§. Elektromagnit induksiya hodisasi. Faradey tajribalari

1. 
O‘zinduksiya hodisasi. Induktivlik - O‘zinduksiya hodisasi elektromagnit 
induksiyaning xususiy bir holidir. Konturdan oqayotgan tok kuchi o‘zgarsa, bu tok 
vujudga keltirayotgan magnit oqimi o‘zgaradi. Bu o‘zgaruvchan magnit oqim shu kontur 
yuziga perpendikulyar holda uni kesib o‘tadi. Elektromagnit induksiya hodisasining 
asosiy qonuniga asosan, kontur yuzi orqali o‘tayotgan magnit oqim o‘zgargan barcha 
hollarda induksiya E.Y.K vujudga keladi. Shuning uchun konturdan oqayotgan tok 
kuchining o‘zgarishi natijasida xuddi shu konturning o‘zida elektromagnit induksiya 
hodisasi ro‘y beradi (12.3-rasm). Bu hodisa o‘zinduksiya hodisasi deb ataladi. Ya’ni: 
“Biror konturda o‘tayotgan elektr toki hosil qilgan magnit induksiya oqimining o‘zgarishi 
sababli paydo bo‘ladigan induk sion elektr yurituvchi kuchga o‘zinduksiya E.Y.K
deyiladi”. 
O‘zinduksiya E.Y.K (ε
o‘zind
)ni Faradeyning elektro magnit induksiya qonuniga 
asosan quyidagicha yozish mumkin:
 
t
zind
o


−
=
Ф
'

, bunda 
Ф
magnit oqimi o‘tkazgichdan 
oqayotgan I tok kuchiga to‘g‘ri proporsionaldir 
LI
Ф
=
; bunda L-proporsionallik 
koeffisiyenti bo‘lib, unga konturning induktivligi deyiladi, ya’ni: bo‘ladi.Magnit 
oqimining ifodasi e’tiborga olinsa, o‘zinduk siya E.Y.K quyidaiga teng bo‘ladi:
 
t
L
zind
o


−
=
I
'

. 
Bu formula o‘zinduksiya hodisasining matematik ifodasi bo‘lib, u quyidagicha 
ta’riflanadi: “Konturda hosil bo‘lgan o‘zinduksiya E.Y.K o‘tkaz gichdan o‘tayotgan tok 
kuchi o‘zgarishtezliginingteskari ishorali ifodasiga to‘g‘ri proporsionaldir”. Demak, 
konturdan oqayotgan tok kuchining o‘zgarishi natijasida xuddi shu konturning o‘zida 
elektromagnit induksiyasi yoki o‘zinduk- siya hodisasi ro‘y beradi. O‘zinduksiya E.Y.K
ni ifodalovchi formumuladagi (-) ishorasi o‘zinduksiya E.Y.K (ya’ni, o‘zinduksiya toki) 
hamma vaqt asosiy (tashqi) tokning o‘zgarishiga to‘sqinlik qilishini ko‘rsatadi. Bunda: 
1). agar asosiy tok ortsa (ya’ni, 
0
I 


t
bo‘lsa), u holda (
0
'

zind
o

bo‘ladi) o‘zinduksiya 
toki asosiy tokka teskari yo‘nalgan bo‘ladi; 2) agar asosiy tok kamaysa (ya’ni, bo‘lsa), u 
holda (
0
'

zind
o

bo‘ladi) o‘zinduksiya toki asosiy tok bilan bir xil yo‘nalgan bo‘ladi. 
Bundan konturning induktivligi(yoki o‘zinduksiya koeffisiyenti)quyidagiga teng 
bo‘ladi:
 
t
I
L


=
zind
o'


Demak, konturning induktivligi deb, konturdagi tok kuchi vaqt birligi 

ichida bir birlikka o‘zgarganda hosil bo‘ladigan o‘zinduksiya E.Y.K ga miqdor jihatdan 
teng bo‘lgan fizik kattalikka aytiladi. 

---

a. 
12.4-rasm. G`altakda induksion tokning 
hosil bo`lishi 
(a) - to‘g‘ri va bir xil masofada joylasha 
di maydon chiziq lari bilan ko‘rsatilgan 
bo‘lib, uning shakli, uzunligi lsolenoid 
ichida maydonkuch chiziqlariva yo‘na 
lishi bo‘yicha yagona. Solenoiddan 
tashqarida kuch chiziqlarideyarli nol 
bo‘ladi;
b) Ushbu chizmada magnit kuch 
chiziqlari 
va 
magnit 
qutblari 
ko‘rsatilgan
1
.
Induktivlikning SI dagi birligi – 1 Hn deb, tok kuchi har sekundda 1Aga o‘zgarganda 
1V o‘zinduksiya E.Y.K hosil bo‘lgan koturning induktivligiga aytiladi. Konturning 
induktivligi uning shakli, o‘lchamligi va muhitning magnit singdiruvchanligiga 
bog‘liqdir. 
Agar o‘zgarmas tok zanjirida elektr lampani katta induktivlikli g‘altakka -
rasmdagidek parallel ulansa lampa yonib turadi. Kalit uzilgan paytda esa lampa birdaniga 
yorug‘lashadi. Zanjirda hosil bo‘gan o‘zinduksiya EYK ta’sirida tok paydo bo‘ladi. Bu 
holatda g‘altakning magnit maydoni elektr zanjirida ajralayotgan energiyaning manbai 
hisoblanadi.  
12.5-rasm. Kalit uzilsa, lampa yorug‘lashadi
.