' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko

I  b o s q i c h

a)  F e3+  +   H 20  

F e(O H )2++   H +

b)  F e3+  +   ЗСГ +   H20  

F e(O H )2+ +   H + +   ЗСГ

d)  F eC l

3

 +  H 20  

F e (O H )C l,+   HCI

II  b o s q i c h

a)  F e(O H )2+  +   H 20  

F e(O H )2++   H +

b)  F e ( OH) 2++   2 C 1 - + H 20   ^   F e (O H )2+ +   H + +   2СГ

d)  F e(O H )C l2+  H20   ^   F e(O H )

2

C l+   HCI

i l l   b o s q i c h

a)  F e(O H ),+  +   H 20   ^   F e ( O H ) , +   H+

b)  F e(O H )2+  +  Cl “ +  H 20  

<=±

  F e(O H

)3

 +   H + +  СГ

d)  F e(O H )

2

C l+   H20   <=±  F e(O H

)3

 +  HCI.

Eritmada vodorod  ionlari  m o‘l  miqdorda  hosil  bo'ladi,  ya’ni  reak­

siya  muhiti  kislotali.

5.49.  Quyidagi  tuzlarning gidrolizlanish  reaksiyasining tengla­

m alarini  qisqartirilgan  ionli,  ionli  va  m olekular  shakllarda 

yozing:  a )N H

4

Cl;  b )(N H

4

)

2

S 0 4;  d ) C u ( N 0 3)2;  е)А1(ОН)СҚ;

f ) A l( N 0 3) 3.  Bu  birikmalar  eritmalari  reaksiyasining  m uhitini 

ko'rsating.

5 .5 0 .  1)  A m m oniy  asetat;  2)  natriy  xlorid  tuzlarining 

gidrolizlanish  reaksiyalarining  tenglamalarini  tuzing.

Yechish.

  1.  Ammoniy  asetat  C H ,C O O N H

4

 —  kuchsiz  asos 

N N 4OH  bilan  kuchsiz  kislota  C H 3COOH  dan  hosil  bo'lgan  tuz. 

Bunda kuchsiz asos kationi  ham, kuchsiz kislota anioni  ham  kuchsiz 

elektrolitlar  hosil  qiladi:

N H 4+  +   C H

3

COO- +  H 20   <=>  NH„OH +  C H 3COOH 

Molekular  shakldagi  reaksiyaning  tenglamasi:

C H

3

C O O N H

4

 +   H20  

N H 4OH +  C H 3COOH

2.  Natriy xlorid NaCl  —  kuchli asos NaOH bilan  kuchli kislota

563

HCI  dan  hosil  bo'lgan  tuz.  Bunday  tuzlar  gidrolizga  uchramaydi, 

chunki  kuchsiz  elektrolitlar  hosil  bo'lmaydi.*

5.51.  Quyidagi  tuzlarning  qaytmas  gidrolizlanish  reaksiya­

larining  tenglamalarini  tuzing*:  A l(C H

3

COO

)3

  va  C r,(C 0 3)3.

5.52.  Quyida  keltirilgan  tuzlardan  qaysi  biri  gidrolizga  uch­

raydi:  a)  BaCl2;  b)  ZnCl2;  d)  N a N 0 3;  e)  N H

4

N 0 2;  f)  K H S 04. 

G idrolizlanish  reaksiyalarining  tenglam alarini  qisqartirilgan 

ionli,  ionli  va  molekular  shakllarda  yozing. 

Javobi

:  b)  ZnCl2;

e)  N H

4

N 0 2.

5.53.  Quyidagi tuzlarning gidrolizlanish reaksiyalarining teng­

lamalarini qisqartirilgan  ionli,  ionli va  molekular shakllarda yozing:

a)  NaF;  b)  KHS;  d)  K

2

S 0 3;  e)  F e S 0 4;  0   Fe

2

( S 0 4) 3.  Bu  tuzlar 

eritmalarining  reaksiya  muhitini  ko'rsating.

5 .5 4 .  G idrolizlanish  reaksiyalarining  qisqartirilgan  ionli 

shakldagi  tenglamalari  berilgan:

a)  C rO H 2+  +   H 20  

C r(O H )2++   H +

b)  Sn2+  +   H ,0  

S n ( O H ) + +   H +

d)  S2++  H 20  

H S - +   O H -

Reaksiyalar  tenglamalarini  molekular  shaklda  tasvirlang.

5.55.  Nim a  uchun  natriy  nitrat  va  litiy  karbonatning  suvli 

eritmalari  ishqoriy  reaksiya  berishini  tushuntiring.  Javobingizni 

ionli  va  m olekular  shakllardagi  reaksiya  tenglam alari  bilan 

tasdiqlang.

5.56.  Nima  uchun  qalay  (II)  xloridning  konsentrlangan  suvli 

eritmasiga  suv  qo'shilganda  asosli  tuz  cho'kmaga  tushadi,  xlorid 

kislota  eritmasi  ishtirokida  suv  qo'shilganda  esa,  cho'kma  tushishi 

kuzatilmaydi?

5.57.  Quyidagi tuzlarning formulalarini gidrolizlanishga bo'lgan 

moyilligi  ortib  borishi  tartibida  yozing:  natriy  ftorid,  natriy xlorid, 

ammoniy  ftorid.  Javobingizni  izohlang.  Tuzlarning  gidrolizlanish 

tenglamalarini  yozing.

* 

Yuqori  tem peraturada bu  xildagi  tuzlar  ham  gidrolizga  uchrashi  mumkin. 

Bunda  natriy  xloriddan  gaz  holidagi  vodorod  xlorid  ajralib  chiqishi  sodir  b o ' ­

ladi:

N a C l  +  H 20   ?=>  N a O H   +  HCI  T

**  Qaytmas gidrolizlanishda  reaksiyaning tenglamasi bosqichga  bo'linmaydi.

5.58. 

Natriy suifid  va  aluminiy  xlorid  eritmalarini  qo‘shganda 

qanday  jarayonlar  sodir  bo‘ladi?  Reaksiya  tenglamalarini  tuzing.

Yechish.

  Natriy suifid eritmada gidrolizga uchraydi. Tenglamani 

qisqartirilgan  ionli  va  molekular  shakllarda  yozamiz:

I b o s q i c h

S2+  +  H , 0  

H S ++  OH -

N a,S  +  H 20   p i   N aH S +   N aO H

II  b o s q i c h

H S+  +   H ,0   p i   H2S +   OH~

N aH S  +  H 20  

N a

2

S +   Na OH

Eritmadagi  reaksiyaning  muhiti  —  ishqoriydir.  Eritmaga 

vodorod  ionlarning  qo‘shilishi  gidrolizlanish  muvozanatini  gidro­

lizlanish  mahsulotlari  hosil  bo‘lish  tomoniga  siljitadi.

Aluminiy  xloridning  gidrolizlanish  tenglamalari:

I b o s q i c h

a)  A l3+  +  H 20  

A l(O H )2+ +   H +

b)  AICI

3

+  H20   <=>  A l ( O H ) C l , +   HCI

II  b o s q i c h

a)  A 1 0H +  +   H ,0   p* A l(O H )2+ +  H"

b)  A 1(0H )C 1

2

+ H 20   p i   A l(O H )

2

C l + H C I

III  b o s q i c h

a)  A 1 (0 H )2+  +   H ,0   р 1 А 1 ( О Н ) з + Н +

b)  A l(O H )

2

C l+   H ,0   <=>  Al ( OH) 3+   HCI

Gidroksid  ionlar  qo'shilganda  bu  sistemadagi  muvozanat 

gidrolizlanish  mahsulotlari  tomoniga  siljiydi.

Ikkala  eritma  aralashtirilganda,  ularning  har  ikkalasi  reaksiya 

muvozanatining gidroliz  mahsuloti hosil  bo'lish tomoniga siljitishga 

yordam  beradi:  gidroksid-ionlar va  vodorod  ionlar birikib  kuchsiz 

elektrolit  — suv  hosil  qiladi.  Reaksiyaning yakunlovchi  tenglamasi:

3N a,S +  2A1C1

3

  +  6 H , 0   p± 

6

N aC l  +   2 A 1 (0 H )31  +  3H 2S  T

565

5.59.

  Tem ir  (III)  sulfat  va  kaliy  karbonatning  suvli  eritmalari 

aralashtirilganda reaksiya  mahsulotlaridan biri temir (III) gidroksid 

ekanligini hisobga olgan  holda,  reaksiya tenglamasini yozing.  Nima 

uchun  reaksiya  natijasida  tem ir  (III)  karbonat  hosil  bo'lmaydi?

5.60.

 N ima uchun aluminiy sulfat va natriy silikatning eritmalari 

a r a l a s h t i r i l g a n d a   a l u m i n i y   g id r o k s id   c h o 'k m a g a   tu s h a d i ?  

Jarayonning  tenglamasini  yozing.

6.  OKSIDLANISH-QAYTARILISH  REAKSIYALARI 

Oksidlovchi  va  qaytaruvchilar

6.1.

  Quyida  keltirilgan  reaksiyalaming  qaysi  biri  oksidlanish- 

qaytarilish  reaksiyalari  hisoblanadi?

a)  2N a  +  2 H 20   =   2N a O H  +  H

2

  T

b)  N a 20   +   2HC1  =   2 N a C I + H 20

d)  H

2

 +   СҚ  =   2HC1

e)  C l2+   H 2

~0  =   H C IO   +   HCI

Yechish.

 

Keltirilgan  reaksiyalar  tenglamalarining  qaysi  birida 

atomlarning  oksidlanish  darajasi  o'zgarganligini  aniqlaymiz:

0

 

+1

 

-2

 

+

1

-

2+1

 

0

a)  2 N a  +   2 H 20   =   2 N a O H   +   H

2

+ ]  -2 

+1  -1 

+1  -1 

+1  -2

b)  N a 20   +   2 HCI  =   2 N aC l  +   H 20

о 

0

 

+

1 -1

d)  H

2

  +  C l

2

  -   2HC1

0 

+1  -2  

+1 + 1-2 

+ 1-1

e)  C l

2

  +  H 20   =   H C IO   +   HCI

a, 

d  va  e  reaksiyalarda  atom larning  oksidlanish  darajalari 

o'zgargan,  binobarin  ular  oksidlanish-qaytarilish  reaksiyalaridir.

6.2.

  Quyida  keltirilgan  tenglamalar  asosida  qaysi  reaksiyalar 

oksidlanish-qaytarilish  reaksiyalari  ekanligini  aniqlang.

a)  Z n   +   H

2

S 0

4

  =   Z n S 0

4

 +  H 2 t

b)  Z n S 0

4

  +  N a ,C O ,  =   Z n C 0 31  +   N a

2

S 0

4

d)  Z n C l

2

 +  H 2S  =   Z nS  i  +   2HC1

e)  Z n  +   S  =   Z n S

f)  Z n O   +   H ,  =   Z n   +   H 20

g)  Z n O   +   H

2

S 0

4

  =   Z n S 0

4

 +  H , 0

Javobi:

 

a,  e,  f.

a)  2А1  +  6НС1  =   2А1С1

3

 + З Н

2

b)  2 H 2S  +   H

2

S 0 3 =   3S  +  3 H 20

d) 

8

H I + H

2

S 0

4

  =   4 I

2

+ H 2S  +   4 H 20

e)  2 K C 1 0

3

  =   2K C 1 +   3 0 2

reaksiyalarida  qaytaruvchi  va  oksidlovchilarni  ko'rsating.

Yechish. 

Oksidlanish-qaytarilish  reaksiyalarining  borishida 

q ay taru v ch i  e le k tro n   b erad i  va  o k s id la n is h   darajasi  o rtad i. 

Oksidlovchi  elektron  qabul  qiladi.  Natijada  oksidlanish  darajasi 

kam ayadi.  S h u n in g   u c h u n   k o 'r s a tilg a n   te n g lam a lard a  qaysi 

atomlarning  oksidlanish  darajalari  o'zgarganligini  aniqlash  zarur:

0 

+1 

+3 

0

a)  2A1  +   6HC1  =   2A1C13 +   3 H

2

U shbu  reaksiyada  Al  —  q a y taru v ch i,  H CI  (an iq ro g 'i  H + 

ioni)  — oksidlovchi.

b)  2 H ,S   +   H

2

S 0

3

  =   3S  +   3 H 20

- 2

 

44

Bu  yerda  H

2

S(S)  —  qaytaruvchi,  H

2

S 0

3

( S 0

3

  ioni  yoki  S)

oksidlovchi.

d) 

8

HI  +   H

2

S 0

4

  =   412  +   H 2S  +   4 H 20

H I  (yodid-ion  Г)  —  qaytaruvchi,  H

2

S 0

4

  (sulfat-ion  S 0

42

  yoki 

S +h)  —  oksidlovchi.

e) 

2

KCIO

3

  =   2KC1  +  3 0 ,

Bu  reaksiya  ichki  molekular  oksidlanish-qaytarilish  reaksiyasidir. 

Bunda  O

' 2

  qaytaruvchi  va  С Г

5

  oksidlovchi  bitta  modda  tarkibiga 

kiradi.

6.4. 

Q u y id a g i  o k s i d l a n i s h - q a y t a r i l i s h   r e a k s iy a la r in in g  

tenglamalarida  qaytaruvchi va  oksidlovchilarni  ko'rsating:

a)  Z n   +   C u S 0

4

  =   Cu  +   Z n S 0

4

b)  4HC1  +   M n 0

2

  =   C l2+   M n C l

2

  +   2 H 20

d)  2 C u ( N 0

3

)

2

= 2 C u 0 + 4 N 0

2

  + 0

2

e)  N H

4

N 0 2 =   N 2+  2 H 20

6.5.

  Quyida  keltirilgan  reaksiyalaming  qaysi  birida  marganes 

(TV)  o ksid  M n O ,   o k s id lo v c h ilik   x o ssa sin i  va  qaysi  b ir id a  

qaytaruvchilik  xossasini  namoyon  qiladi:

a)  2 M n 0

2

  +   2 H

2

S 0

4

  =   2 M n S 0

4

  +   0

2

  +   2 H 20

b)  2 M n O z  +   0

2

  +  4 K O H   =   2 K

2

M n 0

4

  +  2 H 20

d)  M n 0

2

+ H

2

  =   M n 0   +   2 H 20

e)  2 M n O ,  +   2 N a B i 0

3

 +   6 H N 0

3

  =   2 H M n 0

4

  +  3 B i 0 N 0 3 +

+  3 N a N O , +   2 H , 0

j 

2

Javobi

:  a,  d  reaksiyalarda  M n O , — oksidlovchi;  b,  e  reaksiyalarda 

M n 0

2

  —  qaytaruvchi.

6

.

6

.  Quyida keltirilgan reaksiyalar tenglamalarining qaysi  birida 

temir  birikmalari  oksidlovchi,  qaysi  birida  qaytaruvchi:

a)  F e , 0

3

  +  2A1  =   2Fe  +  AI

2

0

3

b)  F e

2

0

3

  +  3 K N 0

3

  +   4K O H   =   2 K

2

F e 0

4

  +   3 K N 0

2

  +   2 H , 0

d)  F e S 0

4

  +   M g =   M g S 0

4

  +   Fe

e)  10FeS0

4

  +   2 K M n 0 4+  8H

2

S 0

4

 =  5Fe

2

( S 0

4) 3

  +   2 M n S 0

4

  +  

+ K , S 0

4

  +   8 H 20

f)  4 F e ( O H ) ,   +  0

2

  +   2 H 20   =   4 F e ( O H

) 3

Javobi:

 

b,  e,  f   reaksiyalarda  temir birikmalari  qaytaruvchi;

a,  d  reaksiyalarda — oksidlovchi.

6.7.

  Quyidagi  reaksiyalar  oksidlanish-qaytarilish  reaksiya­

larining qaysi  tiplariga  kirishini aniqlang:

a)  H 2S  +  8 H N 0

3

= H , S 0

4

  +   8 N 0 , +   4 H 20

b)  2 H

2

S +   H

2

S 0

3

  =   3S  +  3 H 20

d)  2 P b ( N O

, ) 2

  =   2 P bO   +   4 N O ,  +  0

2

e)  2 N a N 0

3

  =   2 N a N O ,   +   0

2

0   N H

4

N O ,   =   N ,  +   2 H , 0

g)  3 H N 0

2

  =   U N O ,   +   2 N O   +   H 20

Javobi:

 

a,  b  —  m olekulalararo;  d,  e  —  ichki  molekular,  f, 

g —  disproporsiyalanish.

6

.

8

.  Quyida  keltirilgan moddalaming qaysi birida  marganes fa­

qat  qaytaruvchi  yoki  faqat  oksidovchi  xossasini  yoki  unisini  ham

568

bunisini  h am   namoyon  qilishi  mumkin:  K M n 0 4,  M n 0 2,  M n

2

0 7, 

M n ,  K

2

M n 0 4,  M nO .

Yechish.

 

K o 'rsatilg a n   b irik m alard a  m a rg an esn in g   oksid-

+7 

+ 4  

+7

 

о

lanish  darajasini  aniqlaymiz:  K M n 0 7 ,  M n 0 2 , 

M n

2

O v ,  M n ,

K

2

M n 0 4 ,  M n O .

Maiganes  uchun  xos  bo'lgan  eng  yuqori  oksidlanish  darajasi  +7, 

K M n 0

4

  va  M n

2

0

7

  birikmalarida  kuzatiladi.  Binobarin,  marganes 

bu  b ir ik m a la r d a   faq at  o k s id lo v c h i  b o 'li s h i  m u m k in ,  y a ’ni 

oksidlanish  darajasini  pasaytiradi.

Marganesning eng kichik oksidlanish  darajasi  oddiy moddada 0. 

Binobarin,  marganes metali o'zining oksidlanish darajasini  oshirib, 

faqat  qaytaruvchi  bo'lishi  mumkin.

Qolgan  M n 0 2,  K

2

M n 0

4

 va  M nO   birikmalarida  marganes unga 

ta ’sir etadigan  reagentlarga  bog'liq bo'lgan holda ham   qaytaruvchi, 

ham  oksidlovchi  xossalarini  namoyon  qilishi  mumkin.  Masalan:

2

 M nO   +  0

2

  =   2 M n O ,

qayta ruvchi

3 M n O   +  2 Al  =   A 1 , 0 , +  3 M n O

oksidlovchi

6.9.

  Quyidagi  m o d d alam in g   qaysi  birida  xrom  faqat  qay­

taruvchi,  faqat  oksidlovchi  xossalarini  yoki  boshqa  xossalarni 

nam oyon  qilishi  mumkin:

C r

2

( S 0 4) 3,  C r 0 3,  K

2

C r 0 4,  Cr,  C rC l2,  K

2

C r

2

0

7

6.10.

  Quyida  keltirilgan moddalam ing qaysi birida  oltingugurt 

faqat  qaytaruvchi,  faqat  oksidlovchi  xossalarini  hamda  u  yoki  bu 

xossalarini  namoyon  qilishi  mumkin:

S,  H

2

S,  H , S 0 3,  S 0 3,  FeS,  S 0 2,  H

2

S 0 4,  N a

2

S

2

0

3

Elektron  balans  usuli

6.11.

  Quyidagi  sxem a  b o 'y ic h a   b o ra d ig a n   o k s id la n is h - 

qaytarilish  reaksiyasining  tenglamasini  tuzing:

С  +   H N 0

3

 

C 0 2+   N O   +   H 20

Yechish.

  Elektron  balans  usuli  bilan  koeffitsiyentlarni  aniq­

laymiz.  Reaksiya  davomida  o'zgargan  elementlam ing  oksidlanish 

darajasini  ko'rsatamiz:

О 

+ 5  

+ 4  

+ 2

С  +   H N 0

3

  -»  С О ,  +   N O   +   Н 20

B undan  k o 'rin ib   turibdiki,  С  — qaytaruvchi,  H N 0 3esa  — 

oksidlovchi.  Elektron  tenglamalar  tuzamiz:

0 

+4

С — 4 e   =   С

- 5  

-  

+2

N + 3 e   =   N

Qaytaruvchi,  oksidlovchi  va  oksidlangan  ham da  qaytarilgan 

mahsulotlarning  oldiga  qo'yish  u c h u n   koeffitsiyentlar  topamiz. 

Bunda qaytaruvchi beradigan elektronlar soni  oksidlovchi biriktirib 

oladigan  elektronlar  soniga  teng  bo'lishi  kerak:

0 

_  

+4

C -  4 e  =   С 

3

N +  З ё  =   N  

4

Olingan  koeffitsiyentlarni  reaksiyaning  sxemasiga  qo'yamiz:

3C  +   4 H N O ,   ->  3C O , +   4 N O   +   H , 0

.

>

2

 

2

Suv  molekulasining  oldiga  koeffisiyent  tanlaymiz:

3C  +   4 H N 0

3

  =  3 C 0

2

 +  4 N O   +   2 H , 0

Reaksiya  tenglamasining  to 'g 'ri  yozilganligini  tekshiramiz: 

te n g la m a n in g   c h ap   to m o n id a g i  m o d d a la r  m iqd o ri  (a to m la r 

uglerod,  v o d o ro d ,  azo t  va  kislorodning)  te n g lam a n in g   o 'n g  

tomonidagi  moddalar  miqdoriga  teng.  Binobarin,  tenglama  to'g'ri 

tuzilgan.

6.12. 

E lek tro n   b alan s  usuli  bilan  quyidagi  o k sid la n ish - 

qaytarilish  reaksiyasining  sxemasiga  koeffitsiyentlar  tanlang:

H 2S  +   K

2

C r 20  

7

  +  H , S 0

4

  -*  S  +  C r

2

( S 0 4),  +   K

2

S 0

4

  +  H 20

Yechish.

  O k sid lan ish   darajasi  o 'z g a r g a n   e l e m e n t la m in g  

oksidlanish  darajasini  ko'rsatib,  reaksiyaning  sxemasini  yozamiz:

H 2S  +  K

2

Cr

2

0

6

  +  H

2

S 0

4

  -»  S  +  Cr

2

( S 0

4

)

3

+ K

2

S 0

4

  +  H 20

Bu  yerda  H 2S  — qaytaruvchi,  kaliy  dixromat  esa  oksidlovchi. 

K

2

C r , 0  

7

  va C r , ( S 0

4) 3

  ning  1  mol  miqdorining  tarkibida  2  mol 

xrom  borligini  hisobga  olgan  holda  elektron  tenglamalar tuzamiz: 

570

-2 

_ 

I)

S - 2 e   =   S

+6

 

_  

+ 3

2 C r +  

6

 e  =   2 C r

Qaytaruvchi,  oksidlovchi  hamda  qaytarilgan  va  oksidlangan 

mahsulotlar  oldiga  qo'yish  uchun  koeffitsiyentlar  topamiz:

- 2

 

0

S - 2 e   =   S 

3

+6

 

_  

+3

2 C r + 6 e   =   2 C r  

4

Qaytaruvchi  H 2S  oldiga  va  uning  oksidlanish  mahsuloti  S 

oldiga,  oksidlovchi  K

2

C r

2

0

7

  va  u n ing  qaytarilish  m ahsuloti 

C r

2

( S 0

4) 3

  oldiga topilgan  koeffitsiyentlarni  reaksiyaning sxemasiga 

qo'yamiz:

3H2S  +   K,Cr20  

7

  +   H

2

S 0

4

  -*  3S  +   C r

2

( S 0

4) 3

  +   K

2

S 0

4

 +   H 20

Qolgan  koeffitsiyentlarni  quyidagi  tartibda  tanlaymiz:  oldin 

tuz (K

2

S 0

4

)ga,  kislota ( H

2

S 0

4

)ga, oxirida suvga.  Reaksiyaning oxirgi 

tenglamasi  quyidagi  ko'rinishda  bo'ladi.

3 H 2S  +   K

2

Cr20  

7

  +  4 H , S 0

4

  ->  3S  +  C r

2

( S 0

4) 3

  +   K

2

S 0

4

  +  7 H 20

Tanlangan  koeffitsiyentlarning  to'g'riligini  tekshirish  uchun 

te n g la m a n in g   c h a p   va  o 'n g   to m o n la r id a g i  a to m a r   kislorod 

moddasining  miqdorini  hisoblaymiz.  C hap  tom onda:  (7  +   4  4) 

mol  =   23  mol.  O 'n g   to m o n d a :  (3  •  4  +   4  +   7)  mol  =   23  mol. 

Binobarin,  tenglama  to'g 'ri  yozilgan.