0 ‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va 0 ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi m. K. Mirzayev tumanni rejalashtirish

22-  rasm.  Shahar tarhida  turar-joy (a), jam oat markazlari  (b), 
sanoat joylashuvi (v) va  transport chizmasi (g).
Nazorat uchun savollar
1.  Rivojlanishning  yuqori  chegarasi  b o 'lib   qaysi  resurslar  xizmat 
qiladilar?
2.  Sanoatni joylashtirishga qanday  omillar t a ’sir k o ‘rsatadi?
3.  Sanoat  komplekslarini  shakllantirishning  asosiy  tamoyillari 
nim alardan  iborat?
4.  Asosiy  komplekslar guruhlariga nim alar kiradi?
61

3.4.  Agrosanoat m ajm uasi
A grosanoat  m ajm uasi  tarkibiga  qishloq  x o ‘jaligi  va  birlamchi 
qayta  ishlash  korxonalari  tarm oqlari  va  obyektlari  kiradi.
T u m an n i  rejalashtirish  tuzilmalari  va  loyihalarida  agrosanoat 
m a jm uasining  viloyat  va  tum an  bosqichlari  k o ‘rib  chiqiladi.  Hududiy 
bosqich  q ancha  past  boMsa,  agrosanoat  m ajm uasining  tarkibi  shuncha 
soddaroq 
b o ‘ladi. 
M a ’m uriy 
tum anning 
tum anni 
rejalashtirish 
loyihasida  unga  faqatgina  majmuani  tashkil  etuvchi  tum anlararo  va 
tum an  b o ‘g ‘inidagi  elem entlar kiradi:
-   qishloq  x o ‘jaligi  (x o ‘jaliklarning  barcha  kategoriyalari,  sanoat 
korxonalarining  yordam chi  x o ‘jaliklari,  shaxsiy  to m orqa  x o ‘jaliklari, 
kollektiv  b o g ‘  va polizlar);
-   qishloq  x o 'ja lig ig a   xizm at  k o ‘rsatuvchi  tarm oqlari  (qishloq 
x o ‘ja lik   texnikasi,  qishloq  x o ‘jalik  kimyo,  qishloq  x o ‘jalik   qurilishi, 
transport  va  h.k.);
-   qishloq  x o ‘ja!igi  mahsulotini  qavta  ishlash  va  saqlash  bilan 
s h u g ‘ u lla n u v c h i  ta rm o q la r;
-   agrosanoat  m ajm uasi 
ijtimoiv 
infrastrukturasi  tarmoqlari 
(qishloq j o y d a   m adaniv-m aishiy  xizm at  k o 'rsa tis h  va  uy-joy  qurilishi).
Q ishloq  x o ^ a lig i  agrosanoat  m ajm uasining  eng  m uhim   tarkibiy 
qism laridan  biridir,  shuning  uchun  qishloq  x o 'ja lig in in g   barcha  ishlab 
chiqarish  kategoriyalari  b o ‘yicha  asosiy  parametlarini  aniqlash, 
hududni  tarhiy  tashkil  etish  va  y er  fondidan  ratsional  va  effektiv 
fovdalanishni 
t a ’minlash 
-   tum anni 
rejalashtirish 
tuzilma 
va 
loyihalarining  asosiy  vazifalaridan  biridir.
T u m an n i  rejalashtirish  tuzilm asida  «qishloq  xo'jaligi»  b o ‘li- 
m ining  m aqsadi  -   viloyat  qishloq  x o ‘jaligi  ishlab  chiqarish  va  qayta 
ishlash  tarm oqlari  za m o n a v iy   holatiga  tavsifnom a  berish,  ularni 
rivojlanishidagi  nom utanosibliklarni  aniqlash  va  qishloq  x o ‘jalig in in g  
bu  tarm oqlari  rivojlanishining  asosiy  y o 'n a lish lari  b o 'y ic h a   takliflar 
b erishdan  iborat.
B u  masalalarni  echish  qishloq  x o ‘jalik  hududlarini  ratsional 
tashkil  etish  uchun,  qishloq  x o ‘jaligi  ishlab  chiqarishini  ixtisos- 
lashganini  aniqlash,  qishloq  x o ‘jaligi  qurilishi  yirik  obyektlarini 
joylashtirishni  asoslash  ham da  qishloq  aholisini  joylashtirish  uchun 
kerakdir.  T um anni  rejalashtirish  tuzilm asida  qishloq  x o ‘jaligi  ishlab
62

chiqarishini  rivojlantirish  ko'rsatkichlari  viloyat  b o ‘yicha  um um iy  va 
qishloq  x o ‘jaligi  sohalari,  qismlari  uchun  keltiriladi.
Tum anni  rejalashtirish  loyihasida  qishloq  xo'jaligini  va  qishloq 
x o ‘jaligi  mahsulotlarini  qayta  ishlash  tarmoqlarini  rivojlantirish 
m a ’m uriy 
tumanlar, 
alohida 
qishloq 
x o ‘jalik 
korxonalari 
va 
agrosanoat korxonalari  miqyosida  takliflar berilishi  lozim  (23-rasm).
23-rasm.  Agrosanoat majmualarining shakllanuvi:
1 
-kelajak poselkasi qismi;  2-agrosanoat majmuasi;
3-ishlab chiqarish aloqalari.
0 ‘zbekistonda  qishloq  joylarning  urbanizatsiyasi  omili  va  asosi 
boMib  agrosanoat  integratsiyasi  xizmat  qiladi.  Respublikada  hozirgi 
davrda  iqtisodiy  islohotlarni  o ‘tkazishda  qishloq  x o ‘jaligi  va  uning 
mahsulotlarini  qayta  ishlash  sohalariga,  ularni  iqtisodiyotda  tutgan 
o ‘rniga  qarab  alohida 
e ’tibor  qaratilm oqda 
Bu  o ‘z  navbatida 
agrosanoat  integratsiyasi  jarayonlarini  kuchaytirishga  olib  keldi. 
Chunki  «fermerlik  x o ‘jaliklari  qishloq  xo'jalik  ishlab  chiqarishini 
tashkil  etishning  asosi  b o ‘lib  xizmat  qilishlari,  ularning  samarali 
faoliyatlari 
uchun 
keng 
tarqalgan, 
kuchli 
xizmat 
ko'rsatish 
infrastrukturasi  ~   agrofirmalar,  mashina-traktor  parklari,  remont
63

ustaxonalari,  tayyorlov  punktlari.  qishloq  x o ‘ja lik   mahsulotlarini  qayta 
ishlovchi  kichik  korxonalar va  boshqalar m avjud  b o ‘lishi  lozim ».1
Qishloq  x o ‘jaligi  va  sanoat  ishlab  chiqarishning  u y g ‘unlashuvi 
qishloq  aholisi  hayot  faoliyatining  barcha ja bhala rida  shuningdek,  uni 
h ududiy tashkil  etishda chu q u r sifat  o ‘zgarishlariga  olib  keladi.
B u n g a   k o 'p   jihatdan,  quyi  m a ’muriy  tum an  m iqyosida  ishlab 
chiqarish  m a ’naviy  tashkil  etilgandagi  yoyilgan,  ekstensiv  va  tu rg ‘un 
boMmagan  aloqalardan  agrosanoat  integratsiyasi  sharoitida  ichki 
m arkazlarga  y o ‘na!tirilgan,  intensiv  va  tu rg ‘un  aholi  joylariaro  tizim 
tashkillovchi  aloqalar  tarkibidagi  o ‘zgarishlar  asos  boMadilar.  Bu 
sharoitda  yangi  mahalliy  aholi joylariaro  ishlab  chiqarish  markazlari  -  
qishloq  jo y la rd a g i  o ‘ziga  xos  shahar  m adaniyati  va  shahar  turm ush 
tarzi  o ‘choqlari  shakllanadi  va  faollashadi.  Q ishloq  joylarni  shaharlar 
bilan  b o g ‘lashni  ta ’m inlash  vazifasini  bajaruvchi  infrastrukturaning 
rivojlanishi  ham   shunga taalluqlidir.
Q ishloq  x o 'jalig i  va  sanoat  ishlab  chiqarishining  integratsiyasi 
ikkita  asosiy  masalani  yechishni  belgilaydi:  quyi  m a ’m uriy  tum an 
doirasida  ham da  qishloq  x o ‘ja lik  
korxonalari  guruhlari  darajasida 
m ahalliy 
tizim 
tashkillovchi 
m arkazlarni 
rivojlantirish 
va 
bu 
m arkazlarni  chekka  j o y la r  bilan 
kundalik  funksional  aloqalarini 
t a ’m inlovchi  transport  tizimini  kengaytirish.
Qishloq  aholi  joylari  rivojlanishining 
ularni  aholi  joylashuvi 
tizim iga  integratsiya jarayonlari  bilan  kuchaytirilgan  yangi  sharoitlari 
aholi  jo y larin in g   aholi  jo y lashuvi  tizimlarini  tarkibiv  elementlari 
sifatida  m e ’m oriy-tarhiy  tashkil  etish  uchun  kerakli  sharoitlar  yaratib 
berishni  belgilab  beradi.  B a ’zi  bir  hollarda  aholi  joylarig a  avtonom  
elem entlar  sifatida y o n d o sh u v   yopiq  tarhiy  tarkib  sifatida  tavsiflanadi. 
Bu  holda  aholi joylarini  tarhiy  tashkil  etishda  hal  etuvchi  b o ‘lib,  ushbu 
aholi  jo y i  doriasidagi  m ehnat  va  m adaniy-m aishiy  aloqalar  xizm at 
qiladi.  S hundan  kelib  chiqib.  bunday  aholi  jo ylarining  hududiy 
rivojlanishi 
«qishloq 
c h iz ig ‘i» 
deb 
nom langan 
chegara 
bilan 
cheklanadi.
Shu  bilan  birga,  rivojlanayotgan  aholi  jo ylariaro  aloqalar  aholi 
jo y larin in g   lokal  hududiy  birikm alar  h am d a  oliy  darajadagi  m arkazlar 
bilan  tashqi  kontaktlarini  hisobga  olishni  talab  qiladi.  Bu  talablarga 
«ochiq»  tarhiy  tarkibga  ega  boMgan  aholi  jo y i  modeli  j a v o b   beradi.
1 K arim o v   I. A.  0 ‘z b e k is to n   iq tiso d iv   islo h o tla rn i  c h u q u rla s h tirish y o M id a .  -TV  « 0 ‘z b e k is to n » ,  1995.
64

Ochiq  tarhiy  tarkib  har  bir  aholi  jo y ig a  tarhiy  uslublar  bilan  o ‘zaro 
b o g ‘liq  holda  yashash  va  rivojlanish  imkonini  beradi.  Ochiq  tarhiy 
tarkibning  asosiy  ajralib  turadigan joyi  boMib,  ichki  aloqalar  bilan  bir 
qatorda  tashqi  aloqalarga  y o ‘naltirilganligidir.  Bu  k o ‘p  jihatdan  aholi 
jo y in in g  alohidaligini y o ‘qotganligini  bildiradi.
O chiq  tarhiy  tarkibning  ijtimoiy  mohiyati 
-   m e ’m o r i y - t a r h i y  
y o ‘llar  bilan  lokal  aholi  joylashuvi  tizimi  markaziy  va  oddiy  tarkibiy 
elem entlar  orasidagi  yashash  sharoitlarini  tenglashtirishga  qaratil- 
gandir.  Aholi  joylariaro  aloqalarning  kuchayishi  aholi  joylashuvi 
tizimi  tarkibida  t o ‘liq  funksional  qismlar  tarkibiga  ega  aholi  joylari 
bilan  birga  alohida  obyektlar  va  ularning  guruhlari  rivojlanadilar.  Bu 
holda  ish joylarining  bir  hil  aholi joylarida y o ‘qligi  va  ishlab  chiqarish 
ham da  agrosanoat  obyektlarining  boshqa  aholi  joylarida  rivojlanishi 
k o ‘zga  tashlanadi.  Xuddi  shunday  hoi  dam  olish  qismlari.  kom m unal- 
om b o r  hududlari  bilan  ham  yuz  berishi  mumkin.  B unday  yondashuv 
aholi joylashuvi  tizimida  qishloq joylarning  alohidaligini  cheklaydi  va 
ularni  uning tarkibiy  elementi  sifatida  rivojlanishini  t a ’minlaydi.
A grosanoat  aholi  joylarining  shakllanishi  ishlab  chiqarishni 
qishloqda  rivojlanishining  progressiv  shakli  sifatida  ularning  ishlab 
chiqarish  hududlaridan  funksional  foydalanish  tam oyiliga  amal 
qilishni  k o ‘zda tutadi,  bunda quyidagilar  ajratiladi:
-  
ishlab 
chiqarish 
korxonalari, 
omborlari 
va 
yordamchi 
x o ‘jaliklari;
-   kom m unal  obyektlar,  transport  inshootlari,  m a ’muriy,  madaniy- 
maishiy  va boshqa xizmat k o ‘rsatish obyektlari;
-  sanitar-himoya va zahira  hududlar.
Kelajakda qishloq  x o ‘jaligini  rivojlantirish  k o ‘rsatkichlarini  ishlab 
chiqish  2ta  bosqichda amalga oshiriladi.
Birinchi  bosqichda
  qishloq  x o ‘jaligini  kelajak  rivojlantirish 
materiallarini  tizimlashtirish  o ‘tkaziladi.  Bunda  ishlab  chiqarish 
kuchlarini  rivojlantirish  va  joylashtirish  tuzilmalari,  yer  resurslaridan 
foydalanish  bosh  tuzilmalari  kabi 
materiallardan  foydalaniladi. 
Viloyat  qishloq  x o ‘jaligi  rivojlanishi  kelajak  k o ‘rsatkichlari  aniqlanadi 
va  o ‘zaro  solishtiriladi.
Ikkinchi  bosqichda
  tumanni  rejalashtirish  tuzilmasi  va  loyihasini 
tuzish  jara yonida  ishlab  chiqilgan  qishloq  x o ‘jaligini  rivojlantirish 
b o ‘yicha 
y e c h i m l a r n i  
hisobga olgan  holda oxirgi  takliflar tuziladi.
65

Nazorat uchun savollar
1. A grosanoat kom pleksi  nima?
2. A grosanoat kom pleksi  n im a bilan  s h u g ‘ullanadi?
3 . T u m an n i 
rejalashtirish 
tuzilm asida 
agrosanoat 
kompleksi 
tarkibiga  nim alar kiradi?
4. T u m an n i  rejalashtirish  loyihasida  agrosanoat  kom pleksi  tarki­
biga  n im alar kiradi?
5.  T u m an n i  rejalashtirish  tuzilm asida  «qishloq  x o ‘jaligi» 
b o ‘li- 
mi  tarkibi  nim adan  iborat?
6 . T u m an n i  rejalashtirish  loyihalarida  «qishloq  x o ‘jaligi» 
b o ‘li- 
m id a qanday  takliflar beriladi?
66

VI BO‘LIM. AHOLI JOYLASHUVI
4.1. Aholi joylashuvi  turlari, shakllari va 
tizimlari
Aholi  joylashuvi  -
  bu  aholining  hudud  va  uning  elementlari 
b o ‘yicha  (tumanlar,  aholi joylari)  taqsimlanishidir.
Hozirgi  vaqtga  kelib,  aholi joylashuvining 
2 ta turi
 mavjud:
-sh a h a r
 va  shahar tipidagi  q o ‘rg‘onlar rivojlanishi  bilan  b o g ‘liq;
-  
qishloq
,  turli  xildagi  qishloq  joylarning  (qishloq,  xutor  va 
boshqalar)  rivojlanishi  bilan b o g ‘liq.
0 ‘z  navbatida  aholi  joylashuvining  har  bir  turi 
tarqoq  yoki 
jamlangan  (konsentrlangan)
  boMishi  mumkin.
Aholi joylashuvining 
ikkita asosiy shaklmi
 ajratish  mumkin:
-   avtonom,  q o ‘shni  aholi joylarining  anchagina  hududiy  uzoqligi 
yoki 
aholi 
joylariaro 
transport 
kommunikatsiyalarining 
kam 
rivojlanganligi  tufayli  alohida  aholi  joylari  ajralgan  holda,  bir-biri 
bilan  hech  qanday  funksional  aloqalarsiz  rivojlanadi;
-   guruh  holida,  q o ‘shni  aholi  joylari  orasida  ishlab  chiqarish, 
mehnat,  aholining  maishiy  hayoli  va  dam  olishi  sohalarida  turg‘un 
aloqalar o ‘rnatiladi,  ularning  keyingi  rivojlanishi  esa  k o ‘p jihatdan  bir- 
biriga  b o g ‘liq  b o ‘lib  qoladi  (24-rasm).
Aholi  joylashuvining 
guruh  shakli
  ancha  progressiv  hisoblanadi, 
bunda  alohida  aholi joylarining  ishlab  chiqarish  va  m ehnat resurslarini 
kooperatsiyalash  ham da  aholi  joylariaro  m adaniy-maishiy  xizmat 
k o ‘rsatish  va  aholining  dam  olish  tizimlarini  tashkil  etish  orqali  aholi 
joylashuvining  barcha  asosiy  masalalarini  yechishning  ijtimoiy- 
iqtisodiy  effektivligini  oshirishga eng  qulay  shart-sharoitlar yaratiladi.
Shu  bilan  birga,  tumanni  rejalashtirish  chizmasi  yoki  loyihasi 
ishlab  chiqilayotganda  aholi joylashuvining  optimal  shakli  har bir aniq 
holatda hududning qaysi  bir o ‘zlashtirish  bosqichiga mos  kelgan holda 
tanlanadi.
67

24-rasm .  Shahar aholi joylashuvi shakllari.
a- guruhli,  b-avtonom,  v-o 'choq  (voha).
B a ’zi  bir  tum anlarda  kelajakda  aholi  jo y las h u v in in g   avtonom  
shakli  saqlanib  qolishiga  tabiiy-geografik  shart-sharoit  yoki  transport 
ta rm o g ‘ining rivojlanish  darajasi  pastligi  sabab  b o ‘lishi  m um kin.
H ozirgi  aholi  jo y la sh u v in in g   kelajakda  o ‘zgarishidagi  asosiy 
y o ‘nalish  b o ‘lib  turli  darajadagi  perspektiv  aholi  jo y la sh u v in in g  
guruhli  shaklini  turli  darajadagi  perspektiv  aholi joylashuvi  tizimlarini 
shakllantirishga asos  sifatida  rivojlantiriladi.
Aholi  joylashuvini  tashkil  etishda 
regional  va  lokal  darajalarini 
ajratish  m um kin.  Birinchisiga 
regional va subregional tizimlar
  kiradi.
68

Ikkinchisini  -  
guruh  va  mahalliy
  aholi  joylashuvi  tizimlari  tashkil 
etadi.  R egional  darajada  ishlab  chiqarish  aloqalari  asosiy  b o ‘lsa,  lokal 
darajada  yana  aholining  mehnat,  madaniy-m aishiy  va  rekreatsion 
aloqalari  keng  rivojlanadi.
Lokal  aholi  joylashuvi  tizimlari,  yirik  va  katta  shaharlar  t a ’sir 
doiralarida  shakllanib,  katta,  o ‘rta  va  kichik  guruhli  aholi  joylashuvi 
tizimlarini tashkil  qiladi.
Kichik  shaharlar,  tuman  markazlari  asosida  m ahalliy  aholi 
joylashuvi  tizimlari  shakllanadi.  Ular  tuman  darajasida,  x o ‘jaliklararo 
va x o ‘ja lik   ichida boMishi m um kin.
Aholi  joylashuvi  tizimlari  deb
  -   maqsadli  shakllantirilayotgan 
hududiy  ishlab  chiqarish  aloqalari,  injenerlik  infrastruktrasi,  yagona 
ijtimoiy-madaniy  xizmat  k o ‘rsatish  markazlari  va  aholining  om m aviy 
dam   olish joylari  tarmoqlari  bilan  birlashgan  turli  kattalikdagi  va  turli 
xalq  x o ‘jalik  profilidagi  shahar  va  qishloq  joylari  guruhlari  k o ‘zda 
tutiladi.
Mamlakatimiz  miqyosida
  aholi  joylashuvi  muam m olarini  yechish 
har  xil  nisbatdagi  vazifalarni  yechish  bilan  b o g ‘liq  -   m am lakat 
m iqyosida  aholi  joylashuvidagi  va  urbanizatsiya  jarayoni  rivojla- 
nishidagi  ratsional  proporsiyalarni  aniqlashda alohida aholi joylarining 
funksional-tarhiy  tashkil  etishgacha  qam rab  oladi.  Bu  vazifalarni 
yechish  k o ‘p  bosqichli,  uzoq  muddatli  reja  oldi  va  loyiha  hujjatlarini 
ishlash  bilan  am alga  oshiriladi.  Aholi  joylashuvi  m uam m olarini  hal 
etishning  quyidagi  hududiy  darajalari  ajratiladi:  mamlakat,  respublika 
va viloyat miqyosida,  tuman,  shahar va aholi joylari.
Mamlakat 
miqyosida
 
aholi 
joylari 
tarm o g ‘ini 
takom il- 
lashtirishning  asosiy  tamoyili  b o ‘Iib 
yagona  aholi  joylashuvi  tizimini 
shakllantirish xizm at qiladi  (25-rasm).
U   aholi  joylashuvining  turli  hududlari  va  darajalarini  qam rab 
oladi,  u m um iy  xususiyatlari  quyidagilardan  iborat:  barcha  shahar  va 
qishloq  aholi  joylarining  o ‘zaro  b o g ‘liq  va  kelishilgan  holda 
rivojlanishi;  ishlab  chiqarish,  ijtimoiy  va  injener-transport  infrastruk- 
turalari  obyektlari  va  tarm oqlarini  kom pleks  hududiy  tashkil  etish; 
h am m a 
hududlardan 
foydalanishning 
ishlab 
chiqarish, 
aholi 
joylashuvi,  dam   olish  va  tabiatni  q o ‘riqlash  manfaatlarini  hisobga 
olgan holda  ratsional  rejimlarini  belgilash.
69

25-rasm . Respublika yagona  aholi joylashuvi tizimi.
Viloyat
  (respublika)  aholi  joylashuvi  tizimi  tegishli  m a ’muriy- 
hududiy  birlik  chegaralarida  tum anni  rejalashtirish  tuzilmalari  asosida 
shakllanadi.
Aholi  joy lash u v in in g   viloyat  (respublika)  bosqichida  quyidagi 
vazifalar  echiladi:  shahar  va  qishloq  aholisining  viloyat  tum anlari 
b o ‘yicha  taqsimlanishi;  viloyat  ahamiyatidagi  tum anlararo  va  tum an 
tayanch  m arkazlaring  param etrlarini  aniqlash;  viloyat  markazlarini 
tivojlantirishga 
ularda 
ishlab 
chiqarish 
va 
ijtim oiy-m adaniy 
obyektlarni  k o ‘proq  rivojlantirishni  hisobga  olgan  holda  shaharsozlik 
talablarini  shakllantirish;  hududni  funksional  qism larga  boMishni 
ishlab  chiqish.
T um anni  rejalashtirish  loyihalarida  (avtonom  respublika)  tum anni 
rejalashtirish  tuzilmalaridagi  qoidalar  bir  nechta  m a ’m uriy  tum anlar 
yoki 
alohida 
m a 'm u riy  
tum anlar 
chegarasida 
viloyat 
ichi 
m ikrotum anlari  darajasida  aniqlashtiriladi.  Viloyatni  iqtisodiy  kichik 
tum anlarining  shakllanuvi  intensiv  ishlab  chiqarish  iqtisodiy,  ishchi, 
m ehnat,  m adaniy-m aishiy  va  boshqa  aloqalar  ham da  aholi jo y lash u v i
-  aholi  yashash joyi,  m ehnat  qilish joylari  va  xizm at  k o ‘rsatish  birligi; 
ishlab  chiqarish,  transport,  ijtimoiy  va  injenerlik  infrastrukturalarining 
u m um iyligi  orqali  belgilangan,  bu  ularni  birgalikda  «integral» 
hududiy  ijtimoiy-iqtisodiy  tizim lar  sifatida  k o ‘rib  chiqish  im konini 
beradi.
70

Viloyat  ichi  mikrotumanlari
  tumanni  rejalashtirish  tuzilmalari 
(loyihalari)da  aholi joylashuvini  takomillashtirishning  muhim   vositasi 
b o ‘lib  aholi joylari  tizimining  shakllanuvi  xizmat  qiladi.  Aholi joylari 
tizimining  asosiy  elementlari  sifatida  markaziy  shahar  va  uning  t a ’sir 
doirasidagi  turli  kattalikdagi,  x o ‘jalik   profilidagi  va  tizim  ichi 
ixtisosligidagi  shahar  va  qishloq  aholi joylari;  uzviy  ishlab  chiqarish  - 
texnologik,  m a ’muriy-boshqaruv,  madaniy-maishiy,  rekreatsion  va 
boshqa  aloqalar  bilan  b o g ‘langan, 
ishlab  chiqarish,  transport, 
injenerlik  va  ijtimoiy  infrastrukturalari,  mehnat  qilish  joylari, 
om m aviy  xizm at  k o ‘rsatish  va  aholining  dam  olish  markazlari  yagona 
tarmoqlari  bilan  kooperatsiyalashgan  turli  funksional  ahamiyatdagi 
shahar tashqarisidagi  hududlar xizmat  qiladi.  Aholi joylari  tizimi  tizim 
tashkil  qiluvchi  markazlari  sifatida  mamlakat,  viloyat,  tumanlararo 
m arkaz-shaharlar oldinga chiqadi.
Nazorat uchun savollar
1.  Aholi joylashuvi  nima?
2.  Aholi joylashuvining turlari.
3.  Aholi joylashuvining shakllari.
4.  Aholi joylashuvining guruh  shakli  nima?
5.  Aholi joylashuvining avtonom a shakli  nima?
6.  Aholi joylashuvini  tashkil  etish  darajalari.
7.  Aholi joylashuvi  tizimlari  nima?
4.1.  Aglom eratsiyalar turlari va  ularning  rivojlanishini 
boshqarish
Hozirgi  zam on  ishlab  chiqarish  kuchlari  va  aholi  joylashuvining 
k o ‘rinishi  katta  shaharlar  va  ularning  atrofida  yirik,  tez  rivojla- 
nayotgan  aholi  joylarining  paydo  b o ‘lishi  bilan  tavsiflanadi.  Ular 
shahar  aglomeratsiyasi,  katta  shaharlar  «tumanlari»,  «urbanizat- 
siyalashgan  tumanlar»,  «konurbatsiya»,  «metropoliten  areallari»  deb 
ataladi.
Shahar  aglomeratsiyasi  deb  yaqin joylashgan  shaharlar  va  boshqa 
aholi  joylari  guruhiga  aytiladi.  U lar  aholisi  o ‘zaro  yaqin  mehnat, 
madaniy-m aishiy  va  ishlab chiqarish  aloqalariga egadir.
Aglom eratsiyalarning quyidagi  belgilarini  ajratish  mumkin:
71

1)  A glom eratsiya  aholisining  soni  -   hududning  tabiiy-iqlim iy 
tavsifnom asiga, 
ijtimoiy-iqtisodiy 
faoliyatiga 
va 
mavjud 
ahoii 
jo y la sh u v i  tizim iga  b o g ‘liq.  Aholi  soni  b o ‘yicha  yangi  o ‘zlashtirilgan 
tum anlardagi,  yuqori  urbanizatsiyalashgan  va  rekreatsion  tum an- 
lardagi  aglom eratsiyalar  bir-biridan  kuchli  farq  qiladi.  Shuning  uchun 
har  bir  konkret holatda m inim al  aholi  soni  belgilanishi  lozim.
2)  Aholi  zichligi  -   uning  o ‘sishi  bilan  aholi  joylari  va  ularga 
yo n d o sh g an   hududlar aglom eratsiya k o ‘rinshini  oladilar.
Jahon  eng  yirik  shaharlari  m akoniy  tarkibining  qiyosiy  tahlili 
shuni  k o ‘rsatadiki,  bir  qancha  farqlarga  qaram ay,  ularning  hududida 
yaqqol  k o ‘zga  tashlanadigan  zonal  farqni  ifodalovchi  3  ta  elem entni 
ajratish  m um kin:  shahar-markaz,  shaharoldi  qismi  va  tashqi  qism. 
Quyidagi  ja d v a ld a   keltirilgan  k o ‘rsatkichlar  bu  asosiy  qism larda 
aholining  hududiy  joylashuvini  tavsiflaydi.  Bunda  m arkazdan  chet 
qism larga  aholi  konsentratsiyasining  kam ayishi  kuzatiladi.  S hunday 
qilib,  yirik  shaharlar atrofida  paydo  boMgan  aholi joylashuvi  tumanlari 
aholining 
hudud 
b o ‘ylab 
anchagina 
notekis  joylashuvi 
bilan 
tavsiflanadi.
Sha­
harlar
Aholining nisbiy 
soni, %
Hududning nisbiy 
maydoni, %
Aholi  zichligi, 
odam  m 2
Aholi­
ning
M
ar
k
az
 
sh
a
h
a
r
S
h
a
h
a
r 
o
ld
i 
q
is
m
i
T
a
sh
q
i 
q
is
m
A
h
o
li
 
jo
y
. 
tu
m
an
la
r
M
ar
k
az
 
sh
a
h
a
r
S
h
a
h
a
r 
o
ld
i 
q
is
m
i
T
a
sh
q
i 
q
is
m
A
h
o
li
 
jo
y
. 
tum
an
la
r
M
ar
k
az
 
sh
a
h
a
r
S
h
a
h
a
r 
o
ld
i 
q
is
m
i
T
a
sh
q
i 
q
is
m
A
h
o
li
 j
o
y
. 
tum
anl
ar
notekis
jo y la­
shuvi
koeffi­
tsiyenti
Parij
765 85,9 14,1 100 6,2 12,0 88,0 100 8610 5030 110 700
0,78
London 44,8 65,6 34,4 100 5,7 16,3 83,7 100 7410 3780 380 940
0,53
Nyu-
York
60,9 81,4 18,6 100 8,5 25,3 74,7 100 6430 2890 220 900
0,65
Tokio
53,5 61,9 38,1 100 9,2 22,7 77,3 100 14590 6890 1230 2510
0,46
Y irik  shaharlar  hududlari  yan a  aholining  va  aholi  joylarining 
transport  o ‘qlari  b o ‘ylab  konsentrlashuvi  bilan  tavsiflanadi.  M asalan, 
T o sh k en t  viloyatida  barcha  katta  va  o ‘rta  shaharlar  asosiy  magistral
72

y o ‘nalishlarda  joylashgan,  yana  ularda  kichik  shaharlarning  k o ‘pligi 
o ‘rin olgan.
3) 
Shaharlar  orasidagi  funksional  aloqalarning  rivojlanishi,  ular 
aholining  ish joylariga  harakati  intensivligi  bilan  belgilanadi.  B unday 
m arkaziy  shaharga  harakatlar  ulushining  o ‘sishi  qishloq  x o ‘jaligida 
m a s h g ‘ul  b o ‘lmagan  aholi  sonining  oshib  borishi  ham da  ishlab 
chiqarishning  yirik  shaharlarda  joylashuvi  bilan  b o g ‘liq.  Bu  aloqalar 
rivojlanishiga  asos  b o ‘lib  mavjud  va  barpo  qilinayotgan  injenerlik 
tarmoqlari,  avtomobil  va  temir y o ‘l  kommunikatsiyalari  xizmat  qiladi. 
A glom eratsiyalarning  chegaralari  ularning  transport  yetarliligi  asosida 
aniqlanadi.
Shahar aglomeratsiyalarini  aniqlash  quyidagi  k o ‘rsatkichlar:  1km2 
hududdagi  aholi  zichligi,  qishloq  x o ‘jalig id a  m a s h g ;ul  boMmagan 
aholining  nisbiy  kattaligi,  aktiv  aholiga  nisbatan  markazga  ishga 
keluvchilarning ulushi  b o ‘yicha o ‘tkaziladi.
Eng  yirik  aglomeratsiyalarda  markaziy  shahar  tashqarisida  bir 
nechta  m axsus  funksional-m akoniy  qismlar,  markaziy  shahardan 
uzoqlashgan  sari  uning  t a ’siri  kamayib  borishini  hisobga  olgan  holda 
ajralishi  mumkin.
Monotsentrik  aglomeratsiyaning  qismlarga  boMinishini  quyidagi 
funksional-m akoniy  model  sifatida  tasavvur etish  mumkin:
1.  Aglom eratsiyaning  markaziy  yadrosi,  u  markaziy  shaharning 
tarixan 
shakllangan 
qismini 
o ‘z 
ichiga 
oladi. 
Eng 
yirik 
aglomeratsiyalar  markaziy  yadrolarida  aholi  zichligi  20...30  ming 
o d am /km 2 ni  tashkil  etadi.
2.  Siqiq  aglomeratsiya  (yoki  faktik  shahar),  uning  tarkibiga 
m arkaziy  yadrodan  tashqari,  m a ’muriy  chegaradagi  markaziy  shahar 
ham da  aholi joylari  va  shahar  oldi  qismining  u  bilan  aralash  va  yaxlit 
massiv  tashkil  qiluvchi  maydonlari  kiradi.  B a ’zi  eng  yirik  shaharlar 
siqiq  aglomeratsiyalarining  maydoni:  M oskva  -   1290  km 2,  London  -  
1420  k m ',  Parij  -   1250  km".  Bu  shaharlar  siqiq  aglomeratsiyalaridagi 
aholi  zichligi  5...7  ming odam / km 2.
3.  K engaygan 
aglomeratsiya, 
unga 
siqiq 
aglomeratsiyadan 
tashqari  aglomeratsiya  markaziy  yadrosidan  bir  soatlik  transport 
yetarliligi  zonasida joylashgan  bir  qator  aholi joylari  kiradi.  Bu  yerda 
jah o n n in g   eng  yirik  aglomeratsiyalari  aholisining  butun  mayatnikli 
m igratsiyasining  90%   dan  o shig‘i  jam langan.  Bundan  kelib  chiqib 
«kengaygan  aglomeratsiyalarning»  maydonlari  -   M oskvaniki  -   4650
73

k m 2,  Parijniki  -   3550  k m 2  ,  Londonniki  -   6800  k m 2.  K engaygan 
a glom eratsiyalarda aholi  zichligi -   1,5-3  ming  odam / k m ' .
4. 
T a ’sir  doirasidagi  aholi  jo y lash u v i  tumani.  U nga  yuqorida 
keltirilgan  hududlardan  tashqari  aglom eratsiya  yadrosidan  ikki  soatlik 
transport  yetarliligidagi  aholi  joylarin i  o ‘z  ichiga  olgan  tashqi  qism 
ham   q o ‘shiladi.  Bu  aholi joylarin in g   m arkaziy  shahar  bilan  mayatnikli 
aloqalari  h am   ancha  kuchsiz.  Aholi  zichligi  ham  katta  emas.  Masalan, 
M o sk v a   aglom eratsiyasida  u  50  o dam /  k m 2 tashkil  etadi.
Shahar  aglom eratsiyalari  uchun  quyidagilar  xarakterli:
1)  D o im o  o ‘suvchi  yadrolarni  o ‘z  ichiga  olgan  yirik  shaharlar 
t o ‘p la m ining 
o ‘sib 
borishi. 
ularda 
aholining 
konsentrlashuvi 
(giperurbanizatsiya).
2)  S h ah ar  oldi  qism larning  tez  rivojlanishi  ham da  yirik  shaharlar 
va  ularning  shahar  oldi  qism lar  orasida  aholining  qayta  taqsim lanishi 
(suburbanizatsiya).
3)  Q ishloq  aholisining  n o q ish lo x o ‘ja lik   m ehnatga ja lb   qilinishi.
4)  M ayatnikli  m igratsiyalar  -   odam larning  ish,  o ‘qish,  m adaniy- 
m aishiy  xizm at  k o 'rsa tish   va  dam  olish jo y larig a  doimiy  borib  kelishi.
U rbanizatsiyaning  eng  yuqori  darajasi  metropol  qism lar  uchun 
xarakterlidir.  M etropol  qismni  fazoviy  uzluksiz  yirik  shahar  aholi 
jo y lash u v i  tizimi  sifatida  qarash  m um kin.  U lar  kam ida  bitta  yirik 
shahar  va  u  bilan  b o g 'liq   urbanizatsiyalashgan  qismni  o ‘z  ichiga  olgan 
aiohida  m a ’m uriy  birliklardan  i b o r a t .
Hozirgi  paytda  m etropoliyalarning  qutblashuv jarayonlari  kuchay- 
m oqda,  buning  natijasida  asosiy  shahar  tashkiliy  funksiyalarning 
k onsentrlashuvi  yu z  berm oqda.  Masalan,  italyan  shaharsozlari  yagona 
standartlar  b o 'y ic h a   m etropol  qism lar  tuzishni  tak lif  qilmoqdalar. 
B unday 
yo n d o sh u v  
aholini 
m etropoliyalarda 
a n ’anaviy 
kon- 
sentrlashuvini 
cheklaydi 
va 
ijtim oiy-iqtisodiy  jihatdan 
kuchsiz 
tum anlarni  ham da  kichik  aholi joylarini  rivojlantirish  imkonini  beradi.
M etropol  qism larning  to ‘planishi  turli  m am lakatlarda 
megapo- 
lislarning
  paydo  boMishiga  olib  keladi.
Hozirgi  paytda  paydo  b o i a y o t g a n   megapolislarni  tahlil  qilayotib, 
m utax assislar  ular  aholisining  m inim al  sonini  25  mln.  odam   deb 
atadilar.  O ltita  shunday  m egapolislarni  k o ‘rsatish  m um kin:  Shim oliy 
A m erikadagi 
Shim oliy-Sharq 
va 
B uyuk  k o ‘llar, 
Y aponiyadagi 
T okaydo,  B uyuk  Britaniyadagi  L ondon  va  Liverpul,  Y evropaning 
s h im o liy -g 'a rb   qismida,  uchta  m am lakat  hududini  o ‘z  ichiga  oladigan
74

(Gollandiya, 
Germaniya, 
Fransiya) 
Xitoyda 
Shanxay-Nankin. 
Bularga  aholi  soni  b o ‘yicha  Braziliyadagi  Rio-de  Janeyro,  San-Paulu, 
shimoliy  Italiyadagi  M ilan-Turin-Genuya.  AQSHdagi  Los-Anjeles, 
San-Fransisko  megapolislari  yaqinlashmoqda.
M egapolis  asosiy  kom m unikatsion  o ‘q  va  shu  o ‘q  b o ‘ylab 
shakllanadigan,  xalqaro  va  milliy  ahamiyatdagi  turli  funksiyalarni 
bajaruvchi 
«yadro»lar 
(shahar 
markazlari) 
bilan 
tavsiflanadi. 
Megapolislarning  asosiy  funksiyasi  «iqtisodiy  o ‘zak»  vazifasini 
bajarishdir (26-rasm).