Ў збекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Синергетика ҳар хил табиатли тузилмаларнинг ўзини ўзи таш кил этиш умумий, универсал механизмларини, жонли ва жонсиз табиатдаги шаклларнинг структуравий бирлиги, ягона симмет риясини очиб беради. Шундан сунг синергетика нима учун бун дай тузилмалар ўзини ўзи ташкил этиш жараёнида вужудга кели шини муваффакиятли тушунтириб беради. Бундан ташкари, у мазкур тузилмаларнинг барчаси ривожланувчи, жўшкин тузил­малар эканлигини курсатади.
Синергетика нуктаи назаридан Караганда, хаос бу, классик статистик термодинамикада курсатилганидек, тизимда энтропия, тартибсизликнинг муттасил ортиб бориши эмас, балки фаол, ижодий, шакл хосил кнлувчи асосдир. У тузилмани вужудга кел тиради, озгина флуктуация, тасодиф принципиал янги баркарор тузилмани вужудга келтирган ҳолларда барча ортикча нарсаларни четга чикаради. Мувозанатдан озгина чекиниш, флуктуа­ция реал макротузилмани вужудга келтиради.
Галактиканинг спирал тармоклари мана шундай ривожланади, Ер атмосферасида циклонлар ва антициклонлар шундай вужудга келади ва йуколади, ҳайвонларнинг оёклари, кушларнинг қанотлари усади ва ҳ.к. И.Р.Пригожий аниклаган синергетиканинг универсал ижодий алгоритми ҳамма жойда ишлайди.
Синергетика фаол шакл ҳосил қилиш, хаосдан барқарорлик ва тартибнинг ўзини ўзи ташкил этиши жараёнида зарурат ва тасодифнинг диалектик алокасини янгича ва теран очиб беришга кўмаклашади. Тасодиф флуктуациялар оркали ривожланиш траекториялари доирасида «дайдиш» имкониятини аниқлайди. Жараённинг бифуркция, тармокланиш нуктаси якинида бекарорлик, флуктуация ҳолатида айни лаҳзада тузилма кандай вужуд­га келишини айнан тасодиф аниклайди. Бу тасодиф муҳитнинг тегишли ўзини узи тузиш шакли билан маконда келишган тақ дирда содир бўлади.
Илмий ижодда синергетика тасаввурларидан келиб чиқиб, келажакни, тизимнинг олим учун мақбул ҳолатини ва бу ҳолатга эришиш усулларини билган ҳолда, тадқиқотчи ҳодисалар ва фактларни ўрганиш учун зарур бўлган ташкил этишнинг қидирилаётган шаклига чиқиш вақтини жиддий қисқартириши, илмий би лиш жараёнининг эволюциясини жадаллаштириши, унинг сама радорлигини ошириши мумкин.
Илмий билиш ва ижодга синергетик ёндашув негизида бугунги кунда борлиқнинг ўзини ўзи ташкил этиш фалсафаси ва эпистемологияси фаол ривожланмокда. Оламни унинг вужудга келишида ва бошланғич хаосдан ўзини ўзи ташкил этувчи оламда узини тушуниш дунёнинг ташкил топишини ва бу дунёда узи­нинг вужудга келишининг юксак, яширин маъноларининг чина кам мантиғини фаол, ижодий ўзлаштириш демакдир. Фаннинг ривожланиши, илмий билимнингусиши жараёни синергетик хусусиятга эга, зеро, унда илмий билим муттасил узгаради, кайта тузилади, узини узи қайта тузади ва уз куринишини ўзгартиради. Тартиб вахаоснинг ўзаро нисбати табиатнинг буюк сири, ҳаётнинг сири, билиш ва ижод сиридир. Синергетика хаос ва тартиб­нинг ўз онтологик қонунлари мавжудлиги, бу қонунларнинг тагига етиш билувчи акл идрокнинг реал тантанаси эканлигини курсатади.
Хулоса
Фан бу ривожланувчи, ўсиб борувчи билим тизими, ижтимо­ий онгнинг ва кишилик цивилизацияси ижодий бунёдкорлик амалиётининг инсоннинг ўзини қуршаган оламни сурункали ва чукур ўзлаштиришига, табий ва ижтимоий вокеликнинг борлик конуниятлари тўғрисида аниқ, чуқур, ҳақконий ахборот олиш, бундай ахборотни ўзлаштириш, саклаш, қайта ишлаш ва ундан фойдаланишга йўналтирилган алоҳида шаклидир
Илмий билиш ва ижодда илмий тадкикотларнинг эмпирик ва назарий даражаларида олинадиган фактлар негиз билимни беради. Фактларни ва уларда ифодаланган билиш объектининг жиҳатлари ва томонлари ҳакида ахборот тўплаш фаннинг ўсиши учун зарур, аммо етарли эмас. Илмий фактларни билиш, тавсифлаш, тушуниш, талқин қшгаш тизими ҳам керак. Илмий фараз, гипотеза, назария, илмий қонун (қонунлар тизими) юқорида зикр этилган тизимнинг асосий компонентларидир.
Инсон ижодий илмий тадқиқотлар ёрдамида ўзини курашаган оламга эпистемологик жихатдан фаол, муттасил равишда чукур ва кенг кириб боради. Илмий кашфиёт илмий ижоднинг мухим жиҳати бўлиб, у илмий тадқиқот объекти ҳақида янги сифатли ахборот олиш, янги қонунлар, гипотезалар ва назарияларни аниқлаш, фаннинг янги соҳалари хақида маълумотлар олишда намоён бўлади.
Гипотезадан илмий ижоднинг самарали воситаси сифатида фойдаланиш олимлар ўрганилаётган ҳодисаларнинг моҳиятини қай даражада теран тушунганини кўрсатади, тадқиқотни илмий ҳакиқатни излашга, фактларни саралаб, тўғри ва сохтага ажра тишга йўналтирадики, бу илмий билимнинг ўсишига кўмакла шади. Илмий гипотеза эвристик билиш вазифасини бажариш учун маълум талабларга жавоб бериши керак. У мавжуд билим лар ва фактларга зид бўлмаслиги, принципиал текшириладиган, максимал даражада содда, ўзининг бевосита объектига нисба тан ортиқча бўлиши, яъни уни илмий фактларнинг анчакенг со ҳасига татбиқ этиш имконини бериши керак.
Илмий ижод жараёнида гипотезаларнинг тўғрилиги, зидцият сизлиги бир неча карра синовдан ўтказилади. Текширувларнинг ижобий натижаси гипотезанинг тўғрилигини тасдиклайди ёки ги­потеза хаққоний илмий назарияга айланганини кўрсатади. Бу илмий ижоднинг тантанаси, чинакам илмий кашфиётдир. Илмий ижодда теран, мазмунли гипотеза илмий билимнинг ўсиши, фан да прогноз ва башорат қилиш, илмий қонунни кашф этиш ва назария яратиш учун пишиқ пойдевор бўлиб хизмат килади.
Гипотезани илгари суриш экспериментал фактларни тушун тириш имконини беради. Гипотезадан алохдца фикрлар келтириб чикарилади. Бу фикрлар эмпирияга солиштирилади. Илмий билишнинг бундай методи гипотетик дедуктив метод деб атала ди. Гипотетик дедуктив мушоҳада юритиш унинг бош бўғинини ташкил этади.
Гипотеза эҳтимол тутилган, ҳақиқатнамо билимни илгари суриш усули сифатида ижтимоий билишда, шу жумладан иқтисодда ҳам кенг қўлланади. Атоқли ҳозирги замон инглиз иқ ти содчиси, бозор иқтисодини давлат томонидан тартибга солиш назариясининг асосчиси Ж.Кейнс ўзининг «Бандлик, фоиз ва пул умумий назарияси» асарида шундай деб ёзган эди: «Чинакам иктисодчи, ўз ишининг билимдони ҳар хил қобилиятларга эга— маълум даражада математик, тарихчи, давлат арбоби, файласуф бўлиши керак. У умумий тушунчаларда хусусий нарсалар ҳақида мушоҳада юритиб, мавҳум ва муайянга уз эътиборини бир хил даражада қарата олиши лозим. У келажак учун ҳозирги замонни ўтмиш нуктаи назаридан ўрганиши керак».
Мамлакатнинг яқин истиқболга (келгуси йилга ёки яқин бир неча йилга) мўлжалланган бюджети ҳам иқтисодий гипо­тезага кизиқарли мисол бўла олади: у ёки бу демократик мамлакатнинг ҳукумати бюджет лойиҳасини парламентга қонун сифатида кўриб чиқиш ва тасдиқлаш учун тақдим этар экан, у моҳият эътибори билан, эҳтимол тутилган иқтисодий ривожланиш ҳақида гипотезани илгари суради. Бундай лойихада келтирилган рақамлар, хисоб-китоблар, графиклар, фоизлар, схемалар гипотетик, эҳтимолий, тахминий хусусиятга эгадир. Лойиҳа бир неча марта қайта ишланиб, маромига етказилганидан сўнг парламент бюджетни тасдиқлайди. Аммо, давлат қонунига айланганидан кейин ҳам бюджет хақиқатнамо гипотеза бўлиб қолади. Зотан, бирон бир, хатто энг муфассал лойиҳада хам барча омилларни эътиборга олиш мумкин эмас, шунинг учун ҳам бу гипотеза иқтисодда ги реал ахволга қай даражада яқин келганини факат ҳаёт нинг ўзи, иқтисодий хўжалик фаолияти амалиёти кўрсатиб бериши мумкин.
Инсон — ижодкор, фаол, интилувчан шахс. Инсоннинг акл идроки, заковати негизида эппситемологик фаоллик, илмий ижодга, борлиқнинг сирларини, яширин механизмларини, унинг бутун моҳиятини англаб етишга интилиш ётади. Одамларнинг ақлга мувофиқ, онгли фаолияти, тафаккури, ижодий фаоллиги инсонга таъсир курсатади, зотан, инсон шунчаки биологик мавжудот эмас, балки ақл идрокли, заковатли, ижтимоий мавжудотдир.