§. Elektromagnit induksiya hodisasi. Faradey tajribalari

---

§. Elektromagnit induksiya hodisasi. Faradey tajribalari. 
 
1.1. Elektromagnit induksiya hodisasi. Faradey tajribalari; 
1.2. Lens qoidasi; 
1.3. O‘zinduksiya hodisasi. Induktivlik; 
1.4. Solenoid atrofida hosil bo‘ladigan magnit maydon. 
1. 
Elektromagnit induksiya hodisasi. Faradey tajribalari: Elektr toki o’z 
atrofida magnit matdon hosil qiladi. Agar shunday ekan, uning teskarisi, ya’ni 
magnit maydoni elektr tokini vujudga keltira olmaydimi? - degan savol tug’iladi.Olimlar 
uzoq vaqt bu savolga javob izlashgan va nihoyat, Ersted tajribalari e’lon qilingandan 
keyin 1831-yilga ingliz olimi M.Faradey tajribalar asosida magnit maydoni yordamida 
elektr toki hosil qilish mumkin ekanligini aniqladi, boshqacha aytganda u elektromagnit 
induksiya hodisasi deb ataluvchi hodisani kashf qildi. Elektromagnit induksiya 
hodisasining kashf qilinishi ulkan ahamiyat kasb etib, magnit maydon yordamida elektr 
toki hosil qilish mumkinligini isbotladi. Bu bilan elektr va magnit hodisalari o’rtasida 
o’zaro bog’lanish mavjudligi ko’rsatilib, elektromagnit maydon nazariyasi yaratilishiga 
turtki bo’ldi.
Elektromagnit induksiya hodisasini quyidagi tajribalarda kuzatish mumkin:
1) G galvanometrga ulangan
g‘altakning bir uchiga doimiy magnitni yaqinlashtiramiz 
(12.1-rasm). Bunda g‘altakda elektr tok paydo bo‘ladi. Buni 
G galvanometr strelkasining og‘ishi ko‘rsatadi.Magnit 
harakatdan to‘xtashi bilan tok yo‘qoladi. Agar biz magnitni 
g‘altakdan uzoqlashtira borsak, galvanometr strelkasi teskari 
tomonga og‘adi, ya’niavvalgi tokka teskari yo‘nalgan tok 
paydo bo‘ladi. Magnitni harakatsiz qoldirib, solenoidni 
harakatlantirganda ham xuddi shunday hodisa yuz beradi. 
12.1-rasm. Faradey 
tajribasi 
12.2-rasm. Faradey tajribasi 
2) Xuddi shuningdek, magnit o‘rniga o‘zgarmas tok 
oqayotgan ikkinchi g‘altakni olish mumkin. Bu 
g‘altakni birinchi g‘altakka nisbatanharakatlan 
tirilganda birinchi g‘altakdatok paydo bo‘ladi.Ushbu 
holatda ham yuqoridagi hodisa aynan kuzatiladi 
(
12.2-rasm)
. 
3) Ikkita qo‘zg‘almas A va C g‘altak olamiz. A g‘altak G galvanometrga, C g‘altak 
esa B galvanik elementga va k kalitli zanjirga ulangan bo‘lsin. S solenoidni k kalit 

---

vositasida B tok manbaiga ulasak, A g‘altakda qisqa muddatli tok paydo bo‘ladi. Tok 
paydo bo‘lganini G galvanometr strelkasining og‘ishi ko‘rsatadi. C g‘altakdan o‘zgarmas 
tokning bundan keyingi o‘tib turishida A g‘altakda tok bo‘lmaydi. C g‘altakni uzish 
paytida yana A g‘altakda avvalgi tokka teskari yo‘nalgan qisqa muddatli tok hosil bo‘ladi.
Agar g‘altaklar ichiga temir o‘zak o‘rnatilsa, induksion tokning hosil bo‘lishi 
kuchayadi. Birinchi g‘altakdagi tok ta’siridagi o‘zak magnitlanadi va birinchi g‘altakdagi 
tok kuchining har qanday o‘zgarishi ikkinchi g‘altakdan o‘tayotgan magnit oqimini 
keskin o‘zgartiradi. Natijada ikkinchi g‘altakda kuchliroq tok induksiyalanadi. 
Yuqoridagi tajribalarning natijalarini tahlil qilib ko‘raylik. Tajribalarning 
birinchisida shu narsa xarakterliki, g‘altakda tok magnit unga yaqinlashayotgan yoki 
undan uzoqlashayotgan paytdagina, ya’ni g‘altakyaqinida magnit maydon o‘zgarayotgan 
vaqtda yoki g‘altakning o‘zi magnitning bir jinsli bo‘lmagan magnit maydonida ko‘chgan 
vaqtda paydo bo‘ladi. 
Magnitning g‘altakka nisbatan harakati yoki g‘altakning magnitga nisbatan harakati 
to‘xtagan vaqtda magnit maydon o‘zgarmaydi. Ikkinchi tajribadagi hodisa ham 
birinchidagiga o‘xshashdir - bunda o‘zgaruvchan magnit maydonni S g‘altakda paydo 
bo‘layotgan yoki yo‘qolayotgan tok hosil qiladi. Ikkala holda ham o‘tkazgich konturi 
yaqinida magnit maydonning kattaligi o‘zgaradi, demak, kontur bilan chegaralangan sirt 
orqali 
o‘tuvchi magnit 
induksiya 
oqimiham 
o‘zgaradi.Induksion 
tok 
paydo bo‘lishining asosiy sababi magnit induksiya oqimining o‘zgarishi ekanligi 
quyidagidan kelib chiqadi: 
Bir jinsli magnit maydonda berk o‘tkazgich konturini aylantirgan vaqtda ham 
induksion tok paydo bo‘ladi. Bu holda o‘tkazgich atrofida magnit maydon 
induksiyasining miqdori o‘zgarmasdan faqat uning kontur orqali o‘tuvchi oqimigina 
o‘zgaradi. Shunday qilib, berk o‘tkazgich konturi bilan chegaralangan yuz orqali 
o‘tadigan induksiya oqimi o‘zgarganda,shu konturda induksion tokhosil bo‘ladi. 
Endi induksion tokning yo‘nalishini aniqlaylik. 1833- yildarus olimi E.X.Lens 
o‘tkazilgan tajribalarning natijalarini umumlashtirib, quyidagi qoidani topdi: berk 
konturda hosil bo‘lgan tok shunday yo‘nalganki, bu tok kontur bilan chegaralangan yuz 
orqali o‘tuvchi va uning o‘zini hosil qiluvchi magnit induksiya oqimi o‘zgarishini 
kompensatsiyalovchi xususiy magnit induksiya oqimini yaratadi.Bayon etilgan 
tajribalarniLens qoidasi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqaylik. Birinchi tajribada haltakka 
magnitning shimoliy qutbini yakinlashtirganimizda unda soat strelkasi harakati 
yo‘nalishiga teskari yo‘nalgan tok paydo bo‘ladi. Bu holda magnit hosil qilayotgan 
induksiya oqimi haltakning ichiga qarab yo‘nalgan bo‘lib, magnit yaqinlashtirilgan sari 
ortib boradi. G‘altakdagi induksion tokning magnit maydoni uning ichidan tashqariga 
qarab yo‘nalgan va demak, magnit maydonning o‘sishini kompensatsiyalaydi. 
Magnitning shimoliy qutbi uzoqlashtirilganda g‘altakda soat strelkasi harakati 
yo‘nalishidagi tok hosil bo‘ladi. Magnit hosil qilayotgan induksiya oqimi avvalgidek 

---

g‘altak ichiga qarab yo‘nalgan bo‘ladi va demak, magnit maydonning kamayishini 
kompensatsiyalaydi. Shunday qilib, ikkala hol ham Lens qoidasiga muvofiq keladi. 
Bu ko‘rib o‘tilgan ikkala holning natijalarini analiz qilib, yana quyidagi boshqa bir 
natijaga kelish mumkin: g‘altakka magnitning shimoliy qutbi yaqinlashtirilayotganda 
induksion tok shunday yo‘nalgan bo‘ladiki, solenoidning magnitga yakin uchi magnit 
chiziqlarining manbai bo‘lib qoladi va, demak, magnit bilan g‘altak bir-biridan itarishadi, 
ya’ni ularning orasida magnit induksion tok yuzaga chiqishiga sababchi bo‘ladigan 
harakatiga qarshilik ko‘rsatuvchi kuch paydo bo‘ladi. Magnit uzoqlashtirilayotganda 
magnit bilan g‘altak bir-biriga tortiladi, ya’ni ular orasida yana magnitning harakatiga 
qarshilik ko‘rsatuvchi kuch paydo bo‘ladi. 
Qisqacha Lens qoidasiga quyidagichata’rif berish mumkin: “Berk kontur da 
induksion tok yo‘nalishi shunday bo‘ladiki, u o‘zining magnit maydoni bilan uni vujudga 
keltirayotgan magnit maydonning o‘zgarishiga to‘sqinlik qiladi”. 
Xulosa shuki, magnit maydoni vositasida elektr toki hosil qilish hodisasiga 
elektromagnit induksiya hodisasi deb ataladi. Bu hodisa shundan iboratki, har qanday 
berk o‘tkazgich konturi bilan chegaralangan yuza orqali o‘tayotgan magnit induksiya 
oqimi o‘zgargan vaqtda shu konturda elektr toki paydo bo‘ladi. Bu tok induksion 
tok deyiladi. 
Berk konturda induksion tokning vujudga kelishiga shu konturda o‘zgaruvchan 
magnit induksiya oqimining ta’siri ostida E.Y.K hosil bo‘lishi sabab bo‘ladi. Bu E.Y.K 
ning kattaligi bilan magnit induksiya oqimining o‘zgarish tezligi orasidagi bog‘lanishni 
birinchi bo‘lib Faradey topgan. Bu munosabat energiyaning saqlanish qonunidan kelib 
chiqadi.
Faradey o’zining tajribalari asosida kontur ergashtiruvchi magnit induksiya 
oqimining o’zgarishi albatta induksion tokni vujudga keltiradi, degan xulosaga keldi. 
Induksion tokning qiymati esa magnit induksiya oqimining o’zgarish usuliga emas, 
sbalki uning o’zgarish tezligiga bog’liqdir. Agar zanjirda induksion tok vujudga kelsa, 
demak, bu elektr yurituvchi kuch mavjudligini ko’rsatadi. Bu EYK ga induksiya elektr 
yurituvchi kuchi deyiladi. Tajriba natijalarini tahlil qilgan Faradey indyksiya EYK va 
magnit oqimining o’zgarishi orasidagi munosabatni aniqladi. Elektromagnit induksiya 
uchun Faradey qonuni: “Berk konturda hosil bo‘lgan induksion E.Y.K shu kontur bilan 
chegaralangan yuza orqali o‘tayotgan magnit induksiya oqimining o‘zgarish tezligiga 
to‘g‘ri proporsionaldir”, ya’ni: