- 6-sinf fizika darsligi asosida 16-mavzu:
- Menzurkaga ma’lum miqdorda iliq suv quyaylik. Hajmini belgilab, unga choy qoshiqda shakar solib eritaylik. Bunda suvning hajmi o‘zgarmaganligini ko‘ramiz.
- Shakar qayoqqa ketdi? Shakarni tashkil etgan zarralar suv zarralari oralig‘iga tarqalib ketdi.
- Demak, moddani tashkil etgan zarralar bir-biridan ma’lum masofada joylashar ekan.
- Ayrim moddalarda zarralar yaqin joylashsa, ayrimlarida esa uzoqroqda bo‘ladi. Bundan tashqari turli moddalar zarralarining massasi turlicha bo‘ladi.
- Moddaning bu xususiyati zichlik deb ataluvchi fizik kattalik orqali ifodalanadi.
- Zichlik deb, moddaning birlik hajmiga to‘g‘ri kelgan massasiga aytiladi.
- Zichlik p (ro) harfi bilan belgilanadi.
- Demak, biror moddaning yoki jismning zichligini aniqlash uchun uning hajmi va massasini o‘lchab topilar ekan.
- Har qanday shakldagi jismlarning massasini tarozida o‘lchash mumkin.
- Lekin hajmini har doim ham chizg‘ich bilan aniqlab bo‘lmaydi.
- Masalan: uzuk, zirak. Suvda erimaydigan jismlarning hajmi quyidagicha aniqlanadi (17-rasm).
- Menzurkaga suv quyilib, uning hajmi V1 belgilab olinadi. So‘ngra unga uzukni tushirib, suvning keyingi sathi V2 yozib olinadi. Bundan uzukning hajmi V = V2 –V1. Demak, uzukning hajmi 2,8 sm3-2 sm3 = 0,8 sm3 ga teng.
- Amaliy topshiriq
- Yuqoridagi usul bilan tugma, choy qoshiqchasi va shunga o‘xshash narsalar zichligini aniqlang.
- Zichlikni aniqlash yo‘li bilan tilla taqin choqlarning haqiqiyligini tekshirish mumkinligini yodingizda tuting!
- * Suyuqliklar hajmi litrda berilsa, 1 litr = 1 dm3 = 0,001 m3 orqali hisoblanadi.
- Vatandoshlarimiz Beruniy va Abdurahmon Hozin turli moddalarning zichliklarini juda aniq o‘lchaganlar.
- Beruniy turli shakldagi moddalarning hajmini o‘lchash uchun maxsus asbob yasagan (18-rasm). Bunda hajmi o‘lchanishi kerak bo‘lgan jism idishdagi suvga (1) botirilgan.
- Shunda jism hajmiga teng miqdordagi suv (2) jo‘mrak orqali (3) kosachaga oqib tushgan.
- Beruniy suvdan yengil bo‘lgan mum, sham va yog‘och kabi jismlarning zichligini ham aniqlagan.
- Chuchuk va sho‘r suvlarning zichliklarini aniqlab, ularni qo‘llash borasida ham fikrlar aytib o‘tgan.
- Beruniy «Hindiston» asarida «bunday joylarning (daryolarning dengizga quyiladigan joyi) kemalar uchun xavfli bo‘lishi, undagi suvning mazasi jihatidandir, chunki mazali (chuchuk) suv, og‘ir narsalarni sho‘r suv ko‘targanday ko‘tara olmaydi» deb ta’kidlaydi.
- Abdurahmon Hozin jismlarning zichligini yanada aniqroq o‘lchash uchun maxsus tarozi yasaydi (19-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: |
