‘lim, xulosa va faydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6
I bob. “Uchinchi sektor”ning moxiyati, fuqarolik jamiyati qurilishi va rivojidagi roli. 1.1.“Uchinchi sektor” atamasining ijtimoiy mazmuni va fuqaroli jamiyati kurilishida itiroki moxiyati.
O‘zbeksiton mustaqillikka erishgandan boshlab o‘z ichki siyosiy qurilishida ulkan o‘zgarishlarni jaxon andozalaridan kelib chiqqan xolda joriy etmoqda. SHunday yangilanishlardan biri 1992 yilgi qabul qilingan Konstitutsiyamiz bo‘lib uning mazmun moxiyati to‘laligicha halqaro demokratik qurilishning talablariga to‘la javob berishidir. Demokratiyaning xozirda qo‘yayogan talablaridan biri jamiyat a’zolarining siyosiy xayotda faol va tengxuquqlilik asosida ishtirok etishi, boshqaruvni shaxslar individlar xoxish irodasiga ko‘ra emas balki keng jamoatchilik ishtiroki tomon siljishi talab etilmoqda. Jumladan jaxonning ilg‘or davaltlari va jamiyatlari o‘tayotgan ijtimoiy sherikchilik andozalari bilan shakillantirish kundan kunga o‘z afzalliklarini ko‘rsatib bormoqda. Bunda jamoatchilikni ishtirok etishi yangi yo‘sinlarda yani noananaviy tarzda nodavlat notijorat tashkilotlari va jamoa birlashmalarining keng ishtiroki o‘z aro shartnoma va kelishuvlar tarzida joriy bo‘lishiga o‘tib borilmoqda. Mamlakatimiz demokratik yangilanish jarayonida chinakam mustaqillikni taminlash, insonlar va jamiyat qonuniy manfatlarini joriy etish, olib boriliyotgan o‘zgarish va ishlarni huquqiy, tashkiliy, moddiy, ma’naviy xolatlarini amalga oshirish va quvvatlashga yo‘naltirilgan 200 dan ortiq qonun va normativ hujjatlar qabul qilindi. Bu yo‘nalshda nodavalt va notijorat tashkilotlari xamda jamoat birlashmalari faoliyatlari rivolantirishga qaratilgan, fuqarolik instituti tarzidagi ishlarini kuchaytirishga qaratilgan qonunlarni aloxida aytish mumkin. Bunda “Nodavalt – notijorat tashkilotlari faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinishi muxim ahamiyat kasb etib bordi.
7
Xususan yaqin 10-15 yil moboynida ilmiy siyosiy terminlar sarasiga kirib kelayotgan “uchinchi sektor” atamasi o‘z mazmun moxiyaiga ko‘ra ijtimoiy fanlar atamalariga kirib keldi. “Uchinchi sektor” nomi bilan fuqarolik jamiyati institutlarining Davlat vakolatli organlari bilan ijtimoiy sherikchilik orqali jamiyatimizda demokratik o‘zgarishlarni jadallashtirish keng va chuqur xolda joriy etib, dolzarb muammolarini xal qilinmoqda. Bunda aynan davalt vakolatlari mavjud bo‘lgan, lekin bajarilish samaradorligi kam xollarda “uchinchi sektor” tashkilotlari samaraliy faoliyat olib borish imkoniyatlari ishga tushirilmoqda. Ayni paytda bunday ijtimoiy sherikchilik davlat va jamiyat manfaatdorligini samarali namoyon etib bormoqda va ta’minlash imkoniyatlariga egadir. Odamlar kayfiyati mamlakatda sodir bo‘layotgan o‘zgarish va yangilanishga munosabatidan bilinib boradi, bunda qilinayotgan ishlarning to‘g‘ri yoki nourin ekanligiga baxo berish mumkin. “Uchinchi sektor” tashkilotlari va davaltning o‘z aro hamkorligi asoslarini institutsional xolatini o‘rganishda biz ularning aniq vazifalarini jamiyat extiyojlari darajasida yechimini amalga oshirish tizilmalarini tushinishimiz kerak. Hozircha bularni yagona tizimlangan va shakillangan modeli mavjud bo‘lmay har bir davlat va jamiyatlar o‘zlari uchun aloxida va xilma xil tarzda joriy etib bormoqdalar. Ijtimoiy sherikchilik joriy etilgan jamiyatlarda aksariyat xolda ikki taraflama va ko‘p joylarda uch taraflama kelishuvlar asosida tuzilgan shartnomalar asosida ish bormoqda. Fuqarolik jamiyatlari qurilishi va takomillashishida ijtimoiy sherikchilik aynan ikki tamonlama bo‘lmog‘i taklif etilmoqda. Bunda NNT tashkilotlari va jamoat birlashmalari bir tamodan “uchinchi sektor” va davlat vakolatli organlari ikkinchi tamondan sodir etiladi. Xozircha turli davlatlarda turlicha kechmoqda. Jumladan bundan sherikchilik biror bir hurmatli yoki imtiyozli yuqori tamonidan belgilab berilgan emas. Yevroppada o‘n, yuz, yillar moboynida Sharqda keyingi 15- 20 yil davomida shakillanib bormoqdaki unga xali xam to‘la shakil berildi deya olmaymiz. “Sektor”, “asosiy” kabi atamalar xazircha aniq anglash uchun ko‘p joylarda xatto shakillanmaganligini etirof etish mumkin. Demak taklif
8
etilayotgan “uchinchi sektor” nodavalt va notijorat tashklotlari va jamoat birlashmalari yagona sektorga birlashtirilgan xolda olinishi asosan ijtimoiy sherikchilik nazaryasining kirib kelishi bilan bog‘liqdir. Ularning institutsional soxalari rivojlangan joylarda, masalan ijtimoyi xizmat ko‘rsatish, ekologiya, xalqaro ko‘mak va yordam soxalarida muvofaqiyatlar va imkoniyatlar kattaligini ko‘ramiz. Demak bu jarayonnig imkoniyatlari boshqa soxalarga yoyilganda undanda katta muvofaqiyatlarga erishish mumkindir. Shunga qaramasdan “uchinchi sektor” atamasi kirib kelishi va uni qo‘llashga xarakatlar na faqat ilimda balki notijorat nodavalt tashkilotlariva jamoat birlashmalariga nisbatan olinganda, ularga nisbatan munosabatni davlad va jamiyat munosabatida keskin ijobiy tomon siljitishga imkon beradi. Umuman olganda “uchinchi sektor” tashkilotlarini birlikda institutsional asoslariing ayrib jixatlarini tashkil etish va faolligini taminlash uchun kerakdir. Birinchidan ularni ro‘yxatga olish faoliyatlarini kuzatib borish, ichki va tashki amaliyotini korreksiya qilish kabi; ikkinchidan, “uchinchi sektor” ning jamiyat uchun axamiyatli qarorlarni qabul qilinishida ishtirokini huquqiy va amaliy jihatdan taminlash; uchinchidan, notijorat va nodavlat tashkiloti va jamoatchilik birlashmalarining eng nozik joyi bo‘lgan moliyalash tizimini aniq ravshat ishlashi imkoniyatini belgilab olish; to‘rtinchidan, davlat tazimini nazorat qilishda ishtiroki masalalrini aniq belgilay olish; va beshinchidan ikkinchi va uchunchi sektor o‘rtasidagi o‘zaro axborat va komunikatsiya ayriboshlashni muvofiqlashtirishdir. Umuman olganda quydagi tashkilotlar nodavalt notijorat tashkilotlar tafsifiga kiritilishi mumkin bo‘lib bular; 1 jamoat birlamalari, 2 ijtimoiy fondlar, 3 Asossatsialar, 4 o‘zini o‘zi boshqarish organlari. Bularning barchasi o‘z faoliyatida davalt tamonidan chiqarilgan qonunlar vakolati doirasida xarakat qilgan xolda o‘z moddiy mablag‘lariga va vazifalariga ega bo‘la oladilar. Ammo ularning barcha faoliyati jamoatchilik va qonun tamonidan olib borilishi talab etiladi. Jumladan jamoat tashkilotlari tizimiga kuydagilar kiradi: 9
1 Siyosiy partyadan, ularning jamiyat siyosiy xayotidagi o’rni beqiyos bo‘lib jamiyat ijtimoiy siyosiy yo‘nalishini belgilashdan deyarli inkor etib bo‘lmaydigan katta vakolatlargi egadir. Buni saylov qonunchiligidan xam ko‘rsak bo‘ladi. 2 Ommaviy xarakatlar, bunda jamiyat manfatlarining bazi bir jixatlaridan kelib chiqilgan xolda aloxida zarurat tufayli tuzilgan birlashmalarni aytish mumkin. Masalan ekologik xarakat, yoshlar xarakatlari va boshqalar. Bundagi imkoniyat jamiyatni mobil xolatga zarur vaqtida tez keltirishga yo‘naltirilgandir. 3 Kasaba uyushmalari, tarixiy ijtimoiy o‘zaro qo‘llov xarakati bo‘lib, kishilar o‘z mexnat yo‘nalishlaridan, kasbiy yakinligidan, o‘zaro munosabat va muloqatda xamjixatligi va manfaatlari o‘z yaqinligidan tashkil topgan. Bunday birlamaning potensiali o‘ta kuchli bo‘lib unga nisbatan bazi bir kuchli davaltlar o‘z iqtisodiy siyosatlarini ishlab chiqishga olib kelgan.(AQSH) 4 Xotin kizlar jamiyatlari, xar qandan kishilik tizimida aloxida o‘ringa ega bo‘lishi shart bo‘lgan jamiyatning deyarli yarmidan ko‘pini tashkil qiladigan a’zolari uyushmalaridir. Bunda xarakat deyarli XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab XIX asrning boshlarida yuqoriga qarab ko‘tarila bordi. XX asrga kelganda o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqib olishi sababli jamiyatlar ijtimoyi siyosiy xayotida aloxida o’rin tuta boshlagan. Bu jamiyatlar o‘z imkoniyatlari ila ijtimoiy xayotda katta o‘zgarishlar qilishga qodirdir. 5 Yoshlar va bolalar tashkilotlari, “uchinchi sektor” tarkibida istiqbolni belgilovchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Yoshlarga nisbatan davlat sektorining munosabati uning kelajagini belgilaydi. Yoshlarga va bolalarga nisbatan hokimiyat olib borgan siyosatning qanchalik ularga qaratilgani shunchalik ularning erkin va vatanparvar bo‘lishini belgilaydi. Aynan shu jixat davaltning jamiyatning kelajigidir. 10
6 Faxriylar va nogironlar tashkilotlari, davalt va jamiyatning naqadar insoniyligini o‘zligini anglashga intilishini, jamiyatda qadriyatlarning qay darajada qadirlanishini ko‘rsatgan xolda Prezident I.A.Karimov tairi bilan aytganda “Tarixiy o‘tmishsiz kelajak yo‘q” iborisini isbot dalili bo‘ladi. 7 Ilmiy texnikaviy jamiyatlar, xar bir davlat o‘z kelajagini kecha bugun ilm fan rivoji bilan yuksaltira olganligi barchaga malumdir. Bugungi kunda nufuzli va hurmatli davaltlar birinchi galda kuch qudrati ila emas balki jamiyat a’zolarining aqli farosati bilan belgilanmoqda. Xalqaro termin sifatida olingan “I .G.” – (intelligence quotient - aqliy rivojlanish koeffitsienti) deyarli kegingi barcha xarakatlarga xam taluqlidir. 8 Madaniy, ma’rifiy, ma’naviy jamiyatlar, markazlar, birlashmalardir. Insonlar birligi yashaydigan barcha jamiyatlarga ta’luqli bo‘lib insonni boshqa maxluqotlardan ajralib turishi omilidir. Bunga nafaqat kishilar ongliligi balki qalbining mazmuni va moxiyatidan kelib chiqadigan moxiyati kiradi. Zero inson qalbi uning o‘zligini belgilovchi asosiy omildir. 9 Fizkultura va sprot jamiyatlari “sog‘ tanda sog‘lom aqil” iborasining mazmuni kishilarni doimo o‘z umrini o‘z sog‘lig‘ini qadirlashga chaqirgan. “Nafsni jilovalash” qanchalik ruxiy xolatga moil bo‘lsa shunchalik kishi tanini nazorat qilishga xam bog‘liqdir. Tan solig‘i doimo aqil sog‘lig‘iga poydevordir shu bois fizkultura va sprot jamiyatlari olib boradigan faoliyat individual xolat bo‘lsada jamiyatning mustaxkamligini belgilaydi. 10 Ko‘ngilliy jamiyatlar, ijtimoiy uyushmalar bularning barchasi o‘z xarakati bilan davlat vakolatidagi faoliyatini kuchaytirib, hokimiyat nazaridan yoki etiboridan chetda qolishi mumkin bo‘lgan muammolarni yuzaga olib chiqa oladi va xal qilishda faol ishtirok etadi. ( “Bunyodkor” talabalar xarakati, “Vatanparvar” jamiyatlari). Shuningdek “uchinchi sektor” tarkibiga yana bir qator tashkilotlar jumladan, jamg‘armalar, assosatsialar, yurtdoshlar uyushmalari va fuqarolarning qator boshqa birlashmalari jamoa uyushmalari kiradi. 11
Bularning barchasi kishilarning birgalikda hayot kechirish va faoliyat olib borish tarixiy shakli asosida paydo bo‘lgan insonlarning birlashgan yig’indisi asosida vujudga kelgandir. Jamiyatlar turli ijtmoiy qatlamalardan iborat bo‘lganligi tufayli tabaqalar, turkumlar, vujudga kelgan, M: mulkdorlar, ziyoliylar, dehqonlar, yoshlar, ayollar, qariyalar va boshqalardir. Bunday bo‘linish jamiyatlar ijtimoiy iqtisodiy moxiyatidan, tabiyi turkumlanish va turli xil imkoniyatlarga ega bo‘lish tartibidan kelib chiqib adolat tarozisini turli pallalarga turlicha joylashtiradi. Oqibatda ijtimoyi adolat buzilgandek bo‘ladi. Bu adolat buzilishi “sarobini” to‘g‘ri ko‘rsatishda va adolat tartibini ijtimoyi tenglik asoslarga keltirishda “uchinchi sektor”ning urni, ijtimoyi sherikchilikni tashkil etish va rivojlantirishda ro’li juda kattadir. Adolatli jamiyatni tashkil etishda insonlar manfaatli guruxlarining ijtmioy xatti xarakatlarini belgilashda kishilar manfaati va extiyoji asosiy omilldir. Bunda manfaatlar bilan uyushish va birlashish kishilar fazilatiga xos xolatga aylandi va oqibatda inson hulqi keltirib chiqaruvchi dushman xislat, shahsiy manfaatlaring jamoa manfatlari bilan almashinishi joriy bo‘la boradi. Oqibatda ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy munosabatlar zamirida ijtimoiy xarakatlar, ijtimoiy harakatlar negizida nodavlat notijorat tashkilotlar va jamoa birlashmalari vujudga keldi. Ularning jamiyatlar siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy xayotida faol ishtirok etishi oqibati jadallashib bordi. Bugun jaxonnig nufuzli davaltlari shu jumladan Mustaqillikka erishgan O‘zbekistonimizda sodir bo‘layotgan demokratik tartiblarning modernizatsiyalash jarayoni uning zamirida kuchli fuqarolik jamiyati sari yo‘naltirilgan isloxiy yo‘nalishimiz davlat va jamiyatning “uchinchi sektori” o‘rtasidagi ijtimoiy sherikchilik munosabatlarining kengayishi sodir bo‘lmoqda. Davlat siyosiy tizimining vujudga kelishi va rivojlanib borishida manfaatlar guruxi uning a’zolari bo‘lgan kishilar boshqa guruhlar bilan siyosiy institutlar yordamida o‘zaro munosabatlarini ixtiyoriy tarkib topdirgan xolda mutanosiblashtirishi muqarrar adolatli jamiyatga olib borishini aytish mumkin. 12
Albatta buning negizida ijtimoiy adolat yotishi kerak, bunda birinchi galda ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikning bo‘lishi zarurati, ikkinchidan, jamiyat individlarining erkin va shaxsiy mustaqilligi kafolatlari talab etiladi. Uchinchidan, davlat xokimiyatining yagona manbayi xalq bo‘lib u o‘z suvereniteti va ustuvorligiga ega bo‘lishi shart, to‘rtinchidan, fuqarolarning davlat va jamiyat faoliyatining barchasidan xabardor bo‘lishi talab etiladi. Beshinchidan, ijtimoiy fikir va so‘z erkinligi bo‘lishi sharti, shuningdek ettinchi, qonunlarning adolatli bo‘lishi va ularnnig jamiyat qonunchiligida ustinligi so‘zsiz bo‘lishi talab etiladi. Shundagina Nodavlat va notijorat tashkilotlari va jamoa birlashmalari faoliyati jamiyat subuti va talabi darajasida bo‘la olishiga erishish mumkin. “Uchinchi sektor”ning ijtimoiy moxiyatiga qaralsa jamiyatning barcha jabha va hayotiy zarur jarayonlarida ishtirok etishi va o‘z tasirini o‘tkaza olish imkoniyatlari mavjud ekanligini ko‘ramiz. Masalan, jamiyat siyosiy xayotidagi tartiblarga kirib borish shartlari, xokimiyat vakolatlarini nomarkazlashtirish orqali, xokimiyatlarni bo‘linishlari natijasida, jamiyatda siyosiy plyuralizm va so‘z erkinligini to‘la qonli jariy etilishi tufayli, Davlat ishlarida bevosita va bilvosi fuqarolarning ishtirok etishiga keng ligitim yo‘l ochish va nixoyat yana qonun ustivorligi va uning oldida barchaning tengligi tamoili negizida. Ko‘rinib turibdiki bugungi kunda sodir etilayotgan siyosiy isloxatlarning keng qamrovli joriy bo‘lib borishi “uchinchi sektor” tashkilotlarini sekin asta jamiyat boshqaruvi tamon ko‘tarib boradi. Inson sodir etayotgan isloxiy o‘zgarishlarning bir yoqlama olib borilshi benuqson sodir bo‘ladi deb aytish xatodir. Bu kamchilikni bartaraf etib borishda yana o‘sha “uchinchi sektor”ning imkoniyatlaridan yani jamiyat a’zolarining xayotiga bevosita kirib borish vositalaridan foydalanish mumkin. Kishilarni jamiyatga nisbatan munosabatini mutadillashtirishda, ma’naviy asoslar tasiri kattaligini Prezident I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” 1 asarida to‘liq bayot etganlar. Bunda birinchi galda jamiyat a’zolari mafkuraviy jixatdan erkin va bir mafkuraning taziyqi ostida bo‘lmasliklari shartidir. Ikkinchidan jamiyatda na faqat fikir yoki
1 Каримов И.А. Юксак маънавият -енгилмас куч. Тошкент 2008 йил. 13
so‘z erkinligi balki etiqod vijdon erkinligi bo‘lishi zarur, bunda fuqarolik jamiyati institutsional organlari juda katta ish xududiga egadirlar. Shundan so‘ngina jamiyat sekin asta tamaddunga, yuksak madaniyatga ega bo‘lib boradiki, bunda sivilizatsiya talablari, madaniyatlilik va axloqlilik davlat tamonidan emas, jamiyat a’zolari xayot extiyojiga aylanganlik talablaridan kelib chiqqan xolda sodir bo‘ladi. Yuzaki qaraganda bu fikirlar “utopiyaga” o‘xshab ko‘rinadi, ammo insoniyatning tarixiylik rivojlanish darajasiga qarab bu xayol emas balki xayot ekanligini tushinasan. Fuqarolik jamiyati tashkiliy jixatlarining birinchi galdagi vazifasi, eng ko‘zga ko‘ringan tarafi bu siyosatdir. SHunda biz fuqarolik jamiyatining samarali ish olib borayotgan institutsional tashkilotlaridan birini ayta olishimiz mumkin, bu siyosiy partiyalardir. Dunyo tajribasi, tarix voqeyliklari shu shakildagi “uchinchi sektor” tashkilotlaridan birining faoliyati naqadar jamiyatlar siyosiy tizimlarini o‘zgartirib yuborganini aytish mumkin. Xususan O‘zbekistonimizning mustaqilligi davriga 24 yil bo‘lgan bo‘lsada siyosiy partiyalarning faoliyati, bundan ikki yuz yil avval bunday o‘zgarishlarni o‘z jamiyatlarida boshlagan Yevroppa, AQSH kabi davlatlar tartibini olib kirayotganimizni ayta olamiz. Demak bunday tizim jamiyat a’zolari mentaliteti yoki ma’rifiy darajasiga bog‘liq bo‘lmagan xolda fuqarolik jamiyati institutsional organi sifatida kirib kelishi mumkin ekan. Siyosiy partiyalarning xokimiyatga intilishi, undan o‘z a’zolari manfaatlari va extiyojlari uchun foydalana olishi shuningdek uni bevosita va bilvosita nazorat qila olish imkoniyatlari keng ekanligini ko‘ramiz. Partiyalar na faqat xokimiyat uchun kurash yoki faqat yuqoriga intilish balki jamiyat a’zolari bilan, ular partiya a’zosi yoki a’zosi emasligidan qa’tiy nazar, yuzma-yuz ishlash vostitalari va imkoniyatiga egadir. Fuqarolarning fikirlarini o‘rganish orqali davlat siyosiy dastur va rejalarini ishlab chiqishga va aksincha davlat reja va dasturlarini ularga yetkazish va tushintirib shakillantirish qudratiga egadir. Bunda partiyalar jamiyatning yiriq qatlamlarini birlashtirish va faollashtirish, ularni quch quvatini birlashtirgan xolda jamiyat vazifalarini intigratsiyalash vazifasini bajara oladi. Boshqa, turli jamoatchilik tashkilotlari tuzish, yoshlar oqimini shakillantirib
14
tashkilik etakchilik qilish, jamiyatga zaruriy qadirlar tayorlash ishini joriy qilish, ularni jamiyat boshqaruv mansablariga olib chiqish kabi funksiyalarni xam aytish mumkin.
“Uchinchi sektor” tashkilotlarining birinchi navbatda institutsional tarifiga yondoshilsa ikkinchi fursatda uning o‘z a’zolarining manfatlaridan kelib chiqib boshqa guruxlar bilan o‘zaro munosabatlarda, sodir etiladigan va amalga oshirilishi kerak jarayonlarni kelishuvini ixtiyoriylik asosida birlashtirish mumkinligina aytish zarur. Nodavlat notijorat tashkilotlari aksariyat xollarda o‘z a’zolari manfaatlarini ifoda etgan xolda, bir yoki bir necha zaruriy muammolarga qaratilgan faoliyat tashkil etadi. Bu o‘z o‘zidan davlat ichki tizimidagi muvozanatni saqlashga va muammolarni sekin asta albatta bartaraf etishga qaratilan yo‘nalish sari etaklaydi. O‘z a’zolari bilan ishlashda individuallik bularning xar biridagi asosiy tamoiyllardan biridir, negaki xar bir a’zo avvalo o‘z manfaati va extiyojlari tufayli bu yerga kelganligini esdan chiqarmaydi. Bularnin barchasi fuqarolik jamiyati institutsional organi talablaridan kelib chiqqan xolda jamiyat a’zolarini birlashtira oladi. Tashkilotga yoki jamiyatga majbur qilib xek kim tortilmasligi va undagi a’zolikning ixtiyoriligi, moddiy yoki biron bir tezda sodir bo‘ladian balandparvoz vadalarning yo‘kligi manfaatlari bir kishilarni birlashishga va ularning manfatlari va extiyojlarini bir tizimga keltirishga olib boradi. Tizimli g‘oya va fikirni shakillantirilishi oqibatida tashkiliy ishlar ichki va tashqi vazifalar dasturiy shakillari tuzilishiga katta yo‘l ochadi. Jamiyatga zaruriy bo‘lgan xaqqoniy va to‘g‘ri komunikativ axborot tizimini shakillantirib nojo‘ya turli tuman mish mishlardan saqlaydi. Eng muxim fazilatlardan biri va asosiysi a’zolarining siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy madaniyatlarini muloqot va munosabat madaniyatini shakillantirishda misilsiz imkoniyatlarga egadir. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki bir tarif berishga xarakat qilgan va yangi ilmiy terminalogik atama sifatida ishlatishga kirgan “uchinchi sektor” organlari fuqarolik jamiyati kurilishida institutsional organ sifatida keng tushinchani kamrab oladi. Uning jamiyat qurilishida, yangilanishida, modernizatsion rivojlanishida,
15
siloxiy ko‘tarilishlarida o‘rni cheksiz imkoniyatlarga egadir. Faqat bu organ va tashkilotlarning davlat organlari bilan qa’tiy ajratib olingan xolda bilishimiz talab etiladi. Negaki davlat organlari bilan fuqarolik jamiyati institutsional tashkilotlari o‘rtasida ijtimoiy sherikchilik negizida bir maksad yo‘lida ish olib boradiyu, ammo xar biri o‘z funksiyasini aniq bilib bajargan xolda xaqqoni sherikchilik bo‘ladi. Qilinayotgan ish bir maqsad bir ammo uni bajarish uchun xar birining o‘ziga yarasha vazifasi funksiyasi, xissasi, imkoniyatlari, tamoillari mavjuddir. Bu talablardan kelib chiqib bajarilgan ishgina aniq maqsad sari bora oladi. Maqsadimiz fuqarolik jamiyati qurish bo‘lar ekan “uchinchi sektor” ning funksional xolatini to‘g‘ri tushinishimiz zaru.
16
Download 376.55 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|