Қ. Ж. Мирзаев, Э. Ш. Шавқиев,Б. К. Жанзаков

Биринчи гуруҳ, энг юқори даромадга эга бўлган хари­дор­лар. Амалда улар жами харидорларнинг 10 фоизини ташкил эта­ди.Улар энг олий навли товарларни харид этадилар, харид қуввати ҳам­да ўз гуруҳи иззат нафси бунга имкон беради. Бундай гуруҳлар ҳар бир мамлакатда мавжуд бўлиб, уларнинг даромад микдори шу мамлакатнинг умумий бойлигига боғлиқ бўлади.
Иккинчи гуруҳ – ҳар бир мамлакатдаги ўртача даромад эгаларидир.Уларнинг сони жуда кўп, гарчи бу гуруҳ ичида яна ўзига хос табақаланиш бўлса-да, умуман олганда, шу мамлакатда бозорнинг умумий стандартини белгилайдиган, ялпи товарларнинг асосий харидорлари ҳисобланади.
Учинчи гуруҳ– бир шахс ҳисобига энг кам даромад оладиган харидорлардан иборат. Улар аксарият ҳолларда ижтимоий таъми­нот­нинг турли кўринишларидан фойдаланадилар, ўз даромад­лари­нинг 80фоизига яқинини асосий эҳтиёжларни қондиришга сарф­лай­дилар.
II.Илмий тадқиқот, ишланма ва технологиялар натижаларидан олина­диган инновацияларни тижоратлашувининг мақсадли бозор таҳ­лилида истеъмолчи талаби сабабларини ўрганиш муҳим ҳисобланади.
Бозорда истеъмолчи талаби сабабларини ўрганишда, энг аввало, харидор (истеъмолчи) ўзини қандай тутиши, яъни мақсадли бозордаги унинг товар, нарх ҳақидаги тасаввури, молиявий имко­ният­лари, диди, билим даражаси ҳисобга олинади. Бунда истеъмолчи нарх тўғрисидаги қарор қабул қилиши сотувчининг хулқ-атвори,товар-моддий бойликларнинг айланиш ҳолати, фой­да­ли савдо чегирмалари, сотилган товар ассортименти самараси каби­лар­га боғлиқ бўлади.
Мақсадли бозорда харидорлар маълум бир товарни корхона фаолиятини ва бозорни чуқур таҳлил қилиб, савдодан келадиган нафни аниқ билганларидан кейингина сотиб оладилар. Айниқса, истеъмол буюмлари харидорлари талаби жуда хилма-хил ва мураккаб бўлади. Шу сабабли уларни танлаш жараёни ҳам бир қатор муаммоларни юзага келтиради. Мақсадли бозорда маркетинг харидорлари сегментациясида бу каби масалалар истеъмолчи талабини қондиришдан келиб чиқиб ҳал этилади.
Истеъмолчинингистеъмол буюмларига бўлган эҳтиёжининг шаклланишида демографик кўрсаткичлар катта таъсир кўрсатади. Чунки харидорларнинг ёши ўзгариши билан товарларга муносабати ва эҳтиёжи ўзгаради. Республикамизда олиб борилаётган маркетинг фаолиятларида аҳоли асосан 5 гуруҳга бўлинади:

• 
  мактаб ёшигача;
  
• 
  мактаб ёшида;
  
• 
  18-30 ёшгача;
  
• 
  30-50 ёшгача;
  
• 
  50 ёш ва ундан катталар.
  

Бу бўлиниш республикамиз аҳолисини илмий-психологик хусу­сият­ларидан келиб чиқади. Истеъмол буюмларига бўлган эҳти­ёж­ларни шаклланишида мамлакатдаги оилаларни катта-кичиклиги муҳим аҳамиятга эга бўлади. Бугунги кунда республикамиздаги аҳо­ли оилаларининг сони бўйича қуйидаги гуруҳлар:

• 
  1-2 кишилик ;
  
• 
  3-4 кишилик;
  
• 
  5 киши ва ундан юқорироқ бўлган оила аъзолари асосида туркум­ланади.
  

Мақсадли бозор таҳлилини ўрганишда истеъмол талаби сабабини ўрганиш, харидорни товарни сотиб олишдаги ўзига хос хулқ-атвордаги белгиларида ҳам намоён бўлади.
Бу борада, чуқур тадқиқот олиб борган Филипп Котлер ўз илмий тадқиқотларида мазкур белгиларни кўрсатиб ўтади⁸⁷. Улар қуйидагилар:
1. Товарни сотиб олиш сабабига кўра:а) доимий;б) алоҳида.
2. Сотиб олишдан манфаатига кўра:а) сифати бўйича;б) хизмат кўрсатиш турлари бўйича; в)иқтисод қилиш мақсадига кў­ра.
Юқоридаги белгилар харидорни характерини тўла-тўкис очиб беришга, уни товарга бўлган муносабати ва сотиб олиш имкония­тини аниқлашга ёрдам беради.
III. Илмий тадқиқот, ишланма ва технологиялар натижа­лари­нинг тижоратлаштиришда мақсадли бозор таҳлилидаги учинчи тар­ки­бий қисми ҳисобланган харидорларнинг қондирилмаган эҳтиё­жини аниқлаш ўзига хос ёндашувни талаб этади.
Бунда, харидорни қондирилмаган эҳтиёжларини аниқлашда истеъмол товарлари ва ишлаб чиқариш товарларини сегментлаш амал­га оширилади. Бу жараён қуйидагиларга боғлиқ бўлади:

• 
  биринчидан, мавжуд маҳсулотлар сифати ва рақобат­бар­дошлик даражасига;
  
• 
  иккинчидан, бошқа харидорларнинг товарга бўлган муноса­ба­тида;
  
• 
  учинчидан, таклиф этилаётган товарларнинг истеъмолчи эҳти­ё­ж­ини қондириш барқарорлигига;
  
• 
  тўртинчидан, мавжуд харидор эҳтиёжларини қондирувчи мут­ла­қо янги ва сифатли маҳсулотни бозорга киритиш зарурлигида на­мо­ён бўлади.
  

Харидорларнинг қондирилмаган эҳтиёжларини аниқлашда қуйидаги услублардан фойдаланилади:
1. Консентрланган услуб, яъни келгусидаги яхши сегментни ахтаришга асосланган ва унчалик қиммат бўлмаган, аммо айни пайтда катта вақт ва харажатларни талаб қиладиган ҳамда ягона мақсад сари йўналтирилиши билан характерланади.
2. Дисперсли услуб эса, бир вақтнинг ўзида бир неча бозор сегментида ишлашни кўзда тутади, аммо кейинчалик вақт ўтиши билан маълум даврдаги фаолият натижаларини баҳолаш йўли билан самаралироқ бозор сегментини танлаш имкониятига эга бўлинади.


15.3. Юқори технологик маҳсулотларнинг менежмент хусусиятлари. Бозорга киришнинг диффузия модели. Юқори технологик маҳсулотлар харидорининг хусусиятлари. Бозорни баҳолаш. Чегаравий нарх. Нархни белгилаш усули

Жаҳон иқтисодиёти глобаллашувининг янгича шароитида иқтисодий ривожланишнинг асосий белгиси ишлаб чиқаришнинг юқори технологик усулларидан фойдаланиш ва уларнинг жамият иқтисодий салоҳиятига таъсиридаги ўзгаришлари ҳисобланади. Бугунги кунда, рўй бераётган иқтисодий инновацион ўзгаришлар нафақат жамиятнинг ишлаб чиқариш кучларини ўзгартиради, балки мамлакатдаги иқтисодий фаолликни таъминлайди. Инновацион ривожланиш концепциясига кўра, техника ва технологиялардаги инновацияларнинг ҳар бир янги авлоди ўзининг ижтимоий ҳаётдаги таъсир доирасини кенгайтиради ҳамда юқори технологик маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотишда ўзгаришларга олиб келади.

Иқтисодиётнинг ривожланиш қонуниятларидан маълумки, рақобатнинг асосий вазифасига капитал ресурслар ва моддий бойликларга эгалик қилиш эмас, балки инновацияларни ишлаб чиқариш жараёнига қанчалик даражада жорий қилишдир. Шу боисдан инновацион технология асосий етакчи кучга айланади ва бизнеснинг ривожланишини белгилаб беради. У кичик компа­ния­лар­дан тортиб, халқаро бозорлардаги йирик компаниялар фаолиятида ҳам катта аҳамиятга эга бўлади.
Юқори технологик маҳсулотларнинг менежмент хусусият­лари­нинг муҳим характерли жиҳати сифатида йирик, ўрта ва кичик компанияларда иқтидорли персоналнинг жалб этилганлиги билан инновацион лойиҳаларни пайдо бўлишига олиб келади. Лойиҳа доимо муайян истеъмолчига йўналтирилади ва унинг истеъмолини қондириш юқори даромад олишга олиб келади. Бунда бошқарув меҳнатини тақсимлашнингвертикал иерархик тузилиши ва иерар­хик поғоналари йўқолиб бориб, янги инновацион босқичга ўтади.Юқо­ри технологик маҳсулотларнинг менежменти ўзига хос ёнда­шув­га эга бўлган инновацион матрицали бошқарув билан алма­ши­ни­лади.
Бундай менежмент жараёнида давлатнинг иқтисодий сиёсати шундай ишлаб чиқаришни зарур қилиб қўядики, бунда ишлаб чиқарувчилар ички бозорнинг кенгайиши биринчи навбатда юқори технологик маҳсулотлар яратилиши ҳисобига рўй беради ҳамда маҳсулотларнинг ҳаётийлик даврининг илк босқичлариданоқхари­дор­лар манфаатдор бўлади. Шунингдек, иқтисодиётнинг барча тармоқларида инновацион жараён юқори технологик маҳсулотлар яратиш билан боғлиқ омиллар ижобий таъсирига имкон берадиган тенденциялар шаклланади. Бу омиллар ички ишлаб чиқаришда маҳсулотларга талабнинг инновацион таркибий қисмларида ўз ифодасини топади.
Шу сабабдан,дунё иқтисодиётининг глобаллашуви шароитида ҳар бир мамлакат иқтисодиётини рақобатбардошлигини таъминлаш учун инновацион менежмент жараёнида юқори технологик маҳсулотларнинг менежмент хусусиятлари биринчи навбатда ташқи бозорга эмас, балки ички бозорга йўналтирилади. Бошқача қилиб айтганда, “инновациялар ҳаракати” рақобатли устун­лик­лар­ни амалга ошириш учун ички бозорда ҳаётийлик даври қисқа бўл­ган маҳсулотлар билан тўлдирилиши лозим.
Жаҳон иқтисодиётининг ўсиш суръатлари юқори технологик маҳсулотлар бозорининг конъюнктурасида ҳам кескин ўзга­риш­лар­га олиб келди. Бугунги кунда, юқори технологик маҳсулотлар истеъ­мол қилиш интенсивлиги юқорилиги, юқори технологик маҳсу­лотлар савдосини беқарорлаштириб, асосий бозор сегмент­лари­да эркинлаштиришни кучайтиради.
Юқори технологияларга асосланган хомашё ресурсларини қайта ишлаш асосида юқори қўшимча қийматга эга тайёр маҳсу­лот­лар ишлаб чиқариш жадал ривожланмоқда. Уларнинг таъсири ости­да, сўнгги ўн йилликда, исталган хусусиятларга эга бўлган товар­лар, шунингдек “ақлли” материаллар деб аталадиган, материаллар улуши ортди, улар атроф-муҳит ўзгаришларига жавобан ўз хусуси­ятла­рини ўзгартирмоқдалар⁸⁸.
Кейинги йилларда жаҳон товар бозори структурасининг ўзгариши, Осиё давлатларининг, айниқса, Хитой ва Ҳиндистоннинг иқтисодий ўсиш динамикаси юқори технологик маҳсулотларга бўлган талабнинг глобал ошишига олиб келди⁸⁹. Бундай талаб бугунги кунда дунёнинг жуда кўп мамлакатларида, жумладан Ўзбекистонда ҳам мавжуд.
Юқори технологик маҳсулотлар менежменти стратегиясининг яна бир муҳим жиҳати истеъмол товарлари маркетингидан асосанмаҳсулотнинг ўзи билан эмас, балки харидорнинг тавсифи ва ўзига хусусиятлари бўйича фарқ қилади. Масалан, юқори технологик маҳсулотлар бозорларида худди алоҳида шахслар ваоилалар билан бир қаторда автомобиллар, юк машиналари, асбоб-ускуналар каби муҳим стратегик маҳсулотлар харид қиладиган корхоналар ҳам иштирок этади.Айни пайтда, йирик ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш корхоналари(озиқ-овқат, кимё ва нефтни қайта ишлаш биланшуғулланувчи компаниялар ва бошқалар), шунингдек, маҳсулот сотиболиш ва уни саноат харидорлари ва институционал харидорларга қайтасотиш билан шуғулланадиган дистрибьюторлар ҳам юқори технологик маҳсулотлар харидорлариҳисобланади.
Сўнгги йиллардаги жаҳондаги глобаллашув шароитида дунё иқтисодиётидаги турли ривожланган мамлакатларнинг илм сиғим­ли технологиялардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган юқори техно­логик тармоқларнинг ривожланиши ҳамда шу асосда юқори технологик маҳсулотлар ишлаб чиқаришга алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Илм сиғимли бозорларнинг асоси ўз ичига электроника ва ҳисоблаш саноати, дастурий таъминот, телекоммуникация, робот­соз­лик, газни ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш, ахборот хизматларини олади. Ҳозирги кунда наноэлектроника, ген инжене­рияси, мультимедиа интерфаол ахборот тизимлари, юқори ҳарорат­ли ўта ўтказувчанлик, космик техника, нозик кимё ва бошқалар­нинг саноат ўзлаштирилиши амалга оширилмоқда. Жаҳон техноло­гия­лар бозорининг узлуксиз кенгайиши ва технологиялар янгилашнинг юқори тезлиги жаҳон бозорида сотилаётган технологик маҳсулотлар қийматининг товарлар ва хизматлар бозо­ри­га нисбатан юқорилигини таъминлайди.Бу эса янги техно­логия­лар­нинг юқори даромадлилиги ва ишлаб чиқариш жараёнини жадал ривожланишдаги ролини белгилаб беришга асосланади.
Жаҳон илм сиғимли тармоқлар маҳсулоти бозорининг умумий ҳажми тахминан йилига 2,5-3 трлн. долл. деб баҳоланади. Юқори технологик товарлар сирасига кирадиган маҳсулотлар қийматида ИТТКИ улуши 3,5фоиздан кам бўлмаслиги керак. Агар бу кўрсаткич 3,5-8,5фоизга тенг бўлса, мазкур товарлар «юқори сифатли техника», 8,5фоиздан юқори бўлса, бу “энг юқори сифатли техника” деб ҳисобланади.⁹⁰
Энг юқори илм сиғимли салоҳиятга эга технологик новациялар, иқтисодий ривожланишдаги кўламли ўзгаришлар асосига айланади. Шу билан бирга, бундай ўзгаришлар янги авлод маҳсулотига қондирилмаган талаб таъсири остида жаҳон бозорининг тезкор тараққиётини таъминлайди.
Иқтисодиётнинг глобаллашуви шароитида юқори технологик маҳсулотлар харидорлари уч гуруҳга бўлинади:

1. 
   Саноат харидорлари.
   
2. 
   Институционал харидорлар.
   
3. 
   Ҳукумат харидорлари.
   

Шу билан бирга юқори технологик маҳсулотларга бўлган талаб истеъмол товарлари вахизматларга бўлган эҳтиёжга ҳам боғ­лиқ бўлади. Булар хомашё, деталлар вайиғув узеллари харидор­нинг якуний маҳсулоти таркибий қисмигаайланади ва уларга бўл­ган талаб (эҳтиёж) тўғридан-тўғри юқори технологик маҳсулот­лар­га бўлган талаб билан белгиланади.
Юқори технологик маҳсулотларга талаб “ҳосила”, “қўшимча” талаб эканлиги туфайлимаркетологлар фақатгина харидорларнингмаҳсулотларга бўлган талабини рағбатлантирган ҳолдаўз маҳсулотларига бўлган талабини янада ошириш имкониятига эга бўлади.
Юқори технологик маҳсулотлар харидорининг хусусиятлари маркетингининг тўртта ўзига хос жиҳати билан характерланади.