' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko


o'tgan  tokning  miqdorini  topamiz:  tokning  miqdori  F = " ^


Download 6.95 Mb.
Pdf ko'rish
bet25/81
Sana30.09.2017
Hajmi6.95 Mb.
#16826
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   81

o'tgan  tokning  miqdorini  topamiz:  tokning  miqdori  F = " ^

bo'lsa,  m=EF,  ya’ni 

F=^-  = 67,5:9  = 7,5 

Faradey  bo'ladi.

Э

Ikkinchi  elektrolizorda  ajralib  chiqqan  metalining  ekvivalentini 

c —    _   * 5 0  



n n

topamiz: 

—  

ekvivalent,  atom  massasi  esa  A = E -

valentlik  =   20 * 2=  40  (kalsiy)  ga  teng.

Javob: 



bo'ladi.

7.3.  Chap  tom onlari  keltirilgan  reaksiya  mahsulotlaridan 

qaysilarida  elem entlam ing  valentligi  oksidlanish  darajasi 

raqamidan  yuqori  bo'ladi?

1)  NH

3

+H

2

S 0 4-> 

2)  Cl

2

+KOH-> 

3)  BeF

2

+HF->

4)  H C H 0+ 0 2-» 

5)  CH

3

C 0 0 H + 0 2->

6

)  Cu(NQ

3

)

2

.— С...»

А)  1,3.4  В)  2,3,6  D)  1,2,5  Е)  1,4,5  F)  2,5,6.

Yechish.  Keltirilgan tenglamalami to‘la holga keltiramiz:

1)  2NH

3

+H 3SO  =(N H

4

)

2

S 0

4

2)  C1

2

+2K0H=KC1=K0C1+H20

3)  BeF

2

+2HF=H2[BeFJ

4)  2H C H 0+ 0

2

= 2H C 00H

5)  CH

3

C 0 0 H + 2 0 = 2 C 0

2

+2H20

6

)  2Cu(N03)2— -—> 2C u 0+ 4N 0

2

+ 0

2

Testda  qo'yilgan  shartni  birinchi  reaksiya  mahsuloti  ammoniy 

ionidagi  azotning  valentligini  (4)  va  oksidlanish  darajalari  (—3), 

uchinchi  reaksiya  mahsulotidagi  berilliy  4  ta  ftor  bilan  koordi- 

natsiyada  qatnashgan,  unda  berilliyning  valentligi  (4)  oksidlanish 

darajasi  (+2)  dan  katta.  To'rtinchi  reaksiyada  chumoli  kislotadagi 

uglerod  atomining  valentligi  (4)  oksidlanish  darajasidan  (+ 2) 

kattaroq  bo'ladi.

Javob: A bo'ladi.

7.4. 

Konsentrlangan  sulfat  kislota  bilan  rux  kukuni  orasidagi 

reaksiyani ohista qizdirilganda eritma loyqalanadi va palag'da tuxum 

hidi  hamda  oltingugurt  (IV) 

oksid  hidi  seziladi.  Shu  reaksiya 

tenglamasidagi  moddalar  oldidagi  koeffitsiyentlar  yig'indisini 

aniqlang.

A)  37  B)  40  C)  44  D )  49  E)  52.

Yechish.  Reaksiya tenglamasi:

Zn+H,SO  = Z n S0,+H ,S+ S+S0,+H ,0

ч 







2

uning  elektron  siljish  sxemasini  tuzamiz

Zn  -  2e  —»  Zn2+

2

8

S

+ 6

  + 

8



S

' 2

S

+ 6

  +

6

e - >   S°

16

1

S

* 6

  + 2e  -»  S

+ 4

Sxemadagi  topilgan  raqamlarni  moddalar  koefitsiyentlari 

sifatida tegishli  moddalar oldiga qo'yamiz:

8

Z n + l! H

2

S 0

4

=8ZnS0

4

+H

2

S + S + S 0

2

+10H20

Koeffitsiyentlar  yig'indisi  40  ga  teng  ekan.

Javob:  В  bo'ladi.

7.5.  Quyida keltirilgan reaksiya tenglamalarining chap tomonini 

tiklang  va  ularning  ikkala  tomonidagi  koeffitsiyentlar  yig‘indilari 

nisbatlarini  toping.

1)  -»  K

2

Cr0

4

+KBr+H20

2)  -»  M nS0

4

+K

2

S 0

4

+S+H 20

A)  26:31  B)  27:30  C)  28:31  D)  31:26  E)  33:24

Yechish.  Birinchi  reaksiya  xrom  (III)  birikmasiga  ishqoriy 

muhitda brom ta’sirida oksidlanish  reaksiyasiga tegishli:

Cr(0H)

3

+K0H+Br

2

=K

2

Cr0

4

+KBr+H20

Cr3+  -  3e  -» Cr

* 6

 

2

Br

2

  + 2e  -» 2ВГ

1

 

3 

2Сг(0Н)

3

+ЮК0Н+ЗВг

2

=2К

2

Сг0

4

+6КВг+8Н20

Ikkinchi reaksiya K M n0

4

 bilan vodorod suifid orasidagi reaksiya 

tenglamasiga tegishli:

2KMn0

4

+5H

2

S+3H

2

S 0

4

=2M nS0

4

+5S+8H20

Mn

* 7

  + 5e  —> Mn

* 2

 

2 

S

’ 2

  - 2 e - > S °  

3

Koeffitsiyentlar  yig‘indilari  birinchi  reaksiyada  31,  ikkinchi 

reaksiyada  esa 26 ga teng.  Ularning nisbatlari  31:26 ga teng ekan.

Javob:  D  bo‘ladi.

I I  QISM.

  j  ANORGANIK  KIMYO

8 - B O B .   VODOROD.  GALOGENLAR

8.1-  §.  Metallmaslarning  umumiy  xossalari

Metallmaslar  uchun  xossalarining  umumiyligidan  ko‘ra  bir- 

biridan  farqi  ko'proq  xosdir.  Shu  sababli  darsliklarda  odatda 

metallmaslarning  umumiy  obzori  berilmaydi.  Lekin  bu  ularning 

xossalariga  umumiy  baho  berib  bo'lmaydi,  degan  gap  emas.

Barcha  metallmaslar  uchun  xos  bo'lgan  xususiyatlarni  aniq­

lash  uchun  aw alo  ularning  D .I.M endeleyev  elementlar  davriy 

sistemasidagi joylashgan o'rniga e ’tibor berish va atomlarning tashqi 

energetik  pog‘onasidagi elektronlar sonini  aniqlash  lozim.  Metall­

maslar  asosan  kichik  va  katta  davrlarning  oxirida joylashadi,  ular 

atomlarining  tashqi  elektronlar  soni  esa  bosh  gruppachalardagi 

barcha  elementlar atomlarida bo'lgani  kabi  gruppa  raqamiga  teng. 

M a’lumki,  davrda  elektronlar  biriktirib  olish  xususiyati  nodir 

gazga yaqinlashgan sari, gruppada esa —  atomning radiusi  kamaygan 

sari,  boshqacha  aytganda  pastdan  yuqoriga  tomon  ortib  boradi.

Tashqi  elektronlar  pog'onasini  tugallash  uchun  metallmas­

larning  atomlari  elektronlar  biriktirib  oladi  va  oksidlovchilar 

hisoblanadi.  Ular  orasida  elektronlarni  eng  shiddatli  biriktirib 

oladigan  ftor  atomidir. 

0

‘rta  maktabda  o ‘rganiladigan  boshqa 

metallmas elementlarda bu xususiyat ushbu tartibda kamayib boradi:

O,  Cl,  N ,  S,  С,  P,  H,  Si.  Bu  elementlarni  atomlarida  elektronlar 

biriktirib  olish  xususiyatining  kamayib  borishi  ular  nisbiy 

elektromanfiyliklari qiymatining  (

2

.

2

- jadvalga q.)  kamayib borishiga 

mos  keladi.  Shuni  ta’kidlab  o ‘tish  kerakki,  bu  qatorda  ftordan 

keyin  xlor  em as,  balki  kislorod 

atomi  turadi.  Tipik  metallmaslar 

metallar  bilan  o ‘zaro  ta’sirlashib, 

ion  bog'lanishli  birikmalar  hosil 

q ila d i,  m asalan   natriy  x lo rid  

N aC l,  kalsiy  oksid  CaO,  kaliy 

suifid  K

2

S.  Muayyan  sharoitlarda 

m e ta llm a sla r  

b ir-b ir i 

b ila n  

reaksiyaga  kirishib,  kovalent  bog'­

lanishli — qutbli va qutbsiz kovalent 

bog'lanishli birikmalar hosil qiladi.

H

He



В

с

N



0

F

He



Si

P

S



Cl

Ar

As



Se

Bi

Kr

Те

I



Xe

At

Rn



Qutbli  kovalent  bog'lanishli  birikmalarga  suv  H

2

0 ,   vodorod  xlorid 

HCI,  ammiak  N H 3,  qutbsizlariga  uglerod  (IV)  oksid  C 0 2,  metan 

CH4,  benzol  C

6

H

6

  misol  bo'ladi.

M etallm aslar  vodorod  bilan  uchuvchan  birikmalar  hosil 

qiladi,  masalan vodorod  ftorid  HF,  vodorod  suifid  H

2

S,  ammiak 

N H 3,  metan  C H 4.  Galogenlar,  oltingugurt,  selen  va  tellurning 

vodorodli  birikmalari  suvda  eriganida  formulalari  shu  vodorodli 

birikmalarniki  kabi  bo‘lgan  kislotalar  hosil  qiladi:  HF,  HCI,  HBr, 

HI,  H

2

S,  H

2

Se,  H

2

Te.

Ammiak  suvda  eritilganda  ammiakli  suv  hosil  bo'ladi,  odatda 

u N H 4OH  formula bilan ifodalanadi va ammoniy gidroksid deyiladi. 

Bu  modda  N H 3-  H20   formula  bilan  ham  belgilanadi  va  ammiak 

gidrati  deyiladi  (10.3  -  §  ga  q.).

Metallmaslar kislorod bilan  kislotali  oksidlar  hosil  qiladi.  Ular 

ba’zi  oksidlarda  gruppa  raqamiga  teng  maksimal  oksidlanish 

darajasini  namoyon  qiladi  (masalan:  S 0 3,  N , 0 5),  boshqalarida 

esa  ancha  past  oksidlanish  darajasini  namoyon  qiladi  (masalan: 

S 0 ,,N

2

0 3).  Kislotali  oksidlarga  kislotalar  muvofiq  keladi;  bitta 

metallmasning  kislorodli  ikkita  kislotasi  orasida  metallmas  yuqori 

oksidlanish darajasini  namoyon qiladigan  kislotasi kuchliroq bo'ladi. 

Masalan,  nitrat  kislota  H N 0

3

  nitrit  kislota  H N O ,  dan  kuchli, 

sulfat  kislota  H

2

S 0

4

  esa  sulfit  kislota 

H

2

S 0

3

  dan  kuchliroq. 

Kislotaning  kuchi  uning  vodorod  ionlari  H +  (aniqrog'i  H

3

0 +) 

hosil  qilish  xususiyati  bilan  aniqlanishini  eslatib  o'tamiz.

N orm al  sharoitda  m etallm aslardan  vodorod,  ftor,  xlor, 

kislorod,  azot  va  nodir  gazlar  —  bular  gazlar,  brom  —  suyuqlik, 

qolganlari  —  qattiq  moddalardir.

N o d i r   g a z l a r   kimyosi  haqida alohida to'xtalib o'tish  kerak. 

Ular atomlarining tashqi pog'onasida 

8

  tadan  (geliyda 2 ta)  elektron 

bo'ladi.  Ilgari  bunday  atomlar  elektronlarini  bermaydi,  biriktirib 

ham  olmaydi,  umumiy  elektronlar jufti  ham  hosil  qilmaydi,  deb 

hisoblanaredi.  Lekin  1962-  yildan  nodir gazning birinchi  kimyoviy 

birikmasi  —  ksenon  tetraftorid  XeF

4

  olindi,  shundan  keyin  nodir 

gazlar kimyosi jadal sur’atlar bilan  rivojlana boshladi. Ayniqsa ksenon 

kimyosi  ma’lumotlarga  boy,  ksenon  birikmalari  xossalari jihatdan 

yodning  tegishli  birikmalariga  o'xshaydi.

Ksenon  ftor  bilan  o'zaro  ta’sir  ettirilganda  tajriba  sharoitiga  qarab 

ksenon  diftorid  XF2,  tetraftorid  XeF

4

  yoki  geksaftorid  XeF

6

  olinadi.

Odatdagi temperaturada bularning hammasi — oq rangli qattiq moddalar. 

Kimyoviy  jihatdan  eng  aktivi  ksenon  geksaftorid  XeF6.  U  qumtuproq 

bilan oson reaksiyaga kirishadi.

2XeF

6

+ S i0

2

=2Xe0F

4

+SiF

4

Bunda  hosil  bo'ladigan  ksenon  oksitetraftorid  XeOF

4

  odatdagi 

temperaturada — uchuvchan rangsiz suyuqlik.

Ksenon ftoridlarning  hammasi suv bilan o'zaro ta’sirlashadi.  Bunda 

diftorid va tetraftorid  bilan  bo'ladigan  reaksiyalarda  ksenon,  kislorod  va 

vodorod ftorid  hosil bo'ladi:

2XeF

2

+2H

2

0 = 2 X e+ 0

2

+4HF

XeF

4

+2H

2

0 = 2 X e+ 0

2

+4HF

Lekin  geksaftorid  suv bilan  reaksiyaga  kirishganda yangi  birikma  — 

ksenon  (VI)  oksid  hosil  bo'ladi:

XeF

6

+3H

2

0 = 2 X e0

3

+6HF

Ksenon  (VI) oksid  X e0

3

 —  rangsiz kristall  modda,  u qattiq holatida 

ancha  portlovchan  bo'ladi  (portlash  kuchi jihatidan  u  trinitrotoluoldan 

qolishmaydi).  Eritmada esa ksenon (VI) oksid barqaror va xavfsizdir.

Ksenon ftoridlari  —  kuchli oksidlovchilar.  Ular vodorod bilan o'zaro 

ta’sir ettirilganda ksenonga qadar qaytariladi.  Shu sababli,  masalan,  ushbu 

reaksiyadan:

XeF

6

+3H

2

=Xe+6HF

toza ksenon olish uchun foydalaniladi.

Ksenon  ftoridlari  boshqa  moddalarga  nisbatan  ham  oksidlanish 

xossalarini  namoyon  qiladi,  masalan:

XeF

6

+6KJ=3J

2

+6KF

Ksenon ftoridlaridan keyin radon ftoridini olishga muvaffaq bo'lindi. 

Lekin  radon juda  radioaktivligi  sababli  bu  birikma  kam  o'rganilgan. 

Kripton  ftoridlari  KrF

2

  vaKrF

4

  ham  olingan,  ular  ham  ksenonning 

shunday birikmalariga qaraganda beqarorroqdir.  Neon,  argon va geliyning 

birikmalari  olinmagan.

Kislorodli birikmalardan ksenon (VI) oksid X e0

3

 dan tashqari ksenon 

(VIII)  oksid  X e0

4

  va  ularga  muvofiq  keladigan  kislotalar  —  H

6

X E 0

6

  va 

H

4

X e0

4

 ham olingan.  Bu kislotalarning o'zi beqaror bo'lsa  ham  ularning 

tuzlari  —  ksenatlar  (masalan,  Na

4

X e0 6,  Ba

3

X e0 6)  va  perksenatlar 

(masalan,  Na

6

X e06,  Ba

3

X e06)  —  xona temperaturasida ancha barqaror 

kristall  moddalardir.Kripton  kislotaning tuzlari  —  bariy  kriptat  BaKr0

 

va b. ham olingan.

Shunday qilib,  nodir gazlar ham reaksiyaga kirishib, odatdagi kovalent 

bog'lanishli  birikmalar  hosil  qila  oladi.

Shu bilan birga nodir gazlarning ion bog'lanishli kimyoviy birikmalari 

ham  ma’lum.  Nodir  gazlarning  atomlaridan  elektronlarni  tortib  olish 

uchun platina geksaftorid  PtF

6

 dan — ftorga nisbatan ham kuchli oksidlovchi 

bo'lgan  to'q  qizil  rangli  gazlardan  foydalanib,  nodir  gazlarning  ion 

bog'lanishli birikmalarini olishga  muvaffaq bo'lindi.  Ksenonning platina 

geksaftorid bilan  reaksiyasining tenglamasini shunday ifodalash mumkin:

Xe+PtF

6

=Xe~[PtF6]+

Hosil bo'lgan  ksenon geksaftorplatinat  —  ionli kristall panjarali, to'q 

sariq  rangli  qattiq  modda.

Quyida  metallmaslar  kiradigan  bosh  gruppachalardagi  ele­

mentlar  xossalarining  umumiy  tavsifi  ko'rib  chiqiladi.  Bular  — 

galogenlar,  kislorod,  azot,  uglerod  gruppachasidir.  Faqat  vodorod 

alohida ko'rib chiqiladi.

8.2-  §.  Vodorod

Vodorodning davriy sistemadagi o‘mi. 

Vodorod  davriy sistemada 

birinchi o'ringa joylashgan ( Z = l).  Uning atomi  eng oddiy tuzilgan: 

atom   y ad rosi  e le k tr o n   b u lu t  b ila n   q o p la n g a n .  E lektron 

konfiguratsiyasi  Is1.

Vodorod  ba’zi  sharoitlarda  metall  xossalarini  (elektronini 

beradi),  boshqa sharoitlardan esa metallmaslik xossalarini  namoyon 

qiladi  (elektron biriktirib oladi).  Lekin xossalari jihatdan  u  ishqoriy 

metallarga  qaraganda galogenlarga ancha yaqin turadi.  Shu  sababli 

vodorod  D .I.M endeleyev  elementlar  davriy  sistemasining  VII 

gruppasiga joylashtiriladi,  I  gruppada esa vodorodning simvoli  qavs 

ichiga yoziladi  (2.9  -  § ga q.).

Tabiatda  uchrashi. 

Vodorod  tabiatda  keng  tarqalgan  —  suv, 

barcha organik birikmalar tarkibida bo'ladi, erkin  holda ayrim  tabiiy 

gazlar tarkibida  uchraydi.  Uning  yer  po'stlog'idagi  miqdori  massa 

jihatdan  0,15%  ga  yetadi  (gidrosferani  hisobga  olganda  —  1%). 

Vodorod  Quyosh  massasining  yarmini  tashkil  etadi.

Tabiatda vodorod  ikkita  izotop —  protiy  (99,  98%) va  deyteriy 

(0,02%)  holida uchraydi.  Shu  sababli  odatdagi  suv  tarkibida  ozroq 

miqdorda  og'ir  suv  bo'ladi.

Olinishi. 

L a b o r a t o r i y a   s

h

a r o i t i d a   vodorod  quyidagi 

usullar  bilan  olinadi.

1.  Metallni  (ruxni)  xlorid  yoki  sulfat  kislotalarning  eritmalari 

bilan  o ‘zaro  ta’sir  ettirish  (reaksiyaKipp  apparatida  o ‘tkaziladi):

Zn+2H+=Zn

2

++H2T

2.  Suvni  elektroliz  qilish.  Suvning  elektr  o'tkazuvchanligini 

oshirish  uchun  unga  elektrolit,  masalan  N aO H ,  H

2

S 0

4

  yoki 

N a

2

S 0

4

  qo'shiladi.  Katodda  2  hajm  vodorod,  anodda  —  1  hajm 

kislorod  hosil  bo'ladi.  Elektroliz  sxemasi  ilgari  (7.7  -  §  ga  q.) 

ko'rib  chiqilgan.

S a n o a t d a   vodorod  bir  necha  xil  usullar  bilan  olinadi.

1.  KC1 yoki  NaCl  ning suvdagi  eritmalarini  elektroliz qilishda 

qo'shimcha mahsulot  sifatida  hosil  bo'ladi  (13.3  -  §  ga q.).

2.  Konversiya  usuli  bilan  (konversiya  —  o'zgarish).  Dastlab 

cho'g'langan  koks  ustidan  1000  °C  da  suv  bug'larini  o'tkazish 

yo'li  bilan  suv  gazi  olinadi:

C+H

2

0 = C 0 + H

2

So'ngra  suv  gazining  mo'l  suv  bug'lari  bilan  aralashmasini  400— 

450 °C gacha qizdirilgan katalizator  Fe

2

0

3

 ustidan o'tkazib,  uglerod 

(II)  oksid  uglerod  (IV)  oksidga  qadar  oksidlanadi:

C 0+(H

2

)+H

2

0 = C 0

2

+H

Download 6.95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling