& Tildin` ja`miyetlik xιzmeti

& Agahiy
Agahiy-oyshιl, danιshpan ha`m su`yikli shayιr edi.Ol 20-a`sirde jasap,do`retiwshilik qιlg`an shayιrlardιn` en` zu`ra`a`tlisidu`r,yag`nιy ol o`mirmnin` aqιrιna shekem tek a`debiy do`retiwshilik penen shug`ιllanadι.Qιsqasι,ol Alisher Nahayιdan keyin do`retiwshilik sheberligi boyιnsha birinshi orιnda turadι
Muhammed Ruza Erniyaz ulι Agahiy balalιq waqιtlarιnan-aq o`z ana tili -o`zbek tili menen bir qatarda parsι ha`m arab tillerin jetik iyelep alg`an edi.Biraq ol,tiykarιnan,o`zbek tilinde shιg`armalar do`retti.Ol do`retken qosιq qatarlarι o`zinin` ko`p jιlwalιlιg`ι menen adamlardι o`zine tartιp kelmekte.
Agahiy shayιr sιpatιnda o`z qosιqlarιn jιynap «Ashιqlar tumarι» atlι diywan du`zdi.Diywan belgili ka`tipler ta`repinen birneshe reet ko`shirildi ha`m basιldι.Diywannan orιn alg`an ja`miyetlik,morallιq ha`m muxabbat temasιndag`ι gozzal g`a`zeller,muhammes,rubayatlar ha`m ma`sneyiyler de shayιrdιn` o`z oyι,bay ishki du`n`yasι,da`wirge zulιm ha`m zalιmlarg`a jek ko`riwshiligi,a`piwayι miynetkesh xalιqqa bolg`an muhabbatι anιq sezilip turadι.Qullasι,Agahiy bul qosιqlardι en` gozzalpa`ziyletlerin,muhabbat da`lillerin ha`m sonday-aq o`zinin` ju`rek da`rtlerin,shadlιq ha`m qayg`ιsιn ko`rkem qatarlarda sheberlik penen aytqan.
Agahiy jasag`an feodalizm da`wirinde Xorezmde reaktsiyalιq ag`ιm menen bir qatarda ag`artιwshιlιq,paraxatshιlιq ideyalarιn na`siyat qιlιwshι progressiv a`debiy ha`reket maydang`a kelgen edi.Agahiy a`ne sol aldιn`g`ι qatardag`ι a`debiy ha`rekttin` wa`kili zamanlaslarι Munis,Ka`mil.Rajiy,Yazιm,Dilawar sιyaqlι shayιrlar menen birlikte turmιs keshirdi. Agahiy Xorezm tarιyxιnan bes kitap do`retti.
Bir na`rse xarakterli,yag`nιy Agahiy ko`rkem shιg`armalardι awdarιwg`a awdarmashι sιpatιnda biraz sheberlikke eriskennen keyin qol urg`an.Ma`selen,ol 1862-1868-jιllarda Saadiy Sheraziydin` belgili «Gu`liston»shιg`armasιn,1868-1869-jιllarda Abdurahman Jamiydin` «Yusup ha`m Zu`layxa»,Badreddin Xalaliydin` «Shax ha`m ga`da»shιg`armalarιn o`zbek tiline sheber awdardι.
Agahiy a`mekisiShermuhammed Munistin` birinshi bolιp «Ta`lim sawatι» kitabιn do`retkeni ma`lim.Agahiy o`z ustazι Munisten ha`r ta`repleme ta`lim alg`anlιg`ι ha`m o`z poeziyasιnda,awdarmalarιnda ta`lim ,ta`rbiya ma`selesine ayrιqsha itibar bergenligi ta`biyg`iydur.Ol bul jerde.
«ilim sonday g`aziynedur,paydalι adam a`wladιna,
Kim og`an iye bolsa,eki du`n`yasι bolar abat». Dep ilimge u`lken itibar beredi.Sonιn` ushιn shayιr tarιyxιy,a`debiy shιg`armalardι awdardι.Bulardan «Hikayalardιn` en` jaqsιsι», «Qa`lewshilerdin` gilti» shιg`armalarιn o`zbek tiline awdardι.Bul shιg`armalar shιg`ιs pedagogikasι tarιyxι taraιnda u`lken rol oynaydι ha`m 19-a`sirdin` xalιqtι ha`m onιn` balalarιn ta`rbiyalawg`a tiykarg`ι dereklerden bolιp esaplanadι.A`sirese «Kabusnama» ta`lim-ta`rbiya tarawιnda ju`da` u`lken a`hmiyetke iye boldι. «Kabusnamanιn`» Agahiydin` o`z qolι menen jazg`an awdarmasι tabιlmadι. «Kabusnamanιn`» awdarmalarι basqa ka`tipleri ta`repinen ko`shirilgen.Bul awdarmaardιn` eki siyrek ushιrasatug`ιn qoljazba nusqasι Saltιkov-Shedrin atιndag`ι ma`mleketlik xalιq kitapxanasιnda saqlanadι.Agahiydin` parιssha nusxadan awdarg`anι anιq …(S.Dalimov. «Kabusnama» shιg`armasι haqqιnda.)
Hadis
Muhammed payg`ambardιn` aytιwιna qarag`anda adam to`rt na`rseni o`zine saqlasa a`dalatlι boladι.1)Amanatqa qiyanet etpew. 2)O`tirik so`ylemew. 3)Sha`rt qoysa orιnlaw. 4)Birew menen urιsιp qalsa kek saqlamaw.
Ha`distin` tu`rleri ko`p.Olardιn` ayιrιmlarι «Muxammed payg`ambardιn` o`miri,do`retiwshiligi» dege at penen tu`rli jιllarda kitap sιpatιnda basιlg`an.Bul ha`disler «Danalιq so`zler» sιyaqlι oqιwshιlardιn` u`yreniwi ushιn og`ada qolay,Mιs:
1.Awιrg`anda seni ko`rmege kelmegen adamdι sen barιp ko`reber.Birewdin` qayιr ko`rsetpegeni ushιn azarlama millet etpe. 2)Birewdin` qolιndag`ι na`rseden u`mit qιlma,Da`mego`ylikten saqlan.
3)Ha`r qanday iste joldaslιq jaqsι. 4)Joldan tikendi alιp taslag`an adamdι Alla alg`ιslaydι.
5)Mo`min adamlardιn` bir-biri menen urιsιp qalιwι ka`pirlik. 6)Esitken ha`r-bir so`zdi ayta bergen adam gu`na`kar esaplanadι. 7)Adamlarg`a jamanlιq islemesen` sadaqa bergen menen barabar.
8)Haramlιq penen o`sip o`ngen ha`r bir dene dozaqqa ιlayιq. 9)O`zin` atιp o`ltirgen awdι je,O`zi o`lgenin jeme.
10)Ilim jolιnda shopan sιyaqlι qιrag`ι bolιn`.Biraq,ilimdi rawayatqa
aylandιrιwshι bolman`. 11)Qarιzg`a alιp kiygennen go`re,qιrιq jamaw bolsada o`zin`nin` kiyimin`di kiygenin` jaqsι.
12)Para alιwshι ha`m beriwshi,sonday-aq ekewinin` arasιnda turqan adam da Alla ta`repinen na`letlenedi.
13)Adamnιn` ju`regi qazannιn` qaynawιnan da o`zgesherek.
14)Ku`shliliktin` ma`nisi gu`reste jιg`ιw emesm ba`lki ornι kelgende o`zin basιw.
15.Baylιq mal-mu`lktin` ko`pliginde emes ba`lki qanaat penen baylanιslι.
16.Hesh kim hesh kimnen artιq emes.Artιqlιq adamzattιn` hadal ta`rbiya alιwιnda.
17)Kishkenelerge rehimli,u`lkenlerge izzetli bola almag`an adamlar mo`min bola almaydι.
18)Bendenin` mal-du`n`yag`a qιzιg`ιwι ash bo`rinin` qoylar padasιnι qιzιqqanι menen barabar.
19)G`a`rip mu`sa`pirlerge ja`rdem qolιn`dι sozx. 20)Ta`n`ri ushιn tuwrι so`zden artιq sadaqanιn` keregi joq.
21)Qιzlardι turmιsqa shιg`arιw ushιn analarι menen ma`sla`ha`tlesin`. 22)Shaqιrιlg`an jerge bar.
23)Qoy baqqan adamda bereket bar. 24)O`zimnen keyingi u`mitlerime u`sh na`siyat aytaman:
1)Ka`ypi-sapag`a berilip joldan adasιwdan, 2)Bolmas islerge qιzιg`ιwshιlιqtan,
3)Ilim ha`m ta`limge iye bolιp og`an a`mel qιlmaslιqtan saqlan.
25)Ka`siptin` en` jaqsιsι adamlardιn` o`z qolι menen orιnlanatug`ιn is. 26)Hesh bir ata o`z balasιna a`deplilikten zιyatιraq miyras bere almaydι. 27)Awιr jumιstan sharshap uyqlag`an adam gu`nalarι keshirilgen halda tu`neydi. 28.Ta`wbe etsen` ta`n`iri keshiredi. 29)Eki qιz perzentti ta`rbiyalap boy jetirse,men sol adam menen beyishte bolarman.