' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko

Bu  reaksiya  qo'rg'oshin  (II)  oksidning  kislotali  xossalarini 

namoyon  qilishini  ko'rsatadi.  Xuddi  shu  reaksiyani  asosli  oksid 

bilan  ham  namoyish  qilish  mumkin,  masalan:

PbO  +  N a 20   =   N a

2

PbO, 

asosli  oksid

5 .21.  BaO  va  Ba(O H ),  moddalarining  asosli  xususiyatini 

isbotlaydigan  reaksiyalarga  misollar  keltiring.

5 .2 2 .  Cr  ( III)  g id ro k sid n in g   a m fo terlik   x u su siy a tin i 

isbotlaydigan  reaksiyalaming  tenglamalarini  yozing.

5.23.  Juft  qilib  olingan  quyidagi  moddalar  orasida  borishi 

mumkin  bo'ladigan  barcha  reaksiyalaming  tenglamalarini  yozing: 

kaliy  oksid,  fosfor  (V)  oksid,  bariy  gidroksid,  sulfat  kislota, 

kaliy  y o d id ,  q o 'r g 'o sh in   (II)  nitrat.  Eritmada  boradigan 

reaksiyalaming tenglamalarini qisqartirilgan ionli shaklda tasvirlang.

Yechish.

  Birikmalarni  qanday  sinflarga  tegishli  ekanligini 

a ni ql aymi z:   K , 0   —  asosl i   o k s i d ,   P

4

O

]0

  —  ki sl ot al i   oksi d,  

Ba(OH

)2

 —  asos  (ishqor),  H ,S 0

4

  —  kislota,  Kl  va  P b ( N 0

3)2

  — 

tuzlar.

Asosli  oksid  K20   kislotali  oksid  va  kislota  bilan  o'zaro  ta’sir 

etadi:

6K20   +  P

4

O

]0

 =   4 K ,P 0

4 

K ,0   +   H

2

S 0

4

  =   K

2

S 0 4+  H 20

yoki

K20   +   2 H +  =   2K + +   H 20  

Kislotali  oksid  P

4

O

]0

 bariy  gidroksid  bilan  o'zaro  ta’sirlashadi: 

P

4

O

,0

  +  

6

B a(O H

)2

  =   2Ba

3

( P 0

4)2

 

i

  +  6H 20  

P

4

O

)0

  +  

6

Ba2+  +  1 2 0 H -  =   2B a

3

( P 0 4)2i   +   6 H 20  

Bariy gidroksid  sulfat  kislota  bilan  reaksiyaga  kirishadi:

Ва2+  +  2 0 Н -   +   2 Н +  +   S 0 42-  =   B a S 0 44,  +   2 Н ,0

va  qo'rg'oshin  (II)  nitrat  bilan  ham:

B a(O H

)2

  +   P b ( N 0 3)2=   P b (O H )2l   +   B a(N O

,)2

2 0 H - +   P b 2+ =   Pb(O H

)2

Bariy gidroksid m o‘l miqdorda olinganda reaksiya quyidagicha boradi:

P b (N O

,)2

  +  2B a(O H 3) 2=   Ba[Pb(O H )4]  +   B a ( N 0

3)2

P b 2+  +   4 0 H - =   [P b (O H )4]2-

Sulfat kislota bilan  qo‘rg‘oshin  (II)  nitrat  orasida ham shunday 

reaksiyalar  bo'lishi  mumkin:

H

2

S 0

4

  +   P b ( N 0 3)2=   PbS

0

4l   +   2 H N 0

3

S 0 42'  +   Pb2+=   P b S 0 4i

4 

4

va  kaliy  yodid  bilan  qo'rg'oshin  (II)  nitrat  orasida  ham:

2KI  +   P b ( N 0 3)2=   P b l

2

 +   2 K N 0

3 

Pb2++   2 Г  =   PbI2T

5.24.  Quyida ko'rsatilgan moddalaming qaysi biri kaliy gidroksid 

eritmasi  bilan  o'zaro  ta’sirlashishi  mumkin:  yodid  kislota,  mis 

(II)  xlorid,  bariy  xlorid,  uglerod  (IV)  oksid,  qo'rg'oshin  (II) 

oksid?  R eak siyalam in g  tenglam alarini  m olekular,  io n li  va 

qisqartirilgan  ionli  shakllarda  yozing.

5.25.  Juft  qilib  olingan  quyidagi  moddalar  orasida  boradigan 

hamma reaksiyalaming tenglamalarini  yozing:  magniy oksid,  xlorid 

kislota,  natriy  sulfit,  kalsiy  xlorid,  kumush  nitrat.

5.26.  Qanday  usullar  bilan  kaliy  gidrofosfat  va  kaliy  digidro­

fosfat  olish  mumkin?  Tegishli  reaksiyalaming  tenglamalarini 

yozing.

Yechish.

  Kaliy  gidrofosfat  va  kaliy  digidrofosfat  fosfat  kislo­

taning kaliy gidroksid  bilan o'zaro ta’sirlashishidan olinishi mumkin:

H

3

P 0

4

  +   2KOH  =   K

2

H P 0

4

  +  2 H ,0

kaliv  gidrofosfat

H

3

P 0

4

  +   KOH  =   K H

2

P 0

4

  +   H 20

kaliy digidrofosfat

Bunda  birinchi  holda  1  m ol  fosfat  kislotaga  2  mol  kaliy  gidroksid 

olinishi,  ikkinchisida — 

1

  mol  kaliy  gidroksid  olinishi  kerak.

556

5 .2 7 .  M is  (II)  gidroksoxlorid,  kaliy  gidrosulfid,  kalsiy 

gidrokarbonat  olish  mumkin  bo'ladigan  reaksiyalaming  tengla­

malarini  yozing.

5.28.  Yozuvi  bo‘lmagan  to'rtta  probirkada  quyidagi  modda- 

larning  eritmalari  bor:  natriy  sulfat,  natriy  karbonat,  natriy  nitrat 

va  natriy  yodid.  Qanday  reagentlar  yordamida  qaysi  probirkada 

qanday  tuz  borligini  aniqlash  mumkin?  Reaksiyalaming  tengla­

malarini  molekular  va  qisqartirilgan  ionli  shakllarda  yozing.

Yechish.

  Har  qaysi  eritma  namunasiga  bariy  xlorid  eritmasi 

qo'shiladi,  tarkibida  N a ,S 0

4

  va  N a

2

C 0

3

  bo'lgan  probirkalarda 

reaksiya  sodir  bo'ladi.

N a

2

S 0

4

  +  ВаС12=   B a S 0 41  +   2NaCl

SO 

2

  +  Ba:+=   B a S O .i

4 

A

N a

2

C 0

3

  +  B aC l,=  B a C 0 3l   +   2NaCl

C O 2-  +

  Ba2+ =   B a C 0 31

Bu  ikkita  eritmani  farq  qilish  uchun,  olingan  clio'kmalarga  xlorid 

kislota qo'shish kerak.  Faqat bariy karbonat eriydi (bunda gaz ajralib 

chiqishi  sodir  bo'ladi):

B a C 0

3

  +  2HC1=  B aC l

2

  +   C 0 2T  +   H ,0

C

0

32'   + 

2

H +=  

c o 2T 

+   H

20

BaCl,  bilan  cho'kma  hosil  qilmagan  N a N 0

3

  va  NaJ  eritmalarini 

bir-biridan  farq  qilish  uchun,   ularga  kumush  nitrat  yoki 

qo'rg'oshin  (II)  nitrat eritmalarini  qo'shish  kerak — cho'kma faqat 

kaliy  yodid  bo'lgan  eritmada  hosil  bo'ladi:

N a l  +   A gN O ,=   N a N O ,   +   A g li

1“  +  Ag+=  A gl 

I

yoki

2NaI  +  P b (N 0 3) ,=   2 N a N 0

3

  +  P b l , i  

21“  +  Pb2+ =   Pbl 2i

5.29.  Uchta probirkada bo'lgan sulfat,  nitrat va xlorid kislotalami 

bir-biridan  qanday  reagentlar  yordamida  farq  qilish  mumkin? 

Tegishli  reaksiyalaming  tenglamalarini  molekular  va  ionli  shakl­

larda  yozing. 

Javobi:

  BaCl

2

  va A g N 0

3

  dan  foydalanish  kerak.

5.30.  Uchta  probirkada  quyidagi  quruq  moddalar  bor:  kalsiy 

oksid,  al umi ni y  oksid,  fosfor  ok sid .  Bu  m oddalarni  qaysi

reagentlar  yordam ida  farq  qilish  m umkin?  Peaksiyalarning 

tenglamalarini yozing. 

Javobi:

 xlorid  (yoki nitrat) kislota eritmasidan 

foydalanish  kerak.

5.31.  Quruq  tuzlar:  natriy  xlorid,  natriy  karbonat,  natriy 

sulfidlar  idishlarning  qaysi  birida  ekanligini  qanday  reagentlar 

yordamida  aniqlash  mumkin?  Tegishli  reaksiyalaming  tengla­

malarini  yozing.

Yechish.

  Har  qaysi  idishdan  olingan  quruq  tuz  namunasiga 

kislota,  masalan,  xlorid  kislota  ta’sir  ettirish  kerak.  Natriy  sulfidli 

probirkadan xarakterli yoqimsiz hidli vodorod suifid ajralib chiqishi 

bilan  o'zaro  reaksiyaga  kirishadi:

N a 2S  +  2HC1 =   H 2S  T  +   2NaCl

Natriy  karbonat  kislota  bilan  uglerod  (IV)  oksid —  hidsiz  gaz 

ajralib  chiqishi  bilan  o'zaro  reaksiyaga  kirishadi:

N a

2

C 0

3

  +   2HC1  =   2N aC l  +  C 0 2T  +   H 20

Natriy xlorid  xlorid  kislota  bilan  reaksiyaga  kirishmaydi.

5.32. Qanday bitta  reagent yordamida uchta modda: kaliy xlorid, 

aluminiy  xlorid,  magniy  xlorid  eritmalarini  aniqlash  mumkin? 

Javobi:

  ishqor  eritmasidan  foydalanib.

Hisoblashga  doir  masalalar

5.33.  Bor  (III)  oksiddagi  borning  massa  ulushini  aniqlang.

Yechish.

  Bor  (III)  oksidning  eng  oddiy  formulasi  B

2

0 3.

H isoblash  uchun  m oddaning  m iqdori  1  m ol  b o'lgan  oksid 

namunasini  tanlaymiz,  ya’ni  B

2

0 3—  1  mol.  Oksid  namunasining 

massasini  aniqlaymiz:

m(B

2

0 3)  =   л(В

2

0 3)  •  M (B ,0 3); 

m(B

2

0 3)  =   1  •  70  g =   70  g.

Oksid  formulasidan:

n(

В)  =   2 л (В ,0 3); 

я(В)  =   2  •  lg   =   2  mol  chiqadi.

Borning  massasini  topamiz:

/я(В)  =   и(В)  •  M(B); 

m(

B)  =   2  ■

  11  g =  22  g.

Oksiddagi  borning  massa  ulushini  aniqlaymiz:

5 .34.  Kalsiy  gidroksid  va  kalsiy  karbonatdagi  kislorodning 

massa  ulushini  toping. 

Javobi

:  C a(OH),  da  43,2%  va  C a C 0

3

  da 

48,0%.

5 .3 5.  Temir  gidroksidning  formulasini  aniqlang,  agar  uni 

tashkil  qilgan  elementlaming massa ulushlari  ma’lum bo'lsa:  62,2% 

temir,  35,6%  kislorod,  2,2%  vodorod.

Yechish.

  Hisoblash  uchun  massasi  100  g,  ya’ni 

m

  (gidroksid) 

=   100 g bo‘lgan temir gidroksid  namunasini tanlab olamiz.  Atomar 

temir,  kislorod  va  vodorodning  massalarini  aniqlaymiz:

/w(Fe)  =   ///(gidroksid)  •  co(Fe); 

m(

Fe)  =   100  •  0,622  g =   62,2  g.

m{

O)  =   /w(gidroksid)  •  co(O); 

m{0) =

  100  •  0,356  g  =   35,6  g.

/

77

(H)  =   /n(gidroksid)  •  co(H); 

/?

7

(H)  =   100  •  0,022  g =   2,2  g.

Atomar  temir,  kislorod  va  vodorod  moddalarining  miqdorini 

aniqlaymiz:

=

 

«(Fe)  =   ^

  mol  =   1,1  mol;

=   Щ О ) ; 

=   Тб^ mo1 =  2’2  moI;

=  

Ў( Н)

  ’ 

=  

m

o 1

  =  

2

’ 2

  m o 1 '

Shunday  qilib,

/»( Fe) :  /

7

(

0

)  :  /?(H)  =   1,1  :  2,2  :  2,2

yoki  tenglikning  o'ng  tomonidan  hamma  sonlarni 

1,1

  ga  bo'lib, 

quyidagini  olamiz:

л ( Ғ е ) :  /

7

(

0

)  :  я(Н )  =  

1

:

2

:

2

.

Binobarin,  gidroksid  formulasi  Fe(O H )2.

5 .3 6 .  Qalay  va  xlorning  qalay  xloriddagi  massa  ulushlari 

tegishlicha  62,6  va  37,4%  ga  teng.  Xlorning eng  oddiy formulasini 

aniqlang. 

Javobi

:  SnCl,

5.37.  Vodorod,  fosfor  va  kislorodning  qandaydir  kislotadagi 

massa  ulushlari  tegishlicha  3,66;  37,80  va  58,54%  ga  teng.  Shu 

kislotaning  eng  oddiy  formulasini  aniqlang. 

Javobi

:  H

3

P 0 4.

5 .3 8 .  N ikel  (II)  sulfat  kristallogidratidagi  suvning  massa 

ulushi  44,8%  ga  teng.  1  mol  kristallogidrat  tarkibida  suv  modda- 

sidan  qancha  miqdor  bor? 

Javobi

:  7  mol.

5.39.  Bariy  gidrokarbonat  olish  uchun  bariy  gidroksidning 

massa  ulushi  5%  b o‘lgan  80  g  massadagi  eritmasi  orqali  uglerod 

(IV)  oksidning  qanday  minimal  hajmi  o ‘tkazilishi  lozim.

Yechish.

  Bariy gidroksid va  m o‘1 miqdordagi  uglerod  (IV)  oksid 

orasidagi  reaksiyaning  tenglamasini  yozamiz:

B a(O H ),  +  

2CO  =

  B a (H C 0

3)2

Eritma  tarkibidagi  bariy  gidroksidning  massasini  aniqlaymiz: 

w (Ba(O H )2)  =  wco(Ba(OH)2); 

/я(Ва(ОН)2)  =  80  •  0,05  g =  4  g.

Bariy  gidroksid  moddasining  miqdori:

л(В а(О Н )2) 

M(Ba(OH)2)  ’

/?(Ba(OH)2)  =   -yy  mol =  0,0234  mol.

Reaksiya tenglamasidan:

,(£ (O H h )  =   f  ■ 

"(CO ,)  =   2»(Ba(O H );)| 

m (C02)  =  

2

  •  0,0234m ol  =  0,0468  mol.

Normal  sharoitdagi  gazning  hajmini  aniqlaymiz:

K (C 02)  =  

n(

C O ,)  • 

V

m;  K(C02)  =  0,0468  •  22,4  1 =   1,05  1.

5.40.  Kalsiy  gidroksid  eritmasi  orqali 

uglerod  (IV)  oksid 

o'tkazilganda  massasi 

8,1

  g  bo'lgan  kalsiy  gidrokarbonat  olindi. 

Eritma orqali o ‘tkazilgan  uglerod  (IV)  oksidning normal sharoitda 

o'lchangan  hajmini  aniqlang. 

Javobi

:  22,4  I.

5.41.  Sulfat  kislotaning massa  ulushi 

8

%  b o ig an  200 g massali 

eritmasiga  natriy  gidroksidning  massa  ulushi  12%  b o ig an   50  g 

massali eritmasi qo'shildi.  Hosil  qilingan  eritmadan  ajratib  olingan 

natriy  gidrosulfatning  massasi  qanday  boiadi? 

Javobi:

  18  g.

5.42.  Massasi  4,9  g  b oigan   tuzning  parchalanishidan  1,344  1 

hajmdagi  (normal  sharoitda)  kislorod  va  kaliy  xlorid  hosil  b old i. 

Dastlabki  birikmaning  eng  oddiy  formulasini  aniqlang. 

Javobi: 

KC\Oy

5.43.  Massasi  12,4  g  b oigan   natriy  oksid  suvda  eritildi.  Agar 

nordon  tuz  talab  qilinsa,  olingan  natriy  gidroksidni  neytrallash 

uchun  uglerod  (IV)  oksidning normal sharoitda olchangan  qanday 

hajmi  kerak  boiadi? 

Javobi

:  8,96  1.

5.44.  Natriy  asetatning  gidrolizlanish  reaksiyasining  tengla­

masini  qisqartirilgan  ionli,  ionli  va  molekular  shakllarda  tuzing. 

Shu  tuz  eritmasining  reaksiya  muhiti  qanday  bo'lishini  ko'rsating.

Yechish.

  1.  Natriy  asetat  CH,CO ONa — kuchli  asos  NaOH 

bilan  kuchsiz  kislota  CH^COOH  dan  hosil  bo'lgan  tuz.  Bu  holda 

kuchsiz  elektrolit  kuchsiz  kislotaning  anioni  bilan  suvning  o'zaro 

ta’sir  etishidan  hosil  bo'ladi:

CH ,CO O   +  H ,0   p i   C H .C O O H  +   O H -

3 

2 

'  

.>

Bu  reaksiyaning  qisqartirilgan  ionli  shakldagi  tenglamasidir. 

Bundan  ko'rinib turibdiki, eritmaning ishqoriy  muhitga ega bo'lishi 

gidroksid  ionlari  borligidan  kelib  chiqadi.

2. 

Tenglamaning  chap  va  o'ng  tomonlariga  natriy  ionlarini 

qo'shib  yozib.  reaksiyaning  ionli  shakldagi  tenglamasini  olamiz:

N a +  +   C H

3

COO  +   H20   <=±  C H 3COOH  +   N a +  +   О н -

S.  Molekular  shakldagi  reaksiyaning  tenglamasi: 

CHjCOONa +   H ,0   p i   C H ,C O O H  +   N aO H

5.45.  Kaliy  sulfidning  gidrolizlanish  reaksiyasining  tenglama­

sini  qisqartirilgan  ionli,  ionli  va  molekular  shakllarda  tuzing.  Tuz 

eritmasining  reaksiya  muhiti  qanday  bo'lishini  ko'rsating.

Yechish.

  Kaliy  suifid  —  kuchli  asos  KOH  bilan  ikki  negizli 

kuchsiz  kislota  H,S  dan  hosil  bo'lgan  tuz.  Agar  tuz  hosil  qiladigan 

kuchsiz  elektrolit bosqich  bilan  dissotsilansa,  u  holda gidroliz  ham 

bosqich  bilan  boradi.  Ushbu  misolda gidrolizlanish  ikki  bosqichda 

boradi.  Suv bilan  kuchsiz kislotaning ionlari  —  suifid va gidrosuifid 

ionlari  o'zaro  ta’sir  etadi.

I b o s q i c h

a)  S

2

  + H 20   p i   H S ' + O H -

b)  2N a+  +  S

2

  +   H  20   p±  2N a+  + H S -+   O H “

d)  N a 2S +   H 20  

N aH S  +   NaOH

II  b o s q i c h

a)  H S -  +  H 20   p i   H ,S +   O H -

b)  N a +  +  HS~ +  H20   p i   H,S  +   N a +  +   OH~

Gidrolizlanish  natijasida  eritmada  gidroksid  ionlarning  m iq­

dori  ortadi,  demak  reaksiya  muhiti  ishqoriy  bo'ladi.

5 .4 6 .  Quyidagi  tuzlarning  gidrolizlanish  reaksiyalarining 

tenglamalarini  qisqartirilgan  ionli,  ionli  va  molekular  shakllarda 

tuzing:  a )N a N 0 3;  b )N a H C 0 3;  d)K

2

C 0 3;  e)K

2

H P 0

4

  ;  f)K ,P 0 4. 

Bu  tuzlar  eritmalaridagi  reaksiyalaming  muhitini  ko'rsating.

5.47.  Am m oniy  nitratning  gidrolizlanish  reaksiyasi  tengla­

masini  qisqartirilgan  ionli,  ionli  va  molekular  shakllari ni  yozing. 

Shu tuz eritmasining  reaksiya  muhiti  qanday  bo'lishini  ko'rsating.

Yechish.

  1.  Ammoniy nitrat N H

4

N 0

3

 —  kuchsiz asos N H

4

OH* 

bilan  kuchli  nitrat  kislota  H N 0

3

  dan  hosil  bo'lgan  tuz.  Kuchsiz 

asosning  kationi  N H 4+  suvning  gidroksid  ionlari  bilan  birikib, 

kuchsiz  elektrolit  —  ammoniy  gidroksid  hosil  qiladi:

N H 4+ +   H20   ^   N H 4OH  +   H +

Eritmada  vodorod  ionlari  mo'l  miqdorda  hosil  bo'ladi,  binobarin, 

muhit  kislotali.

2.  Tenglamaning  chap va  o'ng  qismiga  nitrat  ionlarini  qo'shib 

yozib  ionli  shakldagi  reaksiyaning  tenglamasini  hosil  qilamiz.

n h

4

++ n o , - +   H ,0  

N H 4OH  +   H + +   NO  -

4

 

J  

2  

^  

4

 

3

3.  Molekular  shakldagi  reaksiyaning  tenglamasi:

n h

4

n o 3+   H 20  

N H 4OH  +   H N 0 3.

5 .4 8 .  Tem ir  (III)  xloridning  gidrolizlanish 

reaksiyasini 

qisqartirilgan  ionli,  ionli  va  molekular  shakllarda  yozing.  Bu  tuz 

eritmasining  reaksiya  muhitini  ko'rsating.

Yechish.

  Temir  (III)  xlorid  FeCI,  —  kuchli  xlorid  kislota  HCI 

bilan  kuchsiz  uch  negizli  asos  Fe(O H

)3

  dan  hosil  bo'lgan  tuz.  Bu 

holda gidroliz uch bosqichda boradi.  Suvning gidroksid  ionlari bilan 

kuchsiz  asos  kationlari  o'zaro  ta’sir  etadi:

* N H 4OH  bu  yerda  va  keyin  ham   kuchsiz asoslarga  taalluqli deymiz,  buning 

m a ’nosi  shuki:  OH~  ionlari  konsentratsiyasi  a m m ia kning  suvli  eritm alarida 

ju d a   katta  emas.  Q o 's h im c h a   bu  m o dda ning  formulasini  gidrat  N H

3

  ■

  H , 0   yoki 

N H

3

- л Н 20   k o ‘rinishda  ifodalanadi,  ch unki  N H 4OH  zarrachalari  eritm ala rda 

topilm agan.