& Tildin` ja`miyetlik xιzmeti

& Qabusnamadan
Ata-ananι hu`rmetlew haqqιnda..
A`y,balam ,aqιl ju`ritip bilgil:ata-ananιn` hu`rmet-izzetinmoyιng`a alιw lazιm,sebebi perzenttin` tu`p tiykarι ata-anadur.Ne ushιn ata-anamdι hu`rmet qιlaman dep kewlin`e keltirme.
Olar senin` ushιn o`limge de tayar turadι.Sen sonnι biliwin` kerek.Eger ha`r bir perzent aqιllι,dana bolsa ata-ananιn` mehr-muhabbatι ushιn hesh na`rseni orιnlawdanda bas tartpaydι.Ata-ananιn` jumιsι-seni ta`rbiyalap o`siriw ha`m sag`an jaqsιlιq u`yretiw.
Ata-ananιn` kewlin hesh te renjitpe … Olardιn` ju`rek bawιrιn dag`lama.
Sen ata-anan` haqqιnda din jag`ιnan a`mel qιlmasan`da,aqιl-mu`riwbet,adamgershilik ko`z qarastan a`mel qιl.Ko`rgil,Ata-ana sag`an jan-ta`ni menen g`amqorlιq qιlar,eger sen olarg`a qa`te is qιlsan`,sen heshqanday jaqsιlιqqa sazawar emessen`,sebebi adam ata-ananιn` (da`reginin`) jaqsιlιg`ιn bilmese,basqa birewdin` jaqsιlιg`ιna baha Bere almaydι ha`m o`z perzentinin` seni hu`rmet qιlιwιn qa`lesen`,sen de o`z ata-anan`dι hu`rmet qιl,sebebi sen ata-anan`a qanday is qιlsan`,perzentin`de sag`an sonday is qιladι.
Adam miywag`a,ata-ana daraqqa usaydι,Daraqqa jaqsι ta`rbiya qιlsan` ha`m hu`rmetti ko`birek qιlsan` sen haqqιndag`ι olardιn` duwasι tezirek qabιl boladι.
Miyras alιw niyetinde ata-ananιn` o`limin hasla tileme.Olardιn` rιsqιsι arqalι rιsqιg`a iye bolsan`,rιsqι bolιw ku`ndelikli tirishilik dep o`zin`di azapqa salma,birewdin` rιsqιsιn alaman dep ha`reket qιlmag`ιl.Sennen hal awhalι jaqsι bolg`an adamg`a qιzg`anιsh penen qaramag`ιl …
D u`n`ya malsιzlιqtan jarlι bolsan`da,aqιlg`a bay bolιwg`a ha`reket qιl,sebebi du`n`ya mal menen bay bolg`annan go`re aqιlg`a bay bolg`an jaqsιraq.Aqιl menen du`n`ya-mal tabιwg`a boladι,biraq du`n`ya-mal menen aqιl tawιp bolmaydι.An`qaw, nadan tez kambag`allasadι,biraq mιna na`rseni bilgil:aqιl urι alιp kete almas,otta janbas,suwda batpas bir qιmbat bahalι na`rsedur.
Eger aqιlιn` bolsa,o`ner u`yren ,sebebi o`nersiz aqιl ,lipassιz ta`n,yaki bet-a`lpeti joq adam sιyaqlι.
Bilim-bul aqιl belgisi degen ekenler.(Qabusnamadan).
& Qosιq ha`m qosιqtιn` qurιlιsι.
Qosιq degenimiz -ha`r bir kupleti to`rt qatardan ibarat bolιp,belgili uyqasqa quralg`an,tamalang`an oydι bildiretug`ιn bir neshe kupletlerden turatug`ιn poeziyalιq shιg`arma.Onιn` ko`lemi sheklengen bolιp,u`lken syujetli shιg`armalarg`a aylanιp ketpewi kerek.Sonιn` ushιn da bul «jaydarι qosιq»- dep atalιp onnan bir neshe kishi janrlar tarqaladι.
Kosιq qurιlιsι negizinen to`rtke bo`linedi,1-ιrg`aq,2-uyqas,3-o`lshem,4-ba`nt,Usι to`rt bo`lekti o`zine ja`mlegen jag`dayιnda g`ana haqιyqιy qosιqqa aylanadι.
Irg`aq-degenimiz qosιqtιn` lapιzι,muzikalιlιg`ι.O`ytkeni ha`r qanday qosιq birgelikli sesler jιyιntιg`ιnan turadι,ha`tte so`z jιyιntιqlarιnιn` o`zinde de ha`r qιylι ιrg`aqlar ushιraydι.
Mιsalι: Sawιsqannιn` sιyrag`ιn, Sιqpan etip beryin, Bo`denenin` bu`yregin, Bo`kpen etip bereyin,
Uyqaslar-qosιqtιn` sha`rtli belgilerinin` biri bolιp,ιrg`aqlar menen bekkem baylanιsadι.Uyqaslar negizinen qosιq qatarlarι arasιnda bolιp,birgelikli uyqas yaki shalιs uyqaslar menen tamamlanιwι mu`mkin.Birgelikli uyqaslar negizinen qosιqtιn` u`sh qatarιn o`zine ja`mlegen bolιp,son`g`ι qatarlar ba`nttin` xιzmetin atqaradι.Ma`selen: Berdax shayιrdιn`: Inag` u bektin` ballarι,-a Ba`rqulla jetti qollarι,-a Kιysιq bolsada jollarι,-a
Qesh waq keyin qalg`an emes,-b degen qosιg`ι birgelikli uyqas.
Shalιs uyqas-qosιqtιn` en` birinshi qatarι menen u`shinshi,ekinshi qatarι menen to`rtinshi qatarlarι uyqasadι,Mιsalι,Berdaqtιn`: Bul du`n`ya du`n`ya bolg`alι,-a Patsha a`dil bolg`an emes,-b,
Shayιrlar qa`lem alg`alι,-a Xatqa termiz salg`an emes,-b
Bunnan tιsqarι qosιqlarda «ishki uyqas», «seslik uyqas» ha`m «redifli uyqas» dep atalg`an tu`rleri de boladι.
Qosιqtιn` «Ishki uyqas»ιnda ha`tte buwnaqlardιn` o`zi de uyqasιp keledi.Mιsalι: Berdaqtιn`:
Oyshιl boldιm oylamadιm, Bu`lbu`l boldιm sayramadιm,-
dep atalg`an qosιq adamlarιn alιp qarayιq.Bul qatarlarda «oyshιlg`a», «bu`lbu`l», «oylamadιm»,so`zine «sayramadιm» so`ylesleri uyqastιrιlg`an bolsa, «boldιm» so`zinin` qaytalanιwι redifli uyqas bolιp esaplanadι.Redifli uyqasqa ja`ne bir mιsal: Qιstιn` ku`ni qar gu`ller, yarιm sen ju`rgen jerde, Jupar iyis shashar jerler,yarιm sen ju`rgen jerde.
Al, «seslik uyqas»lardι anιqlaw ushιn: Tu`rkmennin` ju`yrik Tarlanι, Qazaqtan shιqqan Qarager,
Bir-biri menen jarιsιp, Bolιp qaptι qara ter,-
Degen qosιq qatarlarιndag`ι birinshi qatardιn` «t» ha`ribinen baslanιp, «t» ha`ribinen baslang`an so`z benen tamamlanιp,ekinshi qatardι «q» dan baslanιp, «q» ha`ribindegi so`z benen tamamlanιwι tolιq mιsal boladι.
O`lshem-ha`rqanday qosιq belgili so`z o`lshemine iye bolιwι kerek.Yag`nιy qosιq jazιwda u`sh tu`rli o`lshem bar,1,Barmaq (yag`nιy sillabika).2-Erkin wa`zin (sillabika-tonika),3-Aruz.
Bulardan «Erkin wa`zin (sillabika-tonika)» tek ha`zirgi da`wirdegi a`dnbiyatta g`ana ushιraydι.Al, «Aruz» o`lshemi buwιnlardιn` dawιιslι ha`m dawιssιz seslerge quralg`anlιg`ιn esapqa alg`an halιnda arab ha`m parsι a`debiyatιnan kirip kelgen.Bul tek A`jiniyaz poeziyasιnda g`ana az sanda g`ana ushιraydι.Sonιn` ushιn da 19-a`sirdegi qaraqalpaq shayιrlarιnιn` en` baslι o`lshemi barmaq bolιp esaplanadι.
«Barmaq»-yag`nιy (sillabika) qosιq o`lsheminde negizinen qosιqtιn` ha`r bir qatar sanιnιn` buwιnlarιnιn` ten`ligi esapqa alιnadι.Yag`nιy 8,9,10,11 buwιnlι qosιqlar.Mιsalι:A`jiniyazdιn`:
Yarιnan ayrιlg`an biygana bolar, Elinen ayrιlg`an diywana bolar,-
dep baslang`an «Bolar» qosιg`ι 11 buwιnnan ibarat.Eger qosιq qatarlarι bir-birinen bir eki buwιnnan asιp ketken yaki kemigen qosιq ιrg`aqlarι buzιladι.Qosιqtιn` o`lshemin saqlaw menen birlikte onιn` ιrg`ag`ιn bekkemlewde buwnaqlar baslι orιndι iyeleydi.Yag`nιy ha`r qanday qosιq birneshe buwnaqlardan turadι.
«Buwnaq»-dep ha`r qatar arasιnda kelgen jιynaqlι so`z kestelerine aytιladι.Ha`r bir qatarda eki,u`sh ha`m onnan da ko`pbuwnaqlar bolιwι mu`mkin.


1. Qaraqalpaqsha jιl atlarι: 1. tιshqan jιlι. 2. sιyιr jιlι 3. Barιs jιlι. 4 qoyan jιlι . 5 ulιw jιlι 6. jιlan jιl 7. jιlqι jιlι 8. qoy jιlι 9. Meshin jιlι 10. tawιq jιlι 11. iyt jιlι 12. qara kiyik (don`ιz) jιlι
2. Qaraqalpaqsha ay atlarι: 1. Da`liw-yanvar 2. hut-fevral` 3. Hamal-mart 4. Sa`wir-aprel` 5. jawza-may, 6. Saratan-iyun` 7. A`set-iyul 8. Sumble-avgust` 9. miyzan-sentyabr 10. aqrap-oktyabr` 11. Qawιs-noyabr 12. jeddi-dekabr
3. Ha`ptelik ku`nlerdin` atlarι: 1. du`yshembi 2. shiyshembi 3.Sa`rshembi 4. piyshembi 5. juma 6. shembi 7. Ekshembi

мазмуны
1. Тилдиң жәмийетлик хызмети ………………………..1
2.Tildin` payda bolιwι ha`m rawajlanιwι …………….….1
2. Qaraqalpaq tili-tu`rkiy tillerinin` biri. ………………….1
3. Qaraqalpaq til biliminin` rawajlanιwι. …………………2
4. Qaraqalpaq a`debiy tili ha`m onιn` rawajlanιw jollarι…2
5. Jazιw haqqιnda mag`lumat…………………..…………3
6. Jazιw haqqιnda mag`lumat. ……………………………3
7. Du`n`ya tilleri. …………………………………………3
8. Fonetika………………………………………………..4
9. Dawιslι sesler…………………………………………..4
10. Ayrιm dawιslι ha`riplerdin` jazιlιwι………………….5
11Dawissiz sesler………………………………………...6
12. Ayrιm dawιssιz ha`riplerdin` jazlιwι…………………6
13. Tu`bir ha`m qosιmtalardιn` jazιlιwι………………….7
14 Juwan ha`m jin`ishke dawιssιz sesler…………………7
15 Bas ha`riplerdin` imlasi……………………………….8
16. Buwιn.. Pa`t………………………………………8.9
17. Buwιnlardι o`tkermelew ……………………………..9
18 U`nleslik nιzamι……………………………………...9
Buwιn u`nlesligi..Ses u`nlesligi. .Ilgeri ta`sir. …………..10
19.Qaraqalpaq tilinin` imlasι ha`m Orfoepiyasι…………10
20. Qaraqalpaq tilinin` orfografiyasι ha`m onιn` su`yenetug`ιn negizleri…………………………………..11
21.Orfoepiya haqqιnda tu`sinik …………………………11