§ кашфиёт, ихтиро, рационализаторлик ва патент ахбороти режа: Кашфиёт тушунчаси

§ 4. КАШФИЁТ, ИХТИРО, РАЦИОНАЛИЗАТОРЛИК ВА ПАТЕНТ АХБОРОТИ


РЕЖА:
1. Кашфиёт тушунчаси.
2. Ихтиро тушунчаси. Унинг кашфиётдан фарқи.
3. Рационализаторлик таклифи тушунчаси.
4. Патент ҳужжатлари. Патент ахбороти.
5. Ихтирочилик ғоясини ишлаб чиқишда билимлар банки бўлимларидан фойдаланиш.


4.1. Кашфиёт тушунчаси.
Илмий техника ижодкорликни ривожлантиришда фундаментал тадқиқотлар асосий ўринни эгаллайди. Айнан улар орқали истиқболли илмий ечимларни ишлаб чиқиш учун асос бўлувчи илмий потенциални юзага келтиради. Кўп ҳолатларда фундаментал тадқиқотлар, унинг якуний натижалари илмий кашфиёт билан якунланади.
Кашфиёт – тушунчаси икки хил: ҳуқуқий ва оммалашган маънода ишлатилади. Оммалашган тушунчада кашфиёт илм-фанда катта назарий ва амалий аҳамият касб этадиган илмий янгилик сифатида тушунилади. «Кашфиёт қилиш ҳуқуқи» Ўзбекистон Республикаси асосий қомуси бўлган конституцияда кафолатланган бўлиб, Низомга мувофиқ кашфиёт деганда табиат ва жамиятни илмий билиш жараёнида эришилган янги илмий ютуқ тушунилади.
Кашфиёт - моддий дунёнинг илгари маълум бўлмаган объектив мавжуд қонуниятлар, хоссалари ва ҳодисаларни аниқланиши билан тавсифланиб, у инсониятнинг билиш даражасини тубдан ўзгартирувчи таъсирга эга бўлади.
4.2. Кашфиёт турлари. География, археологик, полеонтологик ва ер қазилма бойликларини кашф қилиш – илмий кашфиёт ҳисобланмайди. Чунки у ижодий қобилият билан боғлиқ бўлмай балки экспедицион топилма ҳисобланади. Шунингдек математик ҳамда ижтимоий фанлар соҳасидаги кашфиётлар ҳам объектив ҳақиқатни акс эттирганлиги учун ҳуқуқий жиҳатдан тан олинмайди.
4.3. Кашфиёт тушунчасининг меъёрий сифатлари. Юқорида келтирилган кашфиёт тушунчасининг таърифидан унинг қуйидаги меъёрий тушунчалари сифатида қуйидагилар қабул қилинади:

1. 
   Илмий фактни констатация қилиш.
   
2. 
   Янгилигини асослаш.
   
3. 
   Ишончлигини асослаш.
   

Ушбу меъёрий тушунчаларни қуйидагича тавсифлаш мумкин:
Биринчи келтирилган «моддий дунёда объектив мавжуд бўлган қонуниятлар, хусусият ва ҳодисаларни қайд қилиш» тушунчаси - кашфиётнинг объектив борлиқни билиш фаолияти натижаси эканлигини англатади. Бу ўринда билиш тушунчаси ўз ичига берилган объект (қонуният, ҳодиса, хусусият)нинг мавжудлик шарти ҳамда илмий талқинга эга эканлиги тўғрисидаги ҳолатларни қамраб олади.
«Кашфиётнинг янгилиги»га Ўзбекистонда Жаҳон миқёсидаги янгиликка эга бўлиш талаби қўйилади. Кашфиётнинг жаҳон миқёсидаги янгилиги мезонига таянилганда, жаҳон миқёсидаги ёки ватанимиздаги биринчиликка даъвогар бўлган ҳар қандай манбаа эътиборга олинади. Кашфиётнинг биринчилиги қонуният биринчи бўлиб шакллантирилиб, матбуотда даъво сифатида эълон қилинган санаси асосида аниқланади.
«Кашфиётнинг ишончлилиги» объектив мавжуд бўлган қонуният, хусусият ва ҳодисанинг аниқланиши билан белгиланади. Ҳар бир яратилган объектив янгилик (ҳодиса, хосса ва объектив қонуний боғлиқлар) назарий ёки амалий жиҳатдан асосланади. Кашфиёт - илмий экспертизадан ўтгандан кейингина ҳуқуқий жиҳатдан тан олинади. Илмий экспертизадан ўтказиш учун муаллифлар қилинган кашфиёт бўйича талабнома беради. Талабномадан намуна бўйича тўлдирилади. Талабнома ўз ичига - кашфиёт бўйича диплом бериш учун ариза, қилинган кашфиётнинг тўлиқ таснифи, кашфиётнинг афзаллигини белгиловчи ҳужжатлар, илмий-амалий аҳамияти ва ишончлиги ҳақида хулоса, кашфиётга тегишли чизмаларни олади. Республика патент идораси дастлабки ва илмий экспертизадан ўтказади ва маъқул топса кашфиётни хақиқатлиги ҳақида қарор қабул қилади. Шу асосда муаллифга диплом беради. Кашфиётнинг - аҳамиятига қараб пул мукофоти берилади.