Заидов Ислом Ибрагимжонович Наманган давлат университети

Рақобат муносабатлари асосида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари бозорини шаклланиши ва ривожланиши
Заидов Ислом Ибрагимжонович
Наманган давлат университети 08.00.13 – Менежмент ихтисослиги 1-босқич докторанти(1;2. шўбалар)

Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, хомашё ва озиқ-овқат маҳсулотлари бозорини тартибга солиш ва рақобатбардошлигини ошириш маҳаллий қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларининг рентабеллигини таъминлаш мақсадида амалга оширилади. Бу борадаги асосий вазифалар[1]:

• хомашё ва озиқ-овқат маҳсулотларининг ички бозордаги улушини ошириш;
• нархларнинг мавсумий тебранишларини юмшатиш ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари экспортини ошириш учун шароит яратиш;
• ички бозорда товарларни тақсимлаш инфратузилмасини ривожлантириш.
Қишлоқ хўжалиги бозорида рақобатнинг шаклланишига таъсир кўрсатувчи муҳим омиллардан бири бу бозорга давлат нуқтаи назаридан устувор йўналишлардан бири сифатида қаралишидир.
«Мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлиги», «Аҳолининг ижтимоий таъминланганлик даражаси» каби тушунчалар ушбу бозор билан чамбарчас боғлиқ. Бу бизни ушбу бозорга нафақат иқтисодий самарадорлик нуқтаи назаридан, балки унинг фаолиятининг сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий-иқтисодий мақсадга мувофиқлигини ҳисобга олган ҳолда қарашга мажбур қилади.
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ва такрор ишлаб чиқариш рентабеллигига боғлиқ бўлган асосий муаммолардан бири бу ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг рақобатбардошлик даражасини оширишдир. Бу кўрсаткич корхоналарнинг бозордаги муваффақиятли рақобатининг асосий шартидир. Бир томондан, рақобат бозор иқтисодиётини табиий тартибга солиш ва бозор шароитида фаолият юрита оладиган энг молиявий барқарор корхоналарни танлашнинг самарали механизми бўлиб ҳисобланади. Бошқа томондан, бу юқори даромад олиш, маҳсулот сотиш бозорлари учун бир ҳил маҳсулот ишлаб чиқарадиган мустақил хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий курашини амалга оширади[2].
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг кенг фазовий тарқалиши, маҳсулотнинг асосий истеъмолчиларининг шаҳарларда тўпланиши билан биргаликда рақобат учун тенгсиз имкониятлар яратади. Узоқ ишлаб чиқарувчига кириш имкони бўлмаган бозорнинг мавжудлиги воситачига объектив эҳтиёжни келтириб чиқаради. Шу сабабли, бозорда рақобатбардош устунликларни бозорларга яқинроқ жойлашганлар, шунингдек, ишлаб чиқариш инфратузилмаси яхши ривожланган минтақалар қўлга киритадилар. Бу ишлаб чиқарувчининг фаолияти билан чамбарчас боғлиқ бўлмаган афзалликлар, аммо қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг самарадорлиги кўп жиҳатдан уларга боғлиқ. Баъзида инфратузилмани ривожлантириш шу қадар кучли таъсир кўрсатадики, объектив заиф томонлар рақобатдош устунликларга айланади[3].
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозори кўпроқ иккита мустақил сегментга бўлинган. Биринчидан, қайта ишлаш саноати ва савдосига кирадиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бўлса, иккинчидан, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг улгуржи ва чакана савдосида ифодаланган якуний истъемол бозоридир. Биринчи ҳолатда, алоҳида ишлаб чиқарувчилар ва уларнинг бирлашмалари бозор нархларига таъсир ўтказмаса ва таъсир ўтказишга ҳаракат қилмаса, бозор тузилмаси янада рақобатбардош бўлади. Бозорда ушбу тузилмани сақлашга ва бу секторнинг юқори рақобатбардошлигига ҳисса қўшадиган бир қатор омиллар мавжуд:
• рақобатчиларнинг кўплиги (ишлаб чиқаришни контсентрациялашнинг мумкин эмаслиги);
• яшаш учун курашнинг кучайишига олиб келадиган талабнинг нисбатан барқарор ўрни;
• саноатда аниқ капитал шаклидаги доимий харажатларнинг юқори даражаси, бу эса ишлаб чиқаришни қайта йўналтиришни қийинлаштиради;
• маҳсулотларни юқори стандартлаштириш;
• минтақа доирасида илмий-техникавий тараққиёт ютуқларидан фойдаланишда тенг имкониятлар;
• ноаниқлик элементини келтириб чиқарадиган бошқа минтақалардаги рақобатчиларнинг (ишлаб чиқариш субъектлари ва ўрнини босувчи товарлар) хилма-хиллиги;
• бозорининг жамият учун юқори аҳамияти (ишлаб чиқаришнинг пасайишига йўл қўйилмаслиги, бу эса ушбу бозорда доимий рақобатга олиб келади).
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорининг бозор механизми қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган талаб ва уларни етказиб бериш, истеъмолчилар ва ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги рақобатни ривожлантиришга асосланган ҳолда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ва қайта ишлаш корхоналари ишлаб чиқаришини фаоллаштиришга, тижорат ва тадбиркорлик фаолиятини қондиришга қаратилган ҳақиқий қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари истеъмолчиларидан иборат[4].
Талаб ҳам қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорининг ўзига хос хусусияти ҳисобланади. Муҳим маҳсулотлар учун истеъмолчиларнинг нарх ўзгаришига муносабати кечикади, чунки нарх ошганидан кейин харидорлар ўхшашини топмагунча бир хил миқдорда товарларни сотиб олишда давом этадилар. қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган талабни белгиловчи омиллар амалда бошқа товарларга бўлган талабни белгиловчи омиллар билан бир хил. Бироқ, уларнинг аҳамияти ва устуворлик даражаси ўзига хосдир. Асосий, энг муҳим омил — бу маҳсулотнинг нархи, кейин эса харидорнинг пул даромади. Шу билан бирга, индивидуал талаб индивидуал даромад билан, ялпи талаб эса умумий ёки ўртача даромад билан тавсифланади. Ундан кейин харидорларнинг диди ва афзалликлари, оила таркиби ва турмуш даражасига устувор аҳамият берилади[5].
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорини ташкил этиш бўйича хорижий ва маҳаллий тажрибанинг назарий тушунчаларини ўрганиш бизга бир қатор фундаментал қоидаларни илгари суришга имкон беради, уларга риоя қилиш зарур[6]:
• қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорига товарларнинг асосий етказиб берувчилари маҳаллий ишлаб чиқарувчилар ҳисобланади;
• этишмаётган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг импорт қилиниши жаҳон мамлакатлари ўртасидаги ривожланган савдо алоқалари каби табиий ҳодисадир;
• қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорини давлат томонидан тартибга солиш чора-тадбирлари қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг оқилона иқтисодий прогнозига асосланиши керак.