№ Yuqori haroratda boradigan kimyoviy-texnologik jarayonlar Mavzu rejasi
Download 353.13 Kb. Pdf ko'rish
|
№4.Yuqori haroratda boradigan kimyoviy-texnologik jarayonlar.
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xomashyoni tozalash va ta’mirlash.
- Keramika va shishalar ishlab chiqarish texnologiyasi
- Homashyoni qazib olish va tashish.
- Homashyoni tozalash va ta’mirlash.
- Texnologiyada maydalash
- Xomashyoni aralashtirish, tarkibini to’grilash va saqlash. X
- Bir jinsli tayyor moddani qoliplash.
- Mahsulotga termik, mexanik va kimyoviy ishlov berish.
- gipsi
- Gidravlik bog’lovchi materiallar. Gidravlik ohak.
- Oq va rangli sementlar
- Sulfat ta’siriga chidamli sement
- Sement ishlab chiqarish.
|
№ 4. Yuqori haroratda boradigan kimyoviy-texnologik jarayonlar Mavzu rejasi: 1. Silikat texnologiyasi. 2. Keramika va shishalar ishlab chiqarish texnologiyasi. 3. Xomashyoni qazib olish va tashish. 4. Xomashyoni maydalash. 5. Xomashyoni tozalash va ta’mirlash. 6. Shisha ishlab chiqarishda asоsiy хоmashyo tavsifi. 7. Portlandsement ishlab chiqarish. 8. Sementning qotishi
Quyida bakalavr yo’nalishi asosiy fanining «Silikat va qiyin eruvchan nometall materiallar kimyoviy texnologiyasi» qismiga oid nazariy va amaliy bilimlar qisqacha tarzda beriladi. Silikat va qiyin eruvchan nometall materiallar kimyoviy texnologiyasi uchta katta sohadan iborat: 1.
Keramika va o'tga chidamli materiallar kimyoviy texnologiyasi; 2.
Shisha va sitallar (shishadan olinadigan mayda kristall strukturali zich va mustahkam materiallar) kimyoviy texnologiyasi; 3. Bog’lovchi moddalar kimyoviy texnologiyasi. Keramika va shishalar ishlab chiqarish texnologiyasi Texnologik operasiyalar haqida umumiy tushuncha. Texnologiya so’zi materiallarni ishlash vositalari va usullari haqidagi bilimlarni anglatadi. Shu sababli quyida silikat va undan mahsulotlar ishlab chiqarish jarayoniga oid ba’zi bir umumiy ma’lumotlarni keltiramiz. Keramika va o’tga chidamli materiallar hamda shisha va sitall buyumlari ishlab chiqarish texnologiyasining asosida tabiiy yoki sun’iy xomashyo va materiallar (kukuni) ni ma’lum darajada kompleks xossalari bilan xarakterlanuvchi texnikaviy monolit toshga aylantirish yotadi. Keramika va shishalar texnologiyasining ayrim qismlarini sxematik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin: 1.
Keramika va o’tga chidamli materiallar texnologiyasi: homashyo → kukun, plastik massa yoki shlinker tayyorlash → qoliplash → quritish → kuydirish → termik, mexanik yoki kimyoviy ishlov berish → sortlash → qadoqlash → tayyor buyumlar ombori; 2. Shisha va sitallar texnologiyasi: homashyo → shixtakukuni yoki briket tayyorlash → eritish → qoliplash → termik, mexanik yoki kimyoviy ishlov berish → saralash → qadoqlash → tayyor buyumlar ombori. Avvalo texnologik jarayonda homashyo sifatida ishlatiladigan materiallar ustida to’xtalib o’tamiz. Keramika va o’tga chidamli materiallar olishda gil, lyoss, dala shpati, qum va shamot, shisha va sitall mahsulotlari ishlab chiqarishda esa qum, ohaktosh, soda yoki potash kabi homashyolar ishlatiladi. Ko’rinib turibdiki turli-tuman silikat mahsulotlarini olishda ishlatiluvchi homashyo turlarida anchagina o’xshashlik bor. Ammo ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning xossa- hususiyatlariga qarab ularning o’zaro nisbati va turi o’zgarishi mumkin. Masalan: qurilish gishti, govak va kavakli g’ishtlar olishda gilning oson suyuqlanuvchan va 1620 K dan past temperaturaga bardosh beruvchi turi ishlatiladi. Turli qo’shimchalar - kvars yoki kvars qumi, temir oksidlari, ohaktosh zarrachalari va organik birikmalar ularni pastroq temperaturada suyuqlanishiga olib keladi. O’tga chidamli materiallar olishda esa o’tga bardoshli gillar ishlatiladi. Ular oson suyuqlanuvchan gillarga nisbatan toza bo’lib, kvars, dala shpati, slyuda, temir birikmalari va boshqalar nisbatan kamroq aralashgani sababli, 1850 K dan yuqori temperaturaga bardosh beradi. Gillarning uchinchi turi qiyin suyuqlanuvchan gillar 1620-1850 K da suyuqlanadi. Ularda mexanik qo’shimchalar o’tga bardoshli gillardagiga nisbatan ko’proq bo’lgani sababli o’tga chidamli g’isht olib bo’lmaydi. Ulardan, asosan kanalizasiya quvurlari, pol va ichki pardozlash plitkalari va fasadbop keramika ishlab chiqarishda foydalaniladi. Silikat maxsulotlari olinishidagi bajariladigan asosiy texnologik operasiyalardan biri homashyo materiallarini tayyorlash bo’lib, u ho’l yoki quruq usulda amalga oshiriladi. Xomashyo materiallari suvda tayyorlab, ishlab chiqarish usuli «ho’l» usul deb ataladi. Qaysi usulni tanlash xomashyo turi va uning xossalari, texnologik va texnik iqtisodiy tabiatidagi bir qator omillarga bog’liq. Materiallarni tayyorlashga oid asosiy vazifa — talab qilingan namlik hamda kimyoviy, mineralogik va granulometrik tarkibli bir jinsli xomashyo aralashmasini hosil qilishdir. Ana shunday aralashmani tayyorlash uchun tarkibga kiradigan materiallar (ohaktosh, gil, dala shpati, to’grilovchi qo’shimcha va boshqalar) mayda tuyiladi va ma’lum miqdordagi suv yoki par ishtirokida yaxshilab aralashtiriladi. Tarkibga kiruvchi materiallar mayda tuyilsa va aralashtirilsa, xomashyo aralashmasi tarkibidagi oksidlar kuydirilayotgan yoki eritilayotganda bir-birlariga uzaro tularoq ta’sir etishadi. Xomashyo materiallari keramika va shishalar texnologiyasining ikkala qismi uchun ham aynan bir xil tayyorlanadi. Xomashyoni yer ostidan kavlab olish, tashish, donalash, saralash, dozalash, yuqoriga ko’tarish, uzatish. aralashtirish, unlash va tayyor bir jinsli homashyoni saqlash ishlab chiqarishdagi asosiy texnologik operasiyalardan hisoblanadi. Homashyoni qazib olish va tashish. Homashyo, masalan, gilni yer ostidan kavlab chiqarish korxona yaqinidagi ochiq sayoz kon-karyerlarda amalga oshiriladi. Xomashyoni sidiradigan va yuklaydigan mashina - skreper, buldozer yoki ekskavator yordamida avvalo karyer yuzasi o’simlik, kulrang tuproq va ohaktosh qoldig’idan tozalanadi, oqova ariqlari yuqotiladi hamda mashinalar uchun kirish yo’li quriladi. So’ngra turli usullarda (iliq iklimli rayonlarda ochiq qishi qattiq rayonlarda esa yopiq usullarda) gilni kavlash va transport vositalariga yuklash ishlari amalga oshiriladi. Ushbu maqsadlarga odatda cho’mich hajmi 0,5-2 m bo’lgan bir chumichli, ko’pdan- ko’p xollarda ko’pkavshli ekskavatorlar qo’l keladi. Ohaktosh, mergel, magnezit, dolomit, kvars, dala shpati, tog’ billuri kabi qattiq moddalar esa portlash yordamida qazib olinadi va bir cho’michli ekskavator yordamida vagonetka, platforma yoki mashinalarga joylanadi. Xomashyoni tashish maqsadida relsli va relssiz, davriy va to’xtovsiz uzatib turuvchi mashinalar qo’llaniladi. Relsli transport vositalari qatoriga motovoz, elektrovoz, osma sim arqon yo’li kabilar kiradi. Relssiz yuk tashuvchi vositalarga esa turli-tuman markali avtomashinalar (masalan, «BelAZ» va «KrAZ»), elektrolafat, skreper va buldozerlarni ko’rsatish mumkin. Yuklarni joyidan joyiga to’xtovsiz uzatib turish gorizontal yo’nalish bo’yicha transporter va vertikal yo’nalishda elevatorlar vositasida bajarilishi mumkin. Karyer zavoddan taxminan 1 km narida bo’lsa lentali transportlardan, zavod bilan karyer orasi past-baland joylar bo’lsa osma sim arqondan foylalansa bo’ladi. Ba’zi hollarda gidrotransportdan foydalaniladi. Qattiq iqlimli sharoitlarda normal ishlashni ta’minlash uchun korxona hovlisida ishlab chiqarish uchun kerakli materiallarning ma’lum muddatli zahiralari hozirlab qo’yiladi. Xomashyoni maydalash. Keramika va shisha mahsulotlarini ishlab chiqarishda xomashyoni maydalash turli maydalash-tuyish mashinalarida amalga oshiriladi. Bu mashinalarda maydalash modda bo’laklarini ezish, urish, ishqalash, yorish, uzish, portlash jarayonlari orqali ro’y beradi. Ushbu jarayon turi odatda moddalarning fizik xossalari, modda bo’lakchalarining o’lchami va belgilangan maydalash darajasiga qarab tanlanadi. Masalan, gilning hajm ogirligi 1700—2000 kg/m 3 va siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 0,2—0,6 MPa; ohaktoshning hajm og’irligi 2630— 3100 kg/m 3 va siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 40—380 MPa; kvarsning hajm ogirligi 2640 kg/m 3 va siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 80—145 MPa; shamotning hajm ogirligi 1700—2100 kg/m 3 va siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 10 MPa atrofida bo’ladi. Xomashyoning ko’rinib turgan fizik xossalaridagi farqqa qarab moddalarning maydalanishga mo yilligi tuyish qobiliyati koeffisienti orqali aniqlanadi. Tuyish qobiliyati koeffisienti ma’lum darajada maydalangan etalon va tekshirilayotgan moddalarning maydalashga ketgan solishtirma energiya miqdorlari nisbatini anglatadi va homashyo turlari uchun quyidagi raqamlar bilan harakterlanadi: Gil 1,5-2 Ohaktosh 0,8 — 1,1 Kvars 0,6 - 0,7 Klinker 1 Dala shpati 0,8 — 0,9 Magnezit 0,7 — 1 Toshko’mir 0,7 — 1,3 Maydalanayotgan modda bo’lakchalarining dastlabki o’lchami ularni karyerdan qazib olish, tashish va namligiga ko’ra turlicha bo’ladi. Bo’lakchalar ko’rinishini shartli sharsimon shaklda deb olsak, ularning diametri quyidagicha topiladi:
√
Aksariyat holatda bu o’lchamning boshlang’ich holati 750— 250 mm ga teng bo’lib, tuyilganidan keyingi holati esa 0,01 mm va undan ham kichik bo’lishi mumkin. Modda bo’lakchalari boshlang’ich o’rtacha o’lchami (D o’rtacha ) ning maydalangandan keyingi o’rtacha o’lchamiga (d o’rtacha ) nisbati materialning maydalanish darajasi deb ataladi va i /harfi bilan belgilanadi:
Materiallarni maydalanish darajasi maydalash mashinalari uchun 4— 30 ga, un tortish mashinalary uchun 300 gacha, ba’zi vaqtlarda esa bir necha minggacha bo’lishi mumkin. Qattiq homashyoni maydalashda valikli maydalagich, chopqirli maydalagich (tegirmon toshi va umuman bitta yoki ikkita toshaylanuvchi katokdan iborat yanchish uchun hizmat qiladigan mashina), bolg’achali yuzli (lunjli), konusli, rotorli (zarbli) maydalovchi mashinalar, strugach (yumshoqroq homashyoni qirish yo’li bilan maydalovchi mashina) va tonraspler (setka yuzasiga ishqalash orqali maydalash)lar ishlatiladi. Un tortish mashinalari sifatida esa sharli, sterjenli va bolg’achali tegirmonlar qo’llaniladi. Keyingi paytlarda ushbu maqsadda pnevmo-, vibro va energiya oqimli tegirmonlar keng qo’llanilmoqda. Nomlari yuqorida qayd etilgan mashinalarning u yoki bu turini qo’llash yuqorida so’z yuritilgan uch faktor (siqilishdagi mustahkamlik, bo’laklarning dastlabki o’lchami va maydalash darajasi)ga bog’lik. Ohaktosh, kvars va shamot kabi qattiq va mustahkam moddalar yuzli (jagli, lunjli) maydalagichlarda 100—200 mm o’lchamgacha maydalanadi. So’ngra bolg’achali va konus maydalagichlarda 10—30 mm o’lchamgacha kichraytiriladi. Ushbu maqsadda zarbli maydalagichlardan ham foydalansa bo’ladi. Unda material katta tezlikda aylanayotgan toqmoqlar va korpusga urnatilgan mahsus panjaralar yordamida maydalanadi. So’nggi marta homashyo valikli maydalagichdan o’tgan gil bilan birga sharli tegirmonlarda ho’l yoki quruq usulda maydalanadi. Material suvsiz maydalangandagiga qaraganda suvda yaxshi maydalanadi, chunki suv maydalanayotgan material qattiqligini keskin kamaytiradi. Ohaktosh va boshqa komponentlar sharli tegirmonga uzluksiz ishlaydigan mexanizmlar yordamida uzatiladi. Ularning ishini avtomatlar boshqarganligi sababli tegirmon doimo bir xil kuchlanishda serunum ishlab, materiallarni talab qilingan darajada maydalab va aralashtirib turadi.
yoki bir jinsli aralashma ayrim nav (sort) va sinf (klass)larga ajratiladi hamda keraksiz qo’shimchalardan tozalanadi. Umuman, silikatlar texnologiyasida materiallar turt xil usulda saralanadi: mexanik saralash — material tur patkarali mashina va asboblar yordamida chayqalib ishlaydi va donalarining katta-kichikligiga ko’ra ikki yoki bir qancha turlarga ajraladi; havoda saralash — material donalari havo separatorlari, siklon, filtr va elektrofiltrlarda og’irlik va aylanma kuchlar ta’sirida gorizontal yoki vertikal harakatdagi havo oqimidan ajratib fraksiyalanadi;
hamda metall qo’shimchalaridan tozalanadi; gidravlik saralash — bunda materialning konusli, kamerali va gidromexanikaviy klassifikatorlarda suvli muhitda donalar o’lchami yeki solishtirma og’irligidagi farq sababli turli tezlikda cho’kishiga asoslanib fraksiyalarga bo’linishi yotadi.
to’xtovsiz uzatib turish kabi vositalarining xomashyo, suv, yonilg’i va shu kabilar bilan ta’minlashni tartibga solib turish mahsus tarelkali (diskli), plastinkali (lentali), barabanli va shnekli oziqlantiruvchi mashinalar yordamida bajariladi. Ba’zi vaqtlarda bu mashinalar dozalagich vazifasini ham o’tashi mumkin.
Dozalagichlar texnologik liniya materiallarini ma’lum miqdorda uzluksiz yoki porsiyali (siklli) uzatib turishga xizmat qiladi. Ular dozalash usuliga ko’ra hajmli va og’irlik dozalagichlarga bo’linadi. Hajmli dozalagichlarda dozalash aniqligi 2—5 % ga teng. Ular tuzilishi nuqtai nazaridan qulay va sodda bo’lib, texnikada juda keng qo’llaniladi. Aniq o’lchov talab qilingan joylarda esa faqat siklik yoki uzluksiz ishlaydigan tarozilar qo’llaniladi. Xomashyoni aralashtirish, tarkibini to’grilash va saqlash. Xomashyolarni bir-biri va suv bilan aralashtirish muhim texnologik jarayon bo’lib, u kanotli loyqorgich, shnekli loyqorgich, eritmaqorgich, parrakli aralashtirgich, loyatalagich kabi mashinalarda amalga oshiriladi. Misol tariqasida plastik usulda qurilish g’ishti tayyorlash jarayoni bilan tanishish mumkin. Bu usulda maydalangan giltuproq kanotli bir yoki ikki valli loyqorgichga tushadi. Bu yerda unga 18—25 % suv qo’shilib loy qoriladi va bir jinsli bo’lguniga qadar shnekli val qanotlari yordamida aralashtiriladi. Plastik massa, masalan, maishiy-ho’jalik chinnisini olish uchun shliker yoki eritmadan tayyorlanayotgan bo’lsa, u holda tarkibidagi suv miqdori filtr presslar yordamida kamaytiriladi. Yana massaga lentasimon vakuumli yoki vakuumsiz presslarda qo’shimcha ishlov berib sifatini yaxshilash mumkin. Bir jinsli tayyor moddani qoliplash. Keramika va o’tga chidamli materiallar yarimquruq usul kukuni, plastik usul massasi, shliker yoki eritma maxsus asbob va mashinalar yordamida qoliplab olinadi. 7—12 % namlikka ega bo’lgan yarimquruq kukun bir yoki ikki tomonlama bir pog’onali yohud ko’ppog’onali usullarda 20—40 MPa bosimda presslanadi. Presslash jarayoni tirsak dastali, friksion, rotasion va gidravlik presslarda bajariladi. 18—25 % namlikka ega plastik massani presslash 1—2 MPa bosimda lentasimon yoki shtampovka presslarida amalga oshiriladi. Odatda massa press ichida shnek yordamida suriladi va zichlanadi. Press mundshtukidan uzluksiz chiqayotgan brus kesadigan qurilmaning po’lat simlari yordamida kesilib, berilgan o’lchamdagi g’isht hosil qilinadi. Shtampovka presslarida jarayon davriy bajarilgani sababli kesadigan qurilmaga hojat qolmaydi. Bu presslar juda unumdor bo’lib soatiga 10 ming, hatto undan ko’p mahsulotni qoliplash imkoniyatini beradi. Sopol - chinni kabi buyumlar olishda ham yuqorida namlari qayd etilgan massalar ishlatiladi, ammo qoliplash jarayoni qo’llanilayotgan mashina va asboblar turiga ko’ra boshqacharoq o’tadi. Shisha va sitall mahsulotlari ishlab chiqarishda qoliplash jarayoni keramika va o’tga chidamli materiallar olish texnologiyasidan ularoq asosiy termik operasiya eritish jarayonidan so’ng amalga oshiriladi. Qoliplash qo’l va mashinalar yordamida tortib chuzish, quyish, prokatlash, presslash, puflash usullarida bajariladi. Masalan, deraza oynasi vertikal va gorizontal yo’nalishda cho’ziladigan mashinalarda tayyorlanadi. Bu mashinalarda uzluksiz shisha lentasi eritmaga tushirilgan «qayiqcha» nomli qoliplovchi moslamaning tirkishi orkali tortib cho’ziladi va teshikli o’lchamlarda qalinligi 2—6 mm bo’lgan varaklar ko’rinishida qirqib olinadi. Uzluksiz shisha lentasini qayiqcha usulisiz erkin holda ham cho’zib olish mumkin. Bu usulda shisha massasi boshqa modda bilan aloqada bo’lmagani sababli havo pufakchalari, qilsimon chiziq va hira nuqta kabi nuqsonlardan holi bo’ladi. Shisha va sitall shihtasi erishidan oldin (ba’zi holatlarda) qoliplanib mayda-mayda dona — granulalar hosil qilinadi. Quruq usulda portlandsement ishlab chiqarish jarayonida ham ana shunday donalar teshikli press, mahsus baraban yoki tovoksimon donadorlashtirgichlarda tayyorlanadi. Bu bilan shisha shihtasi yoki sement unining chiqit
gazlar bilan ko’p miqdorda uchib chiqib ketishiga barham berildi. Natijada pechь normal ishlaydi va ish unumdorligi oshadi. Mahsulotga termik, mexanik va kimyoviy ishlov berish. Bu usullar orasida termik ishlov berish keramika va shisha texnologiyasining eng murakkab va mas’ul jarayoni bo’lib, tayyor mahsulotning sifatini ma’lum darajada ta’minlaydi. Keramika va o’tga chidamli materiallar texnologiyasida mahsulotni quritish va kuydirish, shisha va sitallar texnologiyasida esa aralashma yoki granulalarni eritish va qoliplangan mahsulot kuchlanishini yo’qotish kabi asosiy jarayonlarni o’z ichiga oladi. Nomi yuqorida qayd etilgan silikat mahsulotlariga termik ishlov berish turli usul, agregat va temperaturada olib boriladi. Keramika va o’tga chidamli materiallar ishlab chiqarishda avvalo hom mahsulot quritiladi. Hozirgi paytda mahsulotlarni quritish jarayoni zamonaviy, qo’l kuchi va qo’l mehnatidan holi bo’lgan kamera, konveyer yoki tunnel quritgichlarda 360—390 K issiqlik yordamida olib boriladi. Quritish vaqti texnika taraqqiy etgani sari qisqarmoqda. Xom gishtning quritilishini misol tariqasida keltirishimiz mumkin. Nurli yoki rotasion avtomatlar bilan brusdan kesilgan g’isht «Avtomat taxlovchi» mashinalar yordamida quritish vagonchalariga yuklanadi. Jumladan, «SM 562A» markali shunday mashina bir soatda 8000 dona g’ishtni tahlaydi, ya’ni ilgari 8—10 kishi bajaradigan ishni bir o’zi bajaradi, so’ngra 6—9 % namlikkacha quritiladi. G’isht tayyorlash jarayoni qadim zamonlarda mashaqqatli operasiya hisoblanib, g’isht haftalab ochiq maydonlarda va mahsus saroylarda quyosh nuri yoki yonayotgan o’tin issiqligi yordamida quritilar edi. Xozirgi paytda quritish vaqti bir necha marta qisqargan: u kamera agregatida 40—70 soatni, tunnel agregatida esa 15—40 soatni tashkil qiladi. Quritilgan g’isht quritgich vagonchalaridan olinib, mahsus vagonlar yoki mahsus honalarga joylanadi. So’ngra u pishiriladi. Bu maqsadda turli - tuman pechlardan keng foydalaniladi. Qurilish gishti olish uchun ishlatiladigan massa tarkibiga erish temperaturasi past bo’lgan moddalar kiritilishiga karamasdan g’ishtning pishish va qattiq toshga aylanish temperaturasi hali ham yuqoriligicha — 1170— 1370 K atrofida qolmoqda. Shuning uchun g’ishtlar mahsus o’tdonda, ya’ni aylanma va tunnel pechlarida kuydiriladi yoki avtoklavlarda par bilan ishlov beriladi. O’tga chidamli g’isht tarkibiga erishi qiyin bo’lgan kaolin tuprog’i, yuqori temperaturaga chidamli tog’ jinsi va sun’iy moddalar kirganligi sababli ular kuydirilayotganda temperatura ancha yuqori — 1620—1770 K atrofida bo’ladi va ular asosan tunnel pechlarda tayyorlanadi. Xozirgi zamonaviy g’isht kuydirish pechlari gigant inshootlardan iborat bo’lib, ularning maydoni o’nlab, hatto yuzlab kvadrat metrni tashkil qiladi. Misol tariqasida aylanma pechning hajmi 950 va tunnel pechning hajmi 315—440 m 3 ni tashkil qilishini eslatish kifoya. Ular elektr toki, gaz yoki mazut orqali isitiladi. Bunday pechlarning 1 m 3
hajmidan bir oyda 1500—5000 dona g’isht olinadi. Bitta 100 kub metrlik hajmni tashkil etgan pechdan yiliga olinadigan g’isht mahsuloti 25 million donani tashkil etadi. G’ishtlarni kuydirish vaqti esa 24 soatdan 72 soatgacha davom etishi mumkin. Hozirgi paytda silikat g’ishtlarni pishirish katta hajmli avtoklavlarda amalga oshiriladi. Ishlov berishda qo’llaniladigan bug’ning temperaturasi 420—479 K bo’lib, bosim 7—8 atmosferani, avtoklavda ishlov berish vaqti esa 14—16 soatni tashkil etadi. Faqat shunday sharoit yaratilgandagina qum ohak va suv bilan kimyoviy reaksiyaga
kirishadi, g’ishtning mustahkamligini ta’minlovchi monokalsiyli gidrosilikat mineralini hosil qiladi. Effektiv g’isht turlari ham huddi qurilish g’ishti singari aylanma va tunnel pechlarda pishiriladi. Ularni kuydirishning o’ziga hos afzalliklari bor: 20—25 % yoqilg’i tejaladi, kuydirish vaqti bir muncha qisqaradi, g’isht vagonlarini siljitishga ketgan energiya kamayadi va hokazo. Chinni-sopol buyumlari ishlab chiqarishda ham xom mahsulotlarga termik ishlov berish ko’pincha tunnel pechlarda amalga oshadi. Ammo g’isht kabi mahsulotlarga ularoq termik ishlov ikki stadiyada olib boriladi. Masalan, xo’jalik-maishiy chinnisi avval 1170- 1220 K temperaturada kuydiriladi, so’ngra sirlanadi va 1570—1620 K da ikkinchi marta kuydiriladi. Mahsulot yuzasi bo’yalgan va oltin suvida bezaklangan bo’lsa, u holda uchinchi termik ishlov beriladi. Sopol buyumlari olishda esa birinchi kuydirish jarayoni ikkinchisiga nisbatan yuqoriroq temperaturada olib boriladi. Shu sababli tayyor mahsulot bir oz g’ovak bo’lib suv shimishga moyil bo’ladi. Shisha olish texnologiyasida ham homashyo sifatida tarkibi kremniy (IV) oksidiga to’g’ri keladigan qum, kalsiy oksidi bo’lgan ohaktosh, marmar yoki bor, tarkibida natriy yoki kaliy oksidi bo’lgan soda yoki potash ishlatiladi. Shishalarga rang berishda esa aralashmaga titan (IV) oksidi, neodim (III) oksidi, seriy (IV) oksidi va shunga o’xshash reaktivlar qo’shiladi. Qum va boshqa moddalar shishalarning rangini buzuvchi temir birikmalaridan kimyoviy usullar yoki magnitli separatorlar yordamida tozalanadi. So’ngra materiallar ajratib olinib, maxsus kamerali quritgichlarda quritiladi, elaklarda elanadi, avtomatlashgan tarozida tortiladi, «Eyrih» deb ataladigan mashinada qorishtiriladi va presslarda briketlanadi. Shundan keyin ular elektr toki bilan ishlovchi transportlarda gorshokli, protokli yoki protoksiz vanna pechiga tushiriladi. Pech ichidagi temperatura gaz yoki mazutni yoqish, elektr tokini elektrodlarga uzatish orqali hosil qilinadi (1670—1770 K bo’ladi). Bir necha soatdan so’ng yuqori temperaturali shisha «butka»si turli-tuman mashinalar yordamida qoliplarga solinib ishlov beriladi. Stakan, kadah, vaza, guldon va boshqa buyumlar qolipdan chiqarilgach, asta-sekin sovitiladi. Bu jarayonlarda shishaning ichki kuchlanishi sekiplik bilan yo’qola boradi. Shundan keyin shisha badiiy sexga yuborilib, unga naqsh yoki rasm chiziladi yohud to’g’ridan-to’g’ri sayqallash stanoklariga yo’l oladi. Shishalarga sayqal berish va yaltiratish jarayoni asosan SHPS-73, MPS-1000 stanoklarida bajariladi. Abraziv material sifatida kichik o’lchamli qum, korund, najdak, olmos, pemza va hokazolardan, yaltiratish uchun esa juda mayda bo’lgan krokus, polirit kabi kukunlarning suspenziyasidan foydalaniladi. Stanokning sayqallash diski — cho’yandan, yaltiratish diski esa jun vaylokdan tayyorlanadi. Ishlov berishda har xil konsentrasiyali kislotalar ishlatiladi. Masalan, billur shishalari polirovka qilinayotganda 40 % li plavik kislota bilan 96—98 % li sulfat kislotadan foydalanish mumkin. Kimyoviy yoki mexanik yaltiratish jarayonidan keyin mahsulot yaltirab, jilvalanib turadi. Shundan so’ng mahsulotlar joylash bo’limiga, u yerdan esa tayyor shisha buyumlar omboriga jo’natiladi. Biz bu yerda shisha (oyna) tahtasi texnologiyasiga yaqin shisha olish usulini bayon qildik. Shishaning bir turidan ikkinchi turiga o’tilganda ushbu sxema qisman o’zgarishi mumkin. Masalan, optika shishasini olishda mahsulot bir marta emas, balki ikki marta uzoq muddatda (50— 70 soatlab) otjig (kuchlanishni yo’qotish jarayoni) qilinib, kuchlanishlardan holi qilishni eslatib o’tish bizningcha kifoya. Tarkibi natriyli silikat yoki kaliyli silikatdan tashkil topgan va past temperaturada pishuvchi shishalarni ishlab chiqarishda esa otjig jarayonini qo’llashga o’rin yo’q. Yoki idish (tara) maqsadlarida olinadigan uch yoki to’rt komponentli shishalarda mexanikaviy, kimyoviy yoki badiiy ishlov berish jarayonining butunlay yo’qligi ham yuqoridagi fikrimizni to’la tasdiqlaydi. Shisha-kristall mahsulotlarini ishlab chiqarishda ham otjig orqali kuchlanishni yo’qotish jarayoniga o’rin yo’q. H a v o d a q o t a d i g a n b o g ’ l o v c h i m a t e r i a l l a r .
— bo’r, ohaktosh, dalomitlashgan oxaktoshni pishirib juda arzon bo’lgan, havoda qotadigan bog’lovchi material — ohak olinadi. Olingan mahsulot bo’lak-bo’lak oq yoki kulrang bo’lib, u suvsiz kalsiy oksid va qisman magniy oksiddan tashkil topgan. Bunga so’nmagan ohak yoki ohaktosh deyiladi, uni maydalab qaynaydigan ohak olinadi. Ohqkni olish ohqktoshni pishirish jarayonida uning tarkibidagi CaCO 3 bilan MgCO 3
larning CaO, MgO va CO 2 ga parchalanishiga asoslangan. Ohak qurilishga bo’lak-bo’lak kukun, hamir yoki so’ndirilmagan kukun holatida keltiriladi. Bularning hajmiy massalari turlichadir, ya’ni 50% li ohak hamirining hajmiy massasi 1400 kg/m 3 bo’lsa, kukun ohakniki 5000 kg/m 3 , to’yilgan ohakniki esa 600 kg/m 3 . Qurilishda ishlatiladigan ohak 3 sortga bo’linadi: 1-sort zavoda qotadigan ohakda (so’nmagan) aktiv oksidlar CaO + MgO miqdori 85% dan kam bo’lmasligi kerak, 2- sortda 70% dan va 3- sortda esa 60% dan ko’p bo’lishi kerak. Ohakning so’nish tezligi (ohak suv bilan qorishtirilgandan keyin qorishma temperaturasinint ko’tarilishi uchun ketgan vaqt)ga ko’ra, tez so’nuvchi (20 minutgacha) va sekin so’nuvchi (20 minutdan ko’p) xillarga bo’linadi. Oddiy ohak hamirdan tayyorlangan qurilish qorishmasining qotishi bir necha kun davom etsa, so’nmagan ohak kukuni qorishmasi 30—60 minutda qotadi. Ohak qorishmasining qotishiga, asosan, ikki faktor, ya’ni o’ta to’yingan qorishmaning qurish jarayonrida unda kalsiy gidroksid Ca(OH) 2 ning kristall tarzida ajralishi; havodagi karbonat angidrid gazi ta’sir etadi: Ca(OH)
2 + CO
2 = CaCO
3 + H
2 O.
Bu jarayon barcha ohakli buyumlarda ro’y berib, unga uglerodlanish deyiladi. Ohak gisht va toshdan devor terishda, suvoqchilikda ohak-qum, ohak-shlak va ohak- sement qorishmalari sifatida ko’p ishlatiladi. Ammo ohakli qorishmalarni doimiy nam ta’sir etadigan joylarda, poydevorlar hamda ko’p qavatli uy devorlarini qurishda ishlatish mumkin emas.
jinsi—gipsni (CaSO 4 .2H
2 O), suvsiz gips deb ataluvchi angidrid toshini (CaSO 4 ) va ayrim sanoat chiqindilarini pishirib gipsli bog’lovchilar olinadi, 1-sort gips ishlab chiqarish uchun tarkibida CaSO 4 .2H
2 O ning miqdori 90%, 2-sort uchun esa 65% dan kam bo’lmagan tabiiy gips toshi ishlatiladi. Gips toshi 140—170 °C da ko’p miqdorda suvni yo’qotib, yarim suvli, tez qotuvchan gips (CaSO 4 • 0,5 H
2 O) ga aylanadi. Bunday bog’lovchi qurilish gipsi yoki alebastr deb ataladi. Gips suv bilan qorishtirilgandan keyin tezda quyuqlashib qoladi. Gipsning qotish jarayonida uning hajmi 1 % chamasi kengayadi. Bu undan me’morchilik buyumlari tayyorlashda, yoriqlarni berkitishda va boshqa maqsadlarda ishlatishga qulaylik tug’diradi. Qurilish gipsi quyuqlanishining boshlanishi 4 minutdan keyin, ohiri esa 6 minutdan 30 minutgacha bo’lishi mumkin. Kolloid eritma hosil qiluvchi, yarim suvli gipsning zichligi 2,5 - 32,8 g/sm 3 , uyum tarzida hajmiy massasi 0,8—1,1 g/sm 3 ga tengdir. Suv ta’sir etuvchi inshootlarda qurilish gipsini ishlatib bo’lmaydi. Kimyoviy nuqtai nazardan gipsning qotish jarayoni uning gidratlanishi bilan boshlanadi, ya’ni bunda yarim molekulali suvli gips qaytadan kristall holatdagi ikki suvli gipsga aylanadi: CaSO 4
2 O + 1,5 H 2 O = CaSO
4 • 2H
2 O Aslida gipsning qotishi uchun kam suv talab qilinsa ham, gips qorishmasini qulay joylanuvchan qilish uchun suv miqdori ko’p olinadi. Buyumning mustahkamligini oshirish uchun undagi ortiqcha suv quritish yo’li bilan yo’qotiladi. Gipsli bog’lovchilarni tashishda, saqlashda ularga nam ta’sir etmasligi kerak. Ochiq joyda gipsni bir oydan ortiq saqlash mumkin emas. Aks holda uning mustahkamligi 20% gacha kamayadi. Gips saqlaydigan omborlarning pollari, albatta, yog’och tahtalardan qurilgan bo’lishi kerak. Gidravlik bog’lovchi materiallar. Gidravlik ohak. Tarkibida 8 dan 20% gacha tuproq bo’lgan mergelli ohaktoshni pishirib, gidravlik ohak olinadi. Shaxtali yoki aylanuvchi humdonlarga solingan ohaktoshni 800—1000 °C temperaturada pishiriladi va tegirmonlarda tortilib, qurilishga yuboriladi. So’ndirib va tuyilib olingan gidravlik ohakni suv bilan qorishtirilgandan so’ng ohak hamiri hosil bo’ladi. Uning quyuqlanish vaqtidan keyingi qotish jarayoni suvda yoki nam ta’sirida ham to’xtamaydi.
Gidravlik ohakning zichligi 2,2—3,0 g/sm 3 , hajmiy massasi 500—800 kg/m 3 .
suvoqchilikda, poydevorlarni harsangtosh bilan terishda ko’p ishlatiladi. Uni ochiq joyda 30 kundan ko’p saqlash mumkin emas. Portlandsement ma’lum tarkibga ega bo’lgan tabiiy mergelni yoki ohaktosh va loyni (yoki shlakni) obdan pishirib olinadi. Portlandsement gidravlik bog’lovchi modda bo’lib, uning suvdagi mustahkamligi quruqlikdagi mustahkamligiga nisbatan birmuncha kattadir. Kukun qilib tuyilgan portlandsement uzatuvchi trubalar orqali nasoslar yordamida silindr shaklidagi po’lat yoki temir-betondan qurilgan minoraga solinadi. Minorada sement 2—3 hafta saqlangandan keyin maxsus avtomatik tarozilarda tortib (qoplab yoki sisternali mahsus mashinada), ishlab chiqarishga yuboriladi. Xossalari. Portlandsementning zichligi 3,03—3,15 g/sm 3 , hajmiy massasi (sochilgan holatda) 1000—1100 kg/sm 3 . Sement suv qorishmasidan hosil bo’lgan plastik hamirning qotish jarayoni sekin davom etadi. Plastik hamir avvalo zichlanadi, so’ng quyuqlasha boshlaydi. Sement hamirining plastikligi to’la yo’qolgandan keyin, unda qotish jarayoni boshlanadi. Sementni suv bilan qorishtirilgandan keyin unda gidratasiyalanish va gidrolizlanish deb ataluvchi murakkab fizik-kimyoviy o’zgarishlar boshlanadi. Sementning sifati uning siqilishga mustahkamlik chegarasi bilan aniqlanadi. Shunga qarab sementning oltita markasi, ya’ni 200, 250, 300, 400, 500, 600 markalari belgilangan. Sementning cho’zilishga mustahkamligi siqilishga mustahkamligiga qaraganda 10—20 marta kam. Sement temir bilan yaxshi tishlashadi. Uning bu xossasi temir-beton tayyorlash uchun muhim ahamiyatga ega. Sanoatimiz oddiy portlandsementdan tashqari tez qotadigan oq rangli, sulfatlar ta’siriga chidamli, plastiklashtirilgan gidrofob, kislotabardosh, kengayadigan va boshqa xil sementlar ham ishlab chiqarmoqda.
qoladi. Bunday sement hosil qilish uchun klinker tarkibi o’zgartiriladi. Tez qotadigan sement ishlatib, namlab, termik ishlov bermasa ham 1—2 sutka ichida tegishli mustahkamlikka erishadigan beton buyumlar tayyorlash mumkin. Oq va rangli sementlar pardoz ishlarida va arxitektura buyumlari tayyorlashda ishlatiladi. Oq sement tarkibida temir oksid va marganes oksid kam bo’lgan xom-ashyodan tayyorlanadi, bunday hom ashyo maxsus rejimda pishiriladi. Rangli sement olish uchun oq sementga ishqorga chidamli mineral pigmentlar qo’shiladi. Sulfat ta’siriga chidamli sement dengiz suvi ta’sirida turadigan temir-beton konstruksiyalar va qorishmalar tayyorlashga ketadi. Plaetiklashtirilgan sement tayyorlash uchun klinker mahsus qo’shimcha bilan birga maydalanadi. Bunday sementning plastikligi yuqori bo’ladi, undan tayyorlangan qorishma qolipga yaxshi joylashadi, bunday sement qorishma va betonning sovuqqa chidamliligini oshiradi hamda suv o’tkazuvchanligini pasaytiradi. Gidrofob sement olish uchun klinker gidrofoblashtiradigan (suv shimdirmaydigan) qo’shimcha bilan birga maydalanadi. Bunday sementni uzoq vaqt (xatto nam muhitda ham) saqlash mumkin; bunda sementning sifati pasaymaydi, u yuqori plastiklikka ega bo’ladi.
Gidrofob sement qo’shilgan betonlarning suv shimuvchanligi kam, sovuqqa chidamliligi esa yuqori bo’ladi. Mahalliy hom ashyodan foydalanib, arzon sementlar tayyorlanadi. Shlakli, ohak- shlakli, ohak-kulli, ohak-pusiolanli sementlar shular jumlasidandir. Bu xil sementlar u qadar muhim bo’lmagan inshootlarga ishlatiladi.
bo’r yoki marmar) hamda ma’lum tarkibga ega bo’lgan 20 ... 25% oson suyuqlanuvchan tuproq arashlashmasidan tashkil topgan shixtani bir-biri bilan yopishoq massa hosil qilguncha kuydirishdan iborat. Sement ishlab chiqarish ikki: xo’l va suyuq usullarda olib boriladi. Bizda, deyarli, xo’l usuldan foydalaniladi. Xo’l usul; homashyo materiallari maydalangandan so’ng, ular aralashtiriladi va suvli muhitda sharli tegirmonda yanchiladi. Natijada tarkibida 35 ... 40% suv bo’lgan quyuq suspenziya (pastasimol hosil bo’ladi. Bu suspenziyalar tarkibini bir xillashtirish uchun ular basseynlarga yig’ilib, yaxshilab aralashtiriladi. Hosil qilingan massa (shlam deb ataladi) shu basseynda saqlanadi va kerakli miqdordagisi uzluksiz ravishda kuydirish pechlariga o’tkaziladi. Pechning pastki qismiga o’txona joylashtirilgan bo’lib, u yerda toshko’mir changi, suyuq qozon yoqilg’ilari yoki tabiiy gaz yoqilg’i sifatida ishlatiladi. O’txonadan chiqqan o’ta qizigan kuyindi gazlar shlam xarakatiga qarshi yo’nalishda pechning yuqori tomoniga yo’naladi. Shlamdan oldin suv bug’lanadi, sungra gil tuproqli minerallar suv ajralishi bilan parchalanadi. Aralashma pechning pastki qismiga kela boshlagan sari kalsiy karbonat parchalanib poroshok holidagi kalsiy oksidga aylanadi va nihoyat yuqori temperatura (1200...1300°C) ta’sirida bu oksidlar sun’iy minerallarga aylanadi. Massa pechning quyi qismiga kelgan sari uning temperaturasi 1400°C ga qadar ko’tariladi va kuyib bir-biri bilan yopishib (chala suyuqlanib) donador massa — klinker hosil qiladi. Klinker sovitish kamerasiga utkaziladi va u 2 — 4 hafta davomida yetiltirish maqsadida omborlarda saqlanadi. So’ngra sharli tegirmonlarda zarrachalar o’lchami 0,1 mmdan kichik holga kelguncha yanchiladi. Sement pishirish pechlarining o’rtacha unumdorligi 1800 t/sutka yoki 650 ming t/yil. Download 353.13 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|