0 ‘zbekist0n madaniyati

partiya, tashkilot va ja m o alar («Islom uyg'onish partiyasi», «H izbulloh»

bet	20/21
Sana	14.10.2023
Hajmi	5.87 Mb.
	#1703745

1 ... 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Bog'liq
O\'zbekiston madaniyati Usmon Qoraboyev, G\'ayrat Soatov

partiya, tashkilot va ja m o alar («Islom uyg'onish partiyasi», «H izbulloh»,
www.ziyouz.com kutubxonasi

« H iz b u t- ta h rir al-islom iy» va b o s h q a la r) tu z ib , m avjud k o n stitu tsiy av iy
tu z u m n i a g ‘d a rib tashlash, yaxlit j o ‘g ‘rofiy hududda islom davlati qurish,
xaiifalikni q ay ta o ‘m atishga h arakat qildilar.
X alifalik — islom iy davlat tizim i b o ‘lib, V II asrda A rabiston yarim orolida
vujudga kelgan. A rabcha «o'rinbosar» degan m a'noni anglatgan xalifa davlatning
diniy va siyosiy yagona rahbari hisoblangan.
Payg‘a m b a rim iz M uham m ad (s.a.v.)ning «M endan keyin xalifalik 30 yil
davom e tad i. U n d a n so ng p o d sh o h lik la r paydo bo'ladi», degan hadislari
b o r (Im o m at-T erm iziy ). H a q iq a ta n , P ayg'am barim iz bashoratlarini tarix
tasdiqladi. X alifalar Abu B akr a s-S id d iq , U m ar bin al-X attob, U sm o n bin
AfFon, Ali b in A bu T olib 6 3 2 -6 6 1-yillar davom ida islom g 'oyalarini asl holda
saqlanib qolishiga b o r kuchlarini b ax sh id a etdilar. D em ak, hozirgi asrim izda
xaiifalikni q ay ta tiklash g ‘oyasi islom d in i ta ’Iimotiga ziddir.
V ahobiylar hukum atni q o ‘lga olishda ochiq kurash, ekstrem izm . terror yo‘lini
tutsalar, «hizbchilar» g'oyaviy, m afkuraviy kurash uslubini q o ilay d ilar. U lar
besh k ish id an iborat b o ‘lgan halqa-halqalarga b o ‘linib, mafkuraviy targ‘ibot
ishlarini olib boradilar, yoshlar taifciyasidagi m a ’naviy b o ‘shliqdan foydalanib,
ulam ing ongm i zahariashga urinadilar. Xalifalik asosidagi islom davlatini tiklashga
urinib, h a tto ibodatlaiga ham ikkinclii darajali vazifa deb qaraydilar.
« H iz b u t-ta h rir al-islom iy» d in iy tashkiioti ham vahobiylar kabi davlat
siyosiy boshqaruviga aralashisliga, h u k u m atn i to ‘ntarish yo‘li bilan q o ‘lga kiritib,
islom davlati o ‘m atish g a intiladi.
«Akromiylar» oqim i vakillari A llohgagina e'tiqod qiladilar va payg‘ambarlarga
im o n k eltirm aydilar, hozirgi kunda m usulm onlaiga nam oz, ro ‘za, zakot, haj
am allari farz em as, chunki biz g o ‘yo k u fr jam iyatda yasham oqdam iz, deb
d a'v o qiladilar.
Y u q o rid a tavsiflari berilgan diniy oqim larning nom lari turlicha b o 'lsa -d a.
aslida u la m in g m aqsadlari va g 'o y alari bitta - dinni niqob qilib hokim iyatga
intilish, tin c h -o so y ish ta xalq orasida n ifo q va ixtilof chiqarish. Eng achinarlisi
sh u n d a k i, b u o q im la r h a lt ongi sh a k lla n ib ulgurm agan, tajrib asiz, g ‘o ‘r
yoshlam i o z tu z o g liga ilintirib, u lard an o lzlarining g'arazli m aqsadlari y o lid a
foydalarunoqdalar. Payg'am banm iz: «O taga itoat qilish — Tangriga itoat qilishdir.
L n in g old id a g u n o h qilish — Tangri old id a gunohkor b o iis h bilan barobardir»,
deganlar. Y an a m arh a m at qilib aytganlar: «O ta-onalarining keksalik vaqtida
h a r ikkisini yoki b in b o ‘im aganda boshqasini rozi qilib, ja n n a ti b o ‘Iib olm agan
farzand x o r b o ‘lsin, xor b o ‘!sin va y an a xor b o isin » . M azkur hadislardagi
tarfciyaviy o ‘gitlarga qaram ay, b a’zi g ‘arazli oqimlarga kirib qolgan yoshlarim iz
o ta -o n a la rin i b eh u rm at qilish darajasigacha borm oqdalar. Bu esa, islom ning
insonparvarlik g 'o y alarin i o b ro ‘sizlantirishga sabab b o lm o q d a .
Shu o rinda tabiiy savol tug‘iladi. CHnda o ‘zi partiya tuzish, guruhlarga bo‘Iinish
qanday b a h o la n a d i?
www.ziyouz.com kutubxonasi

Q u r ’o n d a a y tila d i: «Va b a rc h a n g iz A llo h n in g a rq o n ig a ( Q u r ’o n g a )
bog‘laningiz va (firqalarga) bo‘linm angiz!...» (O li-Im ro n , 103). Bu A llo h n in g
buyrug‘i, shariat ahkom lariga k o 'ra farz a m a h ya'ni m usulm onlar bajarish i
shart b o ‘lgan harakat hisoblanadi. D em ak , Islom da gum hlarga b o iin is h , flrqa,
hizb tuzish A lloh tom onidan taqiqlangan va m uqaddas dinim iz ta 'lim o tig a
zid ekanligi aniq -rav sh an bo‘ldi.
0 4zbekiston Respublikasi P rezid en ti 1. K arim ov « 0 ‘zbekiston X X I asr
b o ‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik sh artlari va taraqqiyot kafolatlari»
kitobida dinning jam iyat hayotida tutgan o ‘m i haqida jum ladan shunday deydi:
«Biz d in b u n d a n buyon ham ah o lin i o liy ruhiy, axloqiy va m a ’n a v iy
qadriyatlardan, tarixiy va m adaniy m e ro sd an b ah ra m an d qilishi tarafd o rim iz.
Lekin biz h ech q ach o n diniy d a'v atlar h o k im iy at u ch u n kurashga, siyosat,
iqtisodiyot va qonunshunoslikka aralash ish i u c h u n bayroq b o ‘lishiga y o i
qo'ym aym iz. C h u n k i bu holni davlatim izning xavfsizligi, barqarorligi u c h u n
jiddiy xavf-xatar deb hisoblavmiz».
Biz bugungi kundagi m a'naviy hayotim izni islom dunyosida eheksiz e h tiro m
qozongan Im om al-Buxoriy, lm om at-T erm iziy . Xoja B ahouddin N a q sh b a n d ,
A hm ad Yassaviy, Zam axshariy kabi allo m alarim iz bilan bog'laym iz, c h u n k i
bu buyuk in so n lam in g aziz nom lari, o ‘lm as m ero si m uqaddas dinim iz b ila n
cham barchas bog‘ianib ketgan. Biz d in im iz n i bu ulug‘ siym olarsiz va o ‘z
navbatida, bu ulug‘ n om lam i dinim izsiz ta s a w u r qila olm aym iz.
0 ‘zbek xalqining islom m adaniyati rivojiga q o ‘shgan beqiyos hissasining
yuksak e ’tirofi sifatida T a ’lim, fan va m a d a n iy a t m asalalari b o ‘yicha islo m
tashkiloti - AYSESK O (1SESCO) to m o n id an 2007-yilda “Toshkent sh ah ri —
Islom m adaniyati poytaxti” deb e ’lo n q ilin d i. A ziz poytaxtim izning b u n d a y
nom ga sazovor b o ‘lganligi nafaqat xalqim izga, balki b u tu n m usulm on o lam ig a
iftixor tuyg'usini bagLishladi. Bu bejiz em as, albatta. C hunki bu asrlar dav o m id a
a jd o d la rim iz Im o m a l-B u x o riy , Im o m a t- T e r m iz iy , X oja B a h o u d d in
N aqshband, A hm ad Yassaviy, M a h m u d a z -Z am ax sh ariy kabi m u ta fa k k ir
zotlarning diniy ilm lar sohasida qilgan b u y u k kashfiyotlari, islom m ad a n iy a ti
rivojiga qo'shgan hissasiga yuksak bahodur. B unday sharafga yurtim izning islo m
dini bilan b o g 'liq tarixi, m usulm on d ini va m adaniyatiga q o ‘shgan hissasi,
ulug‘ ulam olarning qoldirgan m a'naviy m ero si, o ‘z navbatida, u lam i j a h o n
m iyosida targ‘ib qilish borasidagi ishlar tufayli m uyassar b o ‘ldik.
Toshkent shah rin in g “Islom m adaniyati p o y tax ti" deb e ’lon qilinishi b ila n
b o g 'liq b o sh ta d b ir la r sifatid a T o s h k e n t va S a m a rq a n d s h a h a r la r id a
“0 ‘zbekistonning islom sivilizatsiyasi rivojiga q o ‘shgan hissasi” mavzusida h am d a
Sam arqand va B uxoro shaharlarida ‘* 0 ‘zb ek isto n — islom dunyosining b u y u k
mutafakkirlari yurti” mavzusida xalqaro ilm iy-am aliy konferensiyalar o 'tk azild i.
A njum anga d u n y o n in g turli burchaklaridan kelgan m ehm onlar V atan im izd a
m ustaqillikning ilk yillaridanoq S h arq d u rd o n a la ri sanalm ish S a m a rq a n d .
www.ziyouz.com kutubxonasi

B uxoro, Xiva, Shahrisabz kabi shaharlardagi tarixiy obidalarni saqlash, qayta
tiklash va ta'm irlash , q a d im iy va boy merosim izni asrab-avaylash ishlarini
k o ‘rib loi qolishdi.
T o sh k en t shahriga «Tslom m adaniyati poytaxti» degan nom ning berilishi
xalqim izning farzan d larid a g 'u r u r uyg‘otadi, ayni p a y td a yanada k o ‘proq
m a s’uliyat yuklaydi. Y u rtb o sh im iz so‘zlari bilan aytganda, «necha yuz yiilar
m obaynida yurtimiz h u dudida yaratilgan buyuk m adaniy va m a ’naviy merosning
tu b m ohiyatini, uning k o ‘pchilikka m a'lum b o im a g a n qirralarini nafaqat
m usu lm o n olam iga, balki b u tu n ja h o n ahliga keng ta rg ‘ib qilish, shu tariqa
islom d ini tinchîik, m a ’rifat, yuksak axloq-odob ifodachisi ekanini yana bir
b o r n am oyon etish borasida k o ‘p ish qilishimiz zarurligini»1 yaxshiroq anglash
talab etiladi.
V II B O B . M A D A N IY -M A ’R IFIY M U A SSA SA LA R
FAOLIYATI
M ustaqillik sh a ro itid a m a ’naviy islohotiar zam irid a m a d a n iy -m a ’rifiy
m uassasalar faoliyati tu b d a n o ‘zgardi, yangi m azm u n kashf etdi, shaklan
kam ol topdi. Bu o ‘zgarishlar istiqlol bergan im koniyatlar asosida sodir b o id i.
Z éro , bu sohaning yangilanishi tarixiy zarurat edi. Sobiq sh o ‘rolar davrida
m ad an iy -m a’rifiy m uassasalar xalq manfaatlariga xizm at qilish o ‘m iga, zo'raki
ravishda kom m unistik g ‘o y a la m i targ‘ib qilish m askanlariga aylantirilgan edi.
M ustaqillik sharoitida esa m adaniy-m a'rifiy m uassasalar xalqning m a ’naviy
ehtiyojlarini qondirish, m illiy a n ’analarini tiklash, xalq ijodini ravnaq toptirish,
yangi m illiy m afkurani ta rg ‘ib etish maskaniga aylandi. M ustaqillik tufayli
re s p u b lik a m iz d a m illiy - m a ’n a v iy tik la n ish d a v la t siy o sa ti d a ra ja sig a
k o ‘tarilgandan so‘ng, m a d a n iy -m a ’rifiy muassasalar xalq m a ’naviyati kamoloti
y o iid a xizmat qilish im koniyatiga ega boidi.
P rezidentim iz F a rm o n i asosida respublikam izda « M a’naviyat va m a’rifat»
ja m o atch ilik m arkazi (hozirgi m a ’naviyat va m a'rifat kengashi m arkazlari) va
u n in g tarm o q tizim larin in g vujudga kelishi m a d a n iy -m a ’rifiy m uassasalar
(ju m lad an , klublar, m a d a n iy a t uylari, m adaniyat saroylari, m adaniyat va
istiro h a t b o g ia ri. m a d a n iy kom plekslar, axboro t-tex n o lo g iy a m arkazlari,
k u tubxonalar, m uzeylar) faoliyati jid d iy yangilanishiga turtki b o id i. Eng
m uh im i, m a ’naviyat va m a 'rifa t rivojiga davlatning bosh vazifasi deb qarash
bu soha faoliyatini yangidan ravnaq topishiga asos b o id i.
M a iu m k i, m a d a n iy -m a ’rifiy m uassasalar faoliyatida m illiy m a'naviyat
m a sa la la ri b ilan sh u g ku lla n is h asosiy soha b o ig a n i sababli, m ad an iy at
1 «Xalq so‘zi* gazetasi, 2007-yil, 23-fevral.
www.ziyouz.com kutubxonasi

m uassasalari komil insonni tarbiyalash jarayoniga
0
‘zin in g m unosib hissasini
qo'shishga m as’ul hisoblanadi, chunki kelajakda b u y u k davlat egasi bo ‘ladigan
kom il insonni tarbiyalam asdan. uni axloqiy jih a td a n b ark am o l qilm asdan
turib rivojlanish vazifalarini hal etish m um kin emas. H ozirgi bozor iqtisodiyotiga
o ‘tish borasidagi m urakkab vazifalam i m uvaffaqiyatli h a l etish fuqarolarning
m a ’naviy-axloqiy k am o lo tig a, im o n -e 'tiq o d ig a , g ‘oyaviy-siyosiy yetuklik
darajasiga k o 'p jih atd an bog'liqdir. Inson kam oloti m illat va m am lakat rivojiga
asos b o ‘ladi. Xalq orasida, turaijoylarda m adaniy-m a’rifiy faoliyat olib boruvchi
tnuassasalam ing bu ishlam i am alga oshirishda o ‘ziga xos im koniyatlar mavjud.
Shu narsani e ’tiborda tutish kerakki, m ad an iy -m a'rifiy m uassasalar asosan
joylarda va konkret aholi qatlam lariga xizmat k o ‘rsatadi. Shu boisdan ham
m ad an iy at m uassasalari m u ay y an regionning aso siy m a d a n iy a t m arkazi,
m a'rifat va mazm unli dam olish m askani sifatida xalq ijodini kam ol toptirishda,
bayram va sayillami uyushtirishda keng imkoniyatlarga ega m a ’naviy-mafkuraviy
tashkilotlar sifatida xizm at qilm oqdalar, M adaniyat m uassasalari kishilam ing
b o ‘sh vaqtini m azm unli tashkil qilish, shaxs m a ’naviyatini h ar tom onlam a
rivojlantirish va ularning ijtim oiy-m adaniy faolligini o sh irish jarayonlarini
uzluksiz ta ’lim-tattiiya tizim i shaklida amalga oshiradi. Shuningdek, ular joylarda
m afkuraviy targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib borish d a h a m davlat, partiyalar,
yoshlar uyushm alari, kasaba tashkilotlari va ko'ngilli ja m iy atlam in g tayanch-
tarbiyaviy m arkazi sifatida ham faoliyat olib boradilar.
M adaniy-m a’rifiy faoliyat k o ‘p qirrali jaray o n b o ‘lganligi sababli ijtimoiy
hayot, ijtimoiy ong va jam o atch ilik fikrining deyarli b a rc h a sohalari bilan
cham barchas bog'liqdir. M adaniyat muassasalari m e h n atk a sh lam in g asosan
b o ‘sh vaqtlari jarayonida faoliyatlarni amalga oshirishlari sababli jam oatchilik
fikrini tarkib toptirishda sam arali natijalarga erishish im koniyatlariga egadir.
M adaniy-m a’rifiy m uassasalar ajdodlarim iz yaratgan boy m adaniy m eros,
xalq m a'naviyati durdonalari va an'analarini tiklash, rivojlantirish, targ‘ib qilish
ishlariga o'zlarining m unosib hissalarini qo'shm oqdalar. U la r bir tom ondan
aholi turli qatlamlarini m adaniyat nam unalaridan b aliram an d b o ‘lishga sharoit
yaratib bersa, ikkinchi tom ondan, kishini madaniy hayotini bevosita yaratuvchisiga
aylantirishga ham da’vat etadi, uchinchi to m o n d a n esa insonning to ‘laqonli
m adaniy qiyofasi. xulq-atvori, odobi va axloqining um u m in so n iy va miUiy
andaza, talablar doirasida shakllanishiga undaydi. M a d a n iy -m a ’rifiy muassasalar
m ehnat jamoasi, ko‘ngilli uyushmalar, oila va shaxs hayoti oldida tuigan m a ’naviy
ehtiyojlam i qondirishga va turli ijtim oiy-m adaniy m u a m m o la m i yechishga ham
imkoniyat izlaydi. Zéro, m ehnatkash xalq turm ush tarzini boy m a ’naviy m azm un
bilan to ld irish , badiiy bezashga k o ‘maklashish m u h im ijtim oiy masalalardir.
R e s p u b lik a m iz m a d a n iy a ts h u n o s o lim la ri, m a d a n i y - m a ’rifiy so h a
nazariyotchilari, soha am aliyotchilari bilan h a m k o rlik d a tarixiy a n ’analar
m ustaqillik m afkurasi, m a ’n av iy y angilanish e h tiy o ji, b o z o r iqtisodiyoti
www.ziyouz.com kutubxonasi

xususiyatlari, ah o lin in g talab va ehtiyojlari, am aliy tajribalar negizida m adaniy-
m a ’rifiy m uassasalar faoliyatining nazariy asoslari, jum iadan, uning asosiy
yo‘nalishlari, m a q sa d va vazifalarini ishlab chiqm oqdalar. U nga m uvofiq
m u sta q illik s h a r o itid a m a d a n iy - m a ’rifiy m u a ssa sa la r aso san q u y id ag i
y o'nalishlarda faoliyat yuritadilar:
- aholi o ‘rtasid a m uayyan ijtim oiy-m adaniy, mafkuraviy, taiglibot-tashviqot
ishlarini olib borish;
- xalq havaskorlik ijodini ravnaq toptirish;
- om m aviy tad b irlar, m arosim lar, bayram lar, sayillar o ‘tkazish vositasida
yalpi ijtim oiy kayfiyat yaratish, jam o atch ilik fikriga eltuvchi um um iy holatni
yuzaga keltirish;
- jam oaviy fikr generatorlari - lider shaxslar, b aobro4 kishilar, oqsoqollar
faoliyatini istiqlol y o 'lin i m ustahkam lash ishiga safarbar qilish;
- m eh n atk ash Jarn in g m adaniy dam olishini tashkil qilish;
- aholi tu rli qatlam lari vakillarini ijtim oiy foydali faoliyatlam i am alga
oshirish u c h u n u la rn i estetik qiziqishlar asosida uyushm a va tashkilotlarga
birlashtirish.
M a d a n iy -m a ’rifiy m uassasalarning m aqsadi - aholining b o ‘sh vaqtini
uyushtirish ja ra y o n id a kishilam ing m adaniy ehtiyojlarini qondirish va ularni
m a ’naviy b o y itish d an iboratdir.
M a d an iy -m a’rifiy m uassasalar faoliyatining bosh vazifasi - kishilam ing
m adaniy, m a ’rifiy, ijodiy faoliyatlari, h o rd iq olishlari u c h u n sh aro it va
im koniyat y aratib berish.
M adaniy-m a’rifiy m uassasalar faoliyatining vazifalari quyidagilardan iborat:
- aholining m a d a n iy dam olishini uyushtirish;
- kishilarni m a ’naviy-m a'rifiy boyitish, intellektual saviyasini oshirish;
- o m m a n in g ijodkorligi va tashabbuskorligini taraqqiy ettirish;
- milliy, m intaqaviy, um um insoniy qadriyatlarim izni e ’zozlash, m oddiy
va m a ’naviy qad riy atlarim izn i avaylab-saqlash va yanada rivojlantirish;
- xalqning m illiy ongini, o ‘z -o ‘zini anglash darajalarini oshirish;
- aholiga yangi va rang-barang axborotlar berib turish;
- nogironlar, m e h n a t qobiliyatini y o ‘qotganlar va yo!g‘izIarga m a ’naviy
yordam ko'rsatish.
M a d an iy -m a’rifiy m uassasalar quyidagi p rin sip lar (tam oyillar) asosida
ish olib boradi:
- hayotiylik va haqqoniylik;
- xalqchillik, m iliiylik va um um insoniylik;
- om m aviylik va ixtiyoriylik;
- ilm iylikva ijodkorlik.
M a d a n iy - m a ’rifiy m u a ssa sa la r fa o liy a ti m a z m u n id a in so n p a rv a rlik ,
axloqiylik, im o n -e ’tiqodlilik, farosatlilik, m a ’rifatparvarlik, haioliik va odiliik,
www.ziyouz.com kutubxonasi

vatanparvarlik va millatsevarlik, birodarparvariik, baynalminallik, mehnatsevarlik,
hurfikrlilik. taraqqiyparvarlik kabi insoniy fazilatlar o ‘z aksini topadi.
M a d a n iy -m a’rifiy m uassasalar o ‘z faoliyatida quyidagi ish shakllaridan
fo y d a la n a d i: m a ’ru z a, ilm iy v a ijo d iy k o n fe re n siy a , m u n o z a r a , ijo d iy
uchrashuvlar, ilm iy bahslar, d a m olish kechalari, m avzuli k ech alar, o ‘tkir
zehnlilar bahslashuvlari, teatrlashgan konsert. om m aviy to m o sh a , m arosim ,
sayif, b ay ram , festival, k o 'rg a z m a la r, k o ‘rik -ta n lo v lar, sa y o h a t, m ad an iy
sayr, ekskursiyalar, olim piada, q iz iq a rli o ‘yinlar, b a d iiy -sp o rt ta d b irlari,
ta rg ‘ib o t-ta sh v iq o t guruhlari c h iq is h la ri, b adiiy h a v a sk o rlik to 'g a ra k la ri
uyushm alari va hokazolar.
M a d a n iy -m a ’rifiy m uassasalar o ‘z ish faoliyatida quyidagi v ositalardan
foydalanadi:
— jo n li so ‘z, hujjatli m anbalar, m a tb u o t va hokazo;
— badiiy vositalar (badiiy so ‘z, m usiqa, raqs, teatr, adab iy o t);
— tasviriy vositalar (tak lifn o m a, e 'io n , d astu r. afisha, b u k le t, d astu r,
em blem a, b a n er va hokazolar);
— tex n ik vositalar (radio, TV , a u d io , video, te x n o g e n a p p a ra tu ra la r,
elektron axborot vositalari ) va b oshqalar.
M a d a n iy - m a ’rifly m u a s s a s a la r o ‘z fa o liy a tid a q u y id a g i m e to d la r
(usullar)dan foydalanadi:
— tarbiyaviy usullar — ibrat, ish o n tirish , nam u n a, taqdirlash, tan q id qilish
m etodlari;
— m a ’rifiy usullar — o ‘rganish, b ay o n qilish, m ashq, n a m o y ish m etodlari;
— tashkiliy va faollashtirish usullari.
M a d an iy -m a’rifiy muassasalari:
— ja m c a va davlat tashkilotlari, kasaba uyushm alari;
— om m aviy axborot vositalari;
— diniy tashkilotlar;
— o 'q u v yurtlari;
— harbiy-m udofaaqism lari;
— san ’a t muassasalari;
— sport va dam olish m askanlari;
— turizm tashkilotlari kabilar b ilan ham korlikda m a d a n iy -m a ’rifiy faoliyat
olib borishlari m um kin.
M ad an iy -m a ’rifly m uassasalar faoliyalining m ustaqillik davridagi ijobiy
o ‘zgarishlari. M a ’lum ki, sobiq s h o 'ro la r davridagi m a d a n iy -m a'rifiy muassasa
faoliyatining asosiy m aqsadi k o m m u n istik m afkurani keng xalq om m asiga
singdirib borishdan iborat edi. Istilo c h ila m in g m aqsadi o ‘z m ustam lakasidagi
xalqlarning m a ’naviy o ‘z!igini y o ‘q q ilish, uni siyosiy y ak k a m a fk u ra —
kom m unistik g'oyaga bo‘ysundirish b o iib , m ustaqil fikrlovchi m illat vakillarini
qattiq qoralashdan iborat edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

M u staq illik sharofati bilan m a d a n iy -m a ’rifiy m uassasalar m illiy g ‘oya,
o ‘zlikni anglash kabi m asalalarga a lo h id a e'tib o r berishm oqda. H ozirgi kunda
bu fao liy atn in g g ‘oyasi o ‘z!igini anglagan, m a ’naviy barkam ot va m a ’rifiy
yetuk, k o m il insonni îarbiyalashga, m illiy o'zligiga, erkiga va haq-huquqlariga
to 'la q o n li ega b o ‘lgan m illaî va xalq om m asiga xizm at qilishdan iboratdir.
M a d a n iy -m a ’rifiy m uassasalar m ad an iy m eros, m illiy qadriyatlar, xalq
a n ’a n a la rin i tiklashda N avro‘z b ay ram i, M ustaqillik kuni, H ayit kunlari kabi
diniy va xalq bayram larini tashkil q ilish d a m uhim o ‘rin tu îm o q d a. Xalqning
o rz u -in tilish i, qiziqishini o ‘rg an ish , insonparvarlik, haqqoniylik, milliylik
kabi ta m o y illa r m ad an iy -m a’rifiy ish lar m ezoni b o ‘lib qolm oqda.
K eyingi yillarda respublikam izning qator viloyatlari (jum ladan, Farg‘ona,
A n d ijo n , Q ash q ad ary o , X orazm ) m a d a n iy -m a ’rifiy ishlarga jid d iy e ’tibor
bera boshlashdi.
R e s p u b lik a m a d a n iy - m a ’rifiy m u a ssa sa la ri (k lu b la r, k u tu b x o n a la r,
m u z e y la r, is tir o h a t b o g ‘la ri k a b ila r) ah o lin in g m a ’n av iy e h tiy o jla rin i
q o n d irish d a o ‘ziga xos xususiyatlar asosida turli usullar, shakllar va vositalar
y o rd am id a faoliyat olib boradilar.
Klub m u assasalari (klublar, m ad an iy at uylari va saroylari) m ahalliy joylarda
a h o l i n i n g b o ‘s h v a q tin i s a m a r a li o ‘tk a z is h , m a d a n iy fa o liy a t b ila n
shug‘u llanish, ijodkorlikni oshirish, bilim saviyasini boyitish va m a ’naviy kamol
topishiga o ‘zin in g m unosib hissasini q o ‘shm oqda.
0 ‘zb ek isto n m ad an iy -m a'rifiy m uassasalariga ilm iy-uslubiy yordam berish
vazifasini «R espublika xalq ijodiyoti va m adaniy-m a’rifiy ishlar ilm iy-m etodik
markazi» bajarm oqda. Bu m arkaz respublika darajasidagi yirik madaniy-ommaviy
ta d b ir la r , k o ‘r ik - ta n lo v la r , f e s tiv a lla r o ‘tk a z m o q d a . M a z k u r m a rk a z
b o shchiligida m a d an iy -m a’rifiy m uassasalar m uam m olariga o id ilm iy-am aliy
a n ju m an lar, sem inar-yig‘inlar, ilg‘o r tajriba targ‘ibotlari, ijtim oiy tadqiqotlar,
ilm iy ekspeditsiyalar tashkil e tilm o q d a va bu sohaning ravnaqiga o ‘z hissasini
q o ‘sh m o q d a. M ustaqillik sh aro itid a b u tizim vakillari joylarda sobiq sh o 'ro lar
davrida taqiqlangan xalq a n ’an alari, milliy m arosim lar, bayram lar va xalq
ijodi tu r la r in i tik lash va ta r g ‘ib q ilish g a o ‘zin in g m u n o sib h issalarin i
q o ‘sh ish m o q d a. Shuningdek, ular zam onaviy havaskorlik sa n 'a ti nam unalarini
ravnaq topishiga faol yordam berishm oqda.
0 ‘zb e k isto n m a d a n iy -m a'rifiy m uassasalari keyingi davrda b olalar ijodiga
a lo h id a e ’tib o r berm oqda. R esp u b lik a klub m uassasalarida 6 m ingga yaqin
b o la la r ja m o a la ri ishlab, u la rd a 200 m ingga yaqin yo sh avlod vakillari
q a tn a sh ish m o q d a .
M ad a n iy a t va sport ishlari vazirligi tasarrufida Respublika Bolalar badiiy
ijodiyoti m arkazi mavjud. M arkaz m intaqada yashab ijod qilayotgan qobiliyatli
b o la la m i izlab to p ish , ular ijo d in i ta rg ‘ib qilish, tasviriy va xalq am aliy
sa n 'a tin in g turli y o ‘nalishlari b o ‘y ich a k a sb -h u n a ro krgatish bilan shug‘ullanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

M adaniyat va istiro h a t b o g ia ri V atan im izd a a n ’anaviy ta b iiy -m ad an iy
m askanlar sifatida azald an m ash h u r b o i i b kelgan. H ozir h am bu g o 'z a l
m askanlar ko'pchilikning sevimli m adaniy dam oladigan joylari hisoblanadi.
M ustaqillik yillari xalqim izning m ad an iy b o g ‘dorchi!ik a n ’analari tik la n -
m oqda. M adaniyat va istirohat b o g iarid a ajdodlarim iz tajribalari asosida gu lzo r,
xiyobon, chorbog' yaratish an ’analaridan foydalanilm oqda. R espublikam izda
nafaqat tarixda m a sh h u r bo 'lg an b o g ia r , m a sa la n , S am arqanddagi A m ir
T e m u r b o g ia r i tik ia n m o q d a, sh u n in g d ek , T o sh k en td ag i A lisher N a v o iy
nomidagi milliy bog' kabi m ashhur yangi b o g ia r b arp o ctilm oqda. A n'anaviylik
va zam onaviylikni u y g 'u n lash tirg an yangi b o g i a r N am an g an , F a rg ‘o n a ,
Xorazm va boshqa viloyatlarda ham vujudga kelm oqda.
Respublikam izdagi 120 dan o rtiq istiro h a t b o g ia rin in g 3 /4 qism i, y a 'n i
90 tasi .Madaniyat va sport ishlari vazirligi tiz im id a faoliyat k o 'rsatm o q d a.
A xborot-texnologiya m arkazlari va k u tu b x o n a la r aholini yangiliklar b ila n
tanishtirishga, ularning bilim larini oshirish, du n y o q arash in i kengaytirishga
xizmat qiladi. K utubxonalar - V atanim izda y o zm a yodgorliklar saqlanadigan
jo y sifatida qadim zam onlardan paydo b o iib , hozirgi kunda bilimga c h a n q o q
aholi qatlam larini adabiyotlar bilan ta 'm in lo v c h i m adaniy, ilm iy -m a ’rifly
m uassasalar sifatida xizm at qilm oqdalar. K u tu b x o n alar eng ezgu xizm at —
om m aga kitoblar yordam ida bilim tarqatish b ilan shug‘ulianishm oqda. U lam in g
asosiy vazifalari adabiyotlarni y ig ish . saqlash va ta r g ib qilish.
Bozor iqtisodiyotiga o ‘tish davrida k u tu b x o n alarn in g m oddiy-texnik bazasi
birm uncha zaiflashgan b o isa -d a , keyingi yillarda respublikam izda m a ’n av iy -
m a ’rifiy islohotlar natijalarida ular sezilarli d a raja d a yaxshilanm oqda.
A lisher N avoiy nom idagi Respublika davlat kutubxonasi 0 ‘zb ekistonning
barcha kutubxonalari u c h u n ilm iy-uslubiy m a rk a z hisoblanadi. U re sp u b
likamizdagi eng katta kitob uyi hisoblanib, u n in g um um iy fondi 5 m illionga
yaqin nusxani tashkil qiladi. K utubxonaning yangi m uhtasham binoga k o ‘c h ib
o 'tishi 0 ‘zbekiston m adaniyati va m a ’rifati tarix id a o ‘ta m uhim va q u v o n ch li
voqea b o id i.
M uzeylar tarixiy, tabiiy, m oddiy, m a 'n av iy yodgorliklam i maxsus e ’tib o r
berib to ‘plash, saqlash, o'rganish va ta r g ib qilish ilm iy -m a ’rifiy m uassasalari
sifatida m ustaqillik sharoitida m unosib ravnaq to p m o q d a.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «M uzeylar faoliyatini yaxshilash
va takom illashtirish to ‘g Lrisida»gi ( 1998-yil, 12-yanvar) Farm oni 0 ‘zbekistonda
m uzeylar faoliyati va tizim ini yanada tak o m illash tirish , ulam ing k ish ilam i
axloqiy kam olotidagi o 'm in i oshirish, tarixiy m ero sn i asrash, o ‘rganish va
t a r g i b qilish, m u z e y la rd a n m illiy g ‘u ru r, V a ta n g a sad o q at tu y g 'u la r in i
s h a k lla n tirish y o i i d a fo y d a lan ish , u la rn i m a la k a li m u ta x assisla r b ila n
ta'm in lash , m o ddiy-texnika bazasini m u sta h k a m la sh kabi ishlam i a m alg a
oshirishga zam in b o im o q d a .
www.ziyouz.com kutubxonasi

R espublikam izda h o z ir 50 ga yaqin m u zey iar faoliyat k o ‘rsatm oqda.
M ustaqillik davrida T o sh k e n td a 0 ‘zbekiston tarixi davlat m uzeyi, T em uriylar
davri davlat m uzeyi, A n d ijo n d a «Bobur» yodgorlik kom pleksi, B uxoroda
B a h o u d d in N a q s h b a n d , C h e la k tu m a n id a Im o m al-B u x o riy yodgorlik
m ajm uasi, Quvada « S hahriston» tarixiy-m e’morial m ajm uasi kabilar yaratildi.
Sam arqand, Buxoro, Xiva, F a rg 'o n a davlat m u ze y -q o ‘riqxonalari ta ’m irlandi.
Xalq am aliy san’ati m uzeyi, 0 ‘zbekiston Davlat san ’at muzeylari boyitilmoqda.
B unday ishlar natijasida xalqim izning tarixiy xotirasi tiklanm oqda, m illatim iz
o ‘zligini anglam oqda.
M adaniy-m a’rifiy m uassasalar faoliyatining hozirgi shakllari va m azm unini
istiqlol yoMidan o d im lay o tg an 0 ‘zbekiston xalqi m a ’naviy hayoti, tarixiy-
m a d a n iy ta jrib a s i, tu r m u s h ta rz ig a , xalq m a ’n a v iy m u h itig a y a n a d a
m u v o fiq lash tirish , m a v ju d im k o n iy a tla rd a n va ja h o n ta jrib a sid a n keng
foydalanish m a ’n a v iy a tim iz n i y a n a d a ravnaq to p tiris h y o ‘lidagi dolzarb
vazifalardandir.
V II B O B . 0 ‘Z B E K IS T 0 N D A FAN TA RA Q Q IY O TI
0 ‘zb e k isto n d a ilm - f a n q a d im d a n ta ra q q iy e tib , u n d a a stro n o m iy a .
m atem atika, tibbiyot, kim y o , to ‘qim achilik, m e ’m orlik, m a ’danshunoslik,
falsafa, m usiqa, tilsh u n o siik , adabiyotshunoslik rivojlangan. 0 ‘rta Osiyodan
insoniyat tam adduni taraqqiyotiga ulkan hissa qo'shgan M uham m ad Xorazmiy,
A hm ad F arg'oniy, A bu M a n su r M oturidiy, Abu N a sr Forobiy, Abu R ayhon
B eruniy, A bu Ali Ib n S in o , Im o m Buxoriy, Im o m T erm iziy, Abbos ibn
Sayd Ja v h a riy , A h m a d ib n A b d u llo h M arvaziy, M a h m u d K o sh g ‘ariy,
Q ozizoda R um iy, Ja m sh id K oshiy, Z ahiriddin M u h am m ad B obur, U lug‘bek,
Ali Q u sh ch i kabi e n s ik lo p e d ist o lim lar, m u ta fa k k irla r yetishib c hiqqan.
0 ‘zbekiston olim lari o ‘z ilm iy asarían va kashfiyotlari bilan ja h o n ilm -fani va
m adaniyatiga m unosib hissa q o ‘shib kelm oqdalar.
0 ‘zbekiston m u sta q illik k a erishganidan so ‘ng m a m lak atd a ilm -fanga
alo h id a e ’tib o r b erild i. 1992-yil 0 ‘zbekiston R espublikasi P rezid en tin in g
farm oniga binoan R esp u b lik a V azirlar M ahkam asi h u zu rid a O liy attestatsiya
kom issiyasi (O A K ) ta sh k il etild i. Jam iyat ta q o z o etg an yangi in stitu tla r
o c h ild i, tala b la rd a n o r q a d a qolay o tg an lari tu g atild i. F a n tuzilm asi keskin
o ‘zg ard i: m a ’n a v iy f a n la r h is o b la n u v c h i ta s a v v u f ilm i tik la n d i, h ad is
bilim lariga y o ‘l o c h ild i, z iy o lilar, talabalarning ru h iy dunyosi an ch a boyidi,
yangi oliy o ‘quv y u rtla ri, u n iv e rsite tla r tashkil q ilin d i; ilm ahli ch et eldagi
o lim la r bilan m u sta h k a m ijodiy alo q alar o ‘rnatdi. B ularning natijasida tabiat
va texnika-texnologiya haqidagi fanlar ham ja h o n andazasi darajasiga ko'tarila
b o sh lad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Mustaqillik yillarida m am lakatim iz ilm-fani va ta ’lim tizim ini h ar tom onlam a
rivojlantirish, ming yilliklar davom ida ko 'h n a va qadim iy zam inim izda yaratilgan
boy ilm iy -m ad an iy m ero sn i asrab-avaylash, u n i y a n a d a boyitish, milliy
qadriyatlar va a n a ’a n alam i tiklash, xalq xo‘jaligining u stu v o r tarm oqlarini
ilg‘o r texnologiyalar, ilm iy zakovat natijalari bilan t a ’m in la sh , yosh, iste’dodli
olim larni tarbiyalash b o ‘yicha isliiar olib borilm oqda.
Fan va innovatsiya faoliyati davlai to m o n id an q o ila b -q u v v a tla sh ilmiy-
le x n ik a va innovatsiya fa o liy a tin i y a n a d a riv o jla n tiris h d a , shu n in g d ek ,
m am lakatning ilmiy salohiyatidan samaraii foydalanishni t a ’m inlashda m uhim
ahamiyatga ega bo‘ldi. Hozirgi zam on ilm-fanining bir q an ch a tarmoqlari bo‘yicha
ilm iy m a k ta b la r v u ju d g a k e ld i, 0 ‘z b e k is to n o l i m l a r i n i n g n o m la ri
m am lakatim izdan tashqarida h a m m ashhur b o ‘ldi.
Ilm iy ishlar ilmiy tad q iq o t institutlari, ilm iy-ishlab ch iq arish birlashm alari,
ilm iy m arkazlar, shuningdek, universitetlar va b o sh q a oliy o ‘quv yurtlarida
ham olib boriladi. Respublikadagi 350 dan ortiq m u assasan i, ju m lad an , ilmiy
tadqiqot institutlari, o liy o ‘quv yurtlaridagi ilm iy ta d q iq o t boM inmalari, loyiha
konstruktorlik tashkilotlari, ilm iy ishlab chiqarish b irlash m alari va tajriba
korxonalari, axborot-hisoblash m arkazlarini o ‘z ichiga oladi. Hozirgi kunda
34 mingdan ortiq ilmiy xodim fanning turli tarm oqlarida faoliyat ko‘rsatmoqda;
ulardan 2,4 mingi fan doktori va 8,4 ming kishi fan no m zo d id ir. Respublika
olim larini xorijiy m am lakatlarga tajriba oshirishga y uborishga alohida e ’tibor
berildi.
O 'zbekiston Respublikasida bo sh ilmiy tashkilot b u F a n la r akadem iyasi va
uning tizimidir N ukus va S am arqandda F an lar ak adem iyasining b o lim lari,
B uxoroda ilm iy m arkazi, U rg an ch d a X orazm M a ’m u n akadem iyasi ochilgan.
Ilm iy kadrlar F an lar akadem iyalari tizim ida, sh u n in g d ek , oliy o ‘quv yurtlari,
xalq ta ’limi tizim ida tayyorlanadi.
F a n la r ak a d em iy asi2
fan. te x n ik a , m a d a n iy a t v a m a ’rifat soh asid a
fundam ental va am aliy ham d a innovatsion tad q iq o tlarn i am alga oshiruvchi,
ilm iy ish lan m alarn i m u v o fiq la sh tiru v ch i va u la rg a sa m a ra ii rahbarlikni
t a ’m inlovchi, davlatning in te lle k tu a l, iqtisodiy v a m a ’naviy salohiyatini
yuksalishiga qaratilgan fan va keng qamrovli ilmiy yaratuvchi yutuqlarini ishlab
c h iq a rish g a jo riy e tu v c h i m a m la k a tn in g o liy ilm iy ta s h k ilo ti. F a n la r
akadem iyasining 2020-yilgacha b o lg a n istiqbolli rivojlanish konsepsiyasi va
' M azkur qism uchun manbalar FA m as’ul xodimi A. Q ayum ov tom onidan ta'm inlandi.
2-
Ushbu Akademiya 1943-yil tashkil qilingan. Uning birinchi prezidenti etib T. N. Qori-
Niyoziy saylandi. T. A. Sarimsoqov - 1947-52-yillar; T. Z.Zohidov - 1952-56- yillar; H. M.
Abdullayev - 1956-62- yillar; U .O .O ripov - 1962-66- yillar; O .S.Sodiqov - 1966-84-
yillar; P. Q. Habibullayev — 1984-88- yillar; M. S. Salohiddinov - 1988-1994- yillar; T. J.
Jo‘rayev - 1995-2000- yillar; B. S. Yo'ldoshev — 2000-2006- yillar; Sh. I. Solihov - 2006-
yildan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

ilm iy-tadqiqot in stitu tlarid a ishlangan fan sig‘im li texnologiyalarni respublika
iqtisodiyotiga jo riy etishni jadallashtirishga alohida e ’tibor berilm oqda.1
O
zbekiston R espublikasi F a n la r akadem iyasi olim lari to m o n id an ilm -
fan taraqqiyotining buyuk m utafakkirlari M uham m ad Xorazm iy, Abu R ayhon
Beruniy, Abu A li ib n Sino, A hm ad F arg‘oniy, Abu N asr Forobiy, Ismoil
B uxoriy, I m o m M o tu rid iy , A h m a d Y assaviy, A bdulxoliq G ‘ijd u v o n iy ,
B ahouddin N a q sh b a n d , B urhoniddin M arg‘inoniy, M irzo UIug‘bek, A lisher
Navoiy va b o sh q a k o 'p la b buyuk allo m alar ijodiga oid asarlar yaratilm oqda.
Eng noyob o b y ek tlar sirasiga kiradigan M aydanak observatoriyasi, o ‘n
m egavattli y adroviy tad q iq o t reaktori, siklotronlar, qudratli lazer qurilm alari,
katta quyosh s a n d o n i, kim yoviy va biologik m ajm ualar, botan ik a bog4i,
«Uzsci.net» a x b o ro t ta rm o g ‘i va boshqalar olim larga tabiat qonuniyatlarini
o rganishda, m ateriy a va m odda sirlarini ochishda, dunyoviy hodisalarni tadqiq
etishda beqiyos im koniyat yaratmoqda. Ayniqsa. olim lam ing tibbiyot va genetika
yo'nalishlaridagi muvafTaqiyatlari diqqatga sazovor. X orijdan olinayotgan d o n -
d a rm o n la r o r n in i t o ‘la bosad ig an va bugungi k u n d a d a v o lash d a keng
q o ‘llanilayotgan tibbiyot preparatlari, ju m lad an , 40 ga yaqin turdagi m ahalliy
d o n vositalari, yangi asbob-uskunalar, serhosil va ertapishar g‘o ‘za navlari,
xususan. ilk b o r g en m uhandisligi usuli bilan transgen g ‘o ‘za o'sim ligi yaratildi'
Kim yo sohasida yangi tabiat q o nuni ochildi va qattiq jism lar fizikasi sohasida
optik so lito n lar nazariyasi yaratildi. Q uyosh energiyasidan foydalangan holda
yuqori h aro ratg a ch id am li oksid m ateriallarni olish texnologiyasi, eiTektiv
qishloq x o ‘ja lik zararkunandalariga qarshi kurashish vositalarini tayyorlash,
yangi tu rd a g i o g itla r ishlab ch iq a rish yo‘lga q o ‘yildi. S hu b ilan birga
xalqim izning m a ’naviyatini boyitishga. m illiy istiqlol g'oyasini tadqiq etisliga
salm oqli uiush q o ‘shm oqda. A rxeologlam ing qadim iy sivilizatsiya bevosita
hududim izda h a m b o ‘lganligini isbotlovchi kashfiyotlarida, tarixchilarining
asosli fa k tla r va k o ‘pla b m a n b a la rg a ta y a n g a n h o ld a x a lq im iz h a m d a
d av latch ilig im izn in g tarixiy ildizlari k o ‘p m ing yilliklarga borib taqalishi
haqidagi y angi-yangi tadqiqotlarda o ‘z ifodasini topm oqda.
K o 'p jildli O 'z b e k isto n Respublikasi Milliy ensiklopediyasi, O 'zbek tilining
5 jildli fu n d a m e n ta l izohli lug‘ati yaratildi, 3 jildli 0 ‘zbekistonning yangi
9
^ ilmiy -tadqiqot muassasa, 2 ilmiy ishlab chiqarish birtashma va
2 markaz. 3 m intaqaviy b o iim (Qoraqalpog'iston, Xorazm, Samarqand), 4 mintaqaviy
ilm iy m a rk a z (B u x o ro , F a rg 'o n a . A n d ijo n -N a m a n g a n . Jan u b iy (Q a sh q a d a ry o -
Surxondaryo)), 2 botanika bog'i (Toshkent va Qoraqalpog'iston), 4 muzev, «Fan» nashriyoti,
asosiy kutubxona, arxiv, aspirantlar uyi va meiimonxona hamda madaniy-ma'rifiy, davolash-
sog lomlashtirish va xo jalik tashkilotlari mujassamlangan. Fanlar akademivasining tizimida
jam i 5464 xodim , ulardan 1985 ilmiy xodim, jum ladan, 340 fan doktorlari va 893 fan
nomzodlari faoliyat ko‘rsatm oqda. Bugungi kunda Fanlar akademiyasi O’zR FA tarkibida
108 nafar akadem ik b o iib . ulardan 7 nafarini ayollar tashkil etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

tarixi nashr etildi. “ 0 ‘zbekiston davlatchiligi tarixi” ning l-jild i nihoyasiga
yetkazildi. “ 0 ‘zbekiston milliy d av latch ilik tarixining huquqiy aso slari” va
“0 ‘zbek xalqining qadim iy e ’tiq o d va m aro sim lari” nom li m o nografiyalar
chop etildi. F a n la r akademiyasi institutlari va m uzeylarida saqlanayotgan n o d ir
q o ly o z m a la r fo n d i, folklor n a m u n a la ri, y o zu v ch ilar arx iv lari, a d a b iy o t,
tarix, qadim iy geografiya, iingvistika, falsafa va iqtisodning m u h im y o ‘nalishlari
b o ‘yicha keng ko'lam li tadqiqotlar olib borish uchun katta m anba sifatida xizm at
qilm oqda.
Ilm iy-fan sohasi nashriyotchilik ishlari, asosan, «Fan» nashriyoti orqali
am algaoshiriladi. H ozirda nashr etilayotgan “ 0 ‘zbekiston R espublikasi F an lar
akadem iyasi m a ’ruzalari” , “ G e lio te x n ik a ’\ “T abiiy b irik m a la r k im y o si” ,
“ Inform atika va energetika m u am m o la ri 0 ‘zbekiston ju m a li” , “ M exanika
m uam m olari 0 ‘zbekiston ju m a li” , “ 0 ‘zbek tili va adabiyoti” , “ 0 ‘zbekiston
biologiya ju m a li” , “ 0 ‘zbekiston kim yo ju m a li” , “0 ‘zbekiston m atem atik a
ju m a li” , “ 0 ‘zbekiston tarixi” , “0 ‘zbekiston fizika ju m a li” , “ O 'z b ek isto n d a
ijtim oiy fan lar” ilmiy jum ali, “ F an va tu rm u sh ” ilm iy-om m abop ju m a lla ri
shular jum lasidan.
M am lakat olim lari zamonaviy fan n in g k o ‘p y o ‘nalishlari b o ‘y ich a m u h im
va am aliy tad q iq o tlar olib borm oqdalar. Ja h o n darajasidagi ilm iy m ak tab lar
tashkil etilg an va u lar fanning y irik y o ‘nalishlari b o 'y ic h a ta d q iq o tla rn i
muvaffaqiyatli amalga oshirmoqdalar. M atem atika, tabiiy va ijtimoiy jarayonlam i
m atem atik m odellash, informatika, fizika kabi fanlar bo‘yicha q a to r yutuqlarga
erishilm oqda. 0 ‘zbek olimlarining astro n o m iy a, osm on yoritqichlari harakatini
o ‘rganish b o ‘yicha ishlari butun duny o d a e ’tiro f etildi. U lar to m o n id a n birinchi
m arta yulduzli osm onning eng a n iq xaritasi tuzildi. K itob xalqaro kenglik
stansiyasida ishlayotgan olimlar Italiya h a m d a Yaponiya olim va m utaxassislari
bilan birgalikda Yer qutblari o ‘m in in g o ‘zgarishini o ‘rganm oqdalar. M ineral
xo m ash y o zax iralari hosil boM ishiga o lib keladigan g eo lo g ik ja ra y o n la r
q o n u n iy a tla rin i o ‘rganish bilan b o g i i q b o ‘lgan tad q iq o tla r, s h u n in g d e k ,
tektonika, geofizika, seysmologiya va Y e r to ‘g ‘risidagi fanning bo sh q a sohalari
b o ‘yicha olib borilgan tadqiqotlar tah sin g a sazovor. R espublika geologlarining
yer qatlam ini geol.-geofizika va geokim yo nuqtayi nazaridan kom pleks o ‘rganish
bo‘yicha olib borgan ishlari O‘zb ek isto n d a kuchli m ineral xom ashyo bazasini
vujudga keltirish imkoniyatini yaratdi. G eo lo g olim lar yirik foydali qazilm a
konlarini qidirib topish, o ‘rganish va o ‘zlashtirishda bevosita ishtirok etdilar.
R espubükada yadro va ele m e n ta r z a rralar fizikasi, ra d ia tsio n fizika va
m aterialshunoslik bo'yicha yirik ta d q iq o tla r keng taraqqiy etdi. 0 ‘zbekiston
hoziigi vaqtda radiatsion materialshunoslik va geliomaterialshunoslik y o ‘nalishlari
b o ‘yicha ja h o n miqyosida yuqori m avqega ega. Respublika radioaktiv izotoplar,
jum ladan, farm atsevtika preparatlari ishlab chiqarish b o ‘yicha y etakchi m arkaz
hisoblanadi. 0 ‘zbekistonda yuqori energiyalar fizikasi b o ‘yicha ilm iy m aktab
www.ziyouz.com kutubxonasi

vujudga keldi. Bu m aktab d o irasid a yuqori darajadagi o ‘tga chidam li ju d a sof
m a te r ia lla r o lish , y ey ilish g a o ‘ta c h id a m li, q im m a tb a h o k o n stru k sio n
m ateriallam ing o ‘m ini bosish xossasiga ega bolgan yuqori haroratli materialiarni
ishlab chiqarishning yangi texnologiyasini yaratish b o ‘yicha ilm iy asos vujudga
k elgan. E nergiyaning n o a n an av iy tu rin i yaratish — Q uyosh energiyasini
kom pleks va satnarali energiyaga aylantirish ham da o ‘zIashtirish b o ‘yicha ishlar
faol olib borilm oqda. F anning yangi sohasi - nanotexnologiya bo ‘yicha samarali
ishlar am alga oshirilm oqda. X ususan, 0 ‘zbekiston FA Issiqlik fizikasi bo‘limida
n a n o t e x n o l o g i y a m a r k a z i, A x b o r o t te x n o lo g iy a la r i u n iv e r s ite tid a
n an o lab o rato riy a faoliyat k o ‘rsatm o q d a.
la h o n va V atan tarixi, m a d a n iy va m a ’naviy m eros, o ‘zbek tili, adabiyoti,
xatq o g 'zak i ijodining tarixi h a m d a ulam ing hozirgi taraqqiyoti bo'y ich a ilmiy
ta d q iq o tla r am alga o sh irilm o q d a . Respublika intellektual im koniyatlarini
riv o jla n tirish , xalqaro ilm iy -m a d a n iy aloqalarni k en g ay tirish d a tarixchi,
arxeolog, etnograf, tilshunos va adabiyotshunos olim lar o lzlarining m uayyan
h issalarini q o ‘shib kelm oqdaiar.
M arkaziy Osiyoda eng nufuzli, eng yirik ilm-fan m arkazi hisoblangan ham da
o ‘zin in g ilm iy salohiyati bilan xalq aro doirada katta o b ro ‘- e ’tib o r qozongan
0 ‘zb ek isto n F an lar akadem iyasi xodim laridan 200 d an o rtig ‘i respublikaning
yu k sak m ukofotlari b ilan ta q d irla n g a n . 0 ‘zR FA akadem igi M .S.A bdul-
lax o 'jay ev a 2006-yilda va Q o ra q a lp o g 'isto n bo 'lim i T arix, arxeologiya va
etnografiya instituti b o ‘Iim b oshlig‘i G ‘.Xojaniyazov 2008-yilda “ 0 ‘zbekiston
O a h ra m o n i” oliy unvoni va “ O ltin y u ld u z” medaliga s a z o v o rb o ‘lishgan. 11m-
fan soh asid a yuksak m uvaffaqiyatlarga erishgan olim lar A i-X orazm iy (1992-
yilda t a ’sis etilgan), Z ah irid d in M u h a m m a d Bobur (1993-yilda t a ’sis etilgan),
H .A b d u lla y e v (1 9 9 3 - y ild a t a 's i s e tilg a n ) n o m id a g i m e d a lla r b ila n
taq d irlan m o q d alar.
X U L O SA
M a lum ingizkim , kitobda m ad an iy at nazariyasi, o ‘zbek m adaniyati tarixi,
m ustaqillik yillaridagi m ad an iy yutuqlarga to‘xtaldik. “ S utdan qaynioq ajratib
o lin g a n id ek , endi ishning xulosa qism ida bayon qilingan qaydlarim izning
eng m u him larini e'tiboringizga havola etmoqchimiz.
Ildizi uzoq tarix qa ridan bosh lan ad ig an Vatanimiz m adaniyati nihoyatda
boy va ran g -b aran g d ir. O 'ik a m iz e n g qadimgi davrlardan boshlab ja h o n
m a d an iy ati o'ch o q larid an biriga aylangan. Tarixda o 'c h m a s iz qoldirgan olimu
fuzalolar, davlat arboblariyu sa rk a rd a la r dunyo sivilizatsiyasiga m unosib hissa
q o ‘sligani bilan haqli ravishda faxrlansak arziydi. Vatanimiz hududidagi minglab
arxeologiya, m adaniyat va sa n ’at yodgorliklari jah o n d a m aslih u r ekanligi hech
kim ga sir em as. Shuning u c h u n h a m Vatanim iz m adaniyat xazinasini qancha
www.ziyouz.com kutubxonasi

ko‘p o'rgansak, shunchalik kamlik qiladi. K eyingi vaqtlarda k o ’p jildli ta rix
kitoblari bilan b ir q ato rd a qisqa tarixlar yozish o d a t tusiga kirm oqda. S h u la m i
hisobga oigan h o ld a m inglab yillarni o ‘z ichiga o ig an tarixiy m ad an iy atim izn i
qisqa b o ‘lsa-da, davrlarga ajratib o ‘rganishga h a ra k a t qildik.
Birinchi davr — paleolit (tosh) davri. O 'z b e k isto n hududida ilk p aleo lit
davri odam lari yashagan m anzilgohlar F a rg 'o n a vodiysining S o‘x tu m an id ag i
S e lu n g 'u r g ‘o rid a n va T o sh k en t v ilo y a tin in g A n g ren sh a h ri y a q in id a g i
K o‘lbuloq m akonidan topilgan va o'rganilgan. O lim lar Selung‘ur g‘orida b u n d a n
1,5 m illion yillar ilgari odam lar yashagan d eg an xulosaga keldilar.
O 'rta paleolit - M uste davri b u ndan 100-40 m in g yillar aw ald a T esh ik to sh
(Surxondaryo)dan topilgan ju d a ko‘p tosh q u ro llar, turli hayvon suyaklari
ham da neandertal bolaning skeleti g 'o rd a yashovchi odam larda o ‘ziga xos so d d a
m ad an iy at asoslari vujudga kela b o s h la g a n id a n d a lo lat beradi. Ib tid o iy
teshiktoshliklar olovdan samarali foydalana o lganlar. 9 yoshli neandertal b o la
dafn etilgan q ab rd an h a r xil buyum iar va to g 1 echkisi shoxining to p ilish i
o ‘sha davrlarda diniy tasavvurlar paydo b o ig a n in i tasdiqlaydi. T eshiktoshliklar
e'tiq o d i b o 'y ich a to sh va shox m urdani h im o y a qilgan. O m o n q o 'to n g ‘o ri,
Q o‘tiibuloq (S am arqand viloyati), O birahm at va X o ‘jak en t (Toshkent viloyati),
Boqiig‘o n darasi (F arg 'o n a vodiysi), U ch tu t (N av o iy viloyati)ga oid to p ilm a la r
odam lar to da b o ‘lih yashab, ovchilik b ilan h ay o t kechirgani, ov q u ro llarid a n
foydalangani, shu b ilan birga ovchilik o ‘yinlari (ovga tayyorgarlik k o lrish
mashqlari) ham paydo bo'lgani haqida m a lu m o t beradi. Qoya va g‘o r devorlarida
ibtidoiy o d am lar chizgan tasvir-rasm lardan m a ’lu m b o ‘ladiki, bu d a v rd a n
boshlab odam lar o ‘sim lik va hayvonot dunyosini tushunishga harakat qilganlar,
ularning ongi, harakatlari. m arosim larida fetishizm — o d am u c h u n k era td i
narsalar (m asalan, yog‘o ch va tosh q u ro l!ar)n in g m uqaddasligiga ishonish;
anim izm — tabiatdagi barcha hodisalar, jism lar, hayvonlarning jo n i borligi va
m hga ishonish, ularning ilohiy kuchiga sig‘in ish ; to tem izm — hayvon va
o'sim lik lar bilan kelib chiqishim iz bir, d eb u larn i m u qaddaslashtirish v a
sig‘inish; m a g i ya — ilohiy kuch yordam ida atrofdagi barcha hodisalar, p re d m e t
va jonzotlarga t a ’sir g ‘oyalari paydo b o ‘ldi.
So‘nggi p aleo lit m ilo d d an taxm inan 4 0 -1 2 m in g yillar avvalgi d av rd a
Sam arqand m akoni, Krasnovodsk (T u rk m an isto n ), O hangarondan to p ilg a n
ashyolar (m ehnat qurollari)da esa san ’at (badiiy bezak) izlari, belgilari k o ‘zga
tashlanadi. T adqiqotlam ing ko‘rsatishicha, shu d a v rd an boshlab ayollar u ru g ‘i
hukm dorligi (m atriarxat) boshlangan b o ‘lib, ayollar katta m avqega ega b o ‘lg an ,
m ansab, nasi (avlod) va m ulk ona urug‘i b o 'y ic h a m eros bo ‘lib o ‘tgan. E rkaklar
ayollarga b o ‘ysungan. M atriarxat davrida ayollar turm ushiga xos m ad an iy at
ustuvor bo‘lgan. Shu bilan birga, o ‘sha d av rlard an boshlab bola tarbiyalash,
ro ‘zg‘o r yuritish, ta o m tayyorlash kabi vazifalam i bajarishda ayollar asosiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

o ‘rin tutgan. Ov qilish e rk a k la r vazifasi b o ‘lsa-da, ovdan keyingi barcha
tadbirlarda ayollar asosiy o ‘rin tutgan. Ayollar boshchiligida ovchi erkaklar
ishtirokida ov, hayvonlarga b ag ‘ishlangan m axsus m arosim lar, tom oshalar
uyushtirilgan.
M ezolit davri (m il. av. 12-7 mingyilliklar). M achay g ‘ori (Surxondaryo),
O bishir (Farg‘o n a vodiysi)ga o id m adaniy topilm alar diqqatga sazovordir. Bu
davrda ov va m e h n a t q u ro llari takom iliashib, k am o n va yoydan sam arali
foydalanilgan, term ach ilik , ovchilik, baliqchilik bilan shug‘ullanish ravnaq
to p d i va bu m ashg‘u lo tlarg a o id o datlar paydo b o ‘ldi.
N eo lit «yangi tosh» davri (m il.av. 6-4 m ingyilliklar)da M arkaziy Osiyo
xalqlari hayoti va m a d a n iy a tid a ulkan o 'zg arish lar so d ir boMdi: qabilalar
term achilik, ovchilik, b aliqchilik kabi
0
‘zlashtiruvchi x o ‘jalikda band b o ‘lishi
b ila n b ir q a to r d a is h la b c h iq a r is h x o ‘ja lig ig a h a m o ‘td i: h a y v o n la r
xonakilashtirildi, d e h q o n c h ilik paydo bo'ldi. M azk u r davrdagi K altam inor
(X o razm ) m a d an iy a ti a lo h id a aham iyatga egadir. U z u n k o ‘l, T a y lo q k o l
(Farg‘o n a vodiysi), Jo n b o sq al’a (Q oraqalpog'iston), T uzkon (Buxoro) va boshqa
joylardagi yodgoriiklar tahlili shuni ko‘rsatadiki, bu davrda ikki daryo oralig'ida
odam larning tu rm u sh tarz i a n c h a taraqqiy etib, rivoj topdi, to ‘qim achilik,
kem achilik paydo b o ‘ldi, so d d a dehqonchilik shakllandi, qabila uyushm alari
vujudga keldi.
Eneolit (m is) davri (m il. av. 4-3 mingyilliklar yodgorliklari: Z am onbobo
(B uxoro), Tozabog‘yob, A m irobod (Xorazm), C hust (N am angan), Sopollitepa
(Surxondaryo) to p ilm alari bu davrga kelib M arkaziy Osiyo xalqlari hayotida
q a to r o ‘zgarishlar b o “Ig a n id a n , ju m la d a n , o d a m larn in g tu rm u sh tarzi va
m a d an iy ati ravnaq to p g a n id a n guvohlik beradi. Bu davrda chorvachilik
rivojlanadi, o 'tro q d eh q o n c h ilik shakllanadi. su n ’iy sug'orishga asoslangan
yerlar o ‘zlashtiriladi, b u g ‘doy, arpa, tariq, suli kabilar ekiladi.
Ikkinchi davr — eram iz g ach a I m ing yillikning birinchi yarmi. M iloddan
o ld in g i V II-IV a s rla rd a O r t a O siyoda yangi tip d a g i sh a h a r m ad an iy ati
shakllana boshladi. Ju m la d a n , Sopollitepa, Ja rq o ‘to n (Surxondaryo); Anov,
N am ozgoh, O ltintepa (T u rk m an isto n ); Xorazm , M arokanda, K iroshota kabi
jo y lard a q a l’a -sh a h a rla rn in g qurilishi o ‘sha davrga xos yuksak m adaniyat
m anzilgohlarini vujudga keltirdi. Q al’alar atrofming o ‘ralishi. shaharlarda o ‘ziga
xos m em orlikning b u n y o d etilishi, dehqonchilikdan hunarm andchilikning
ajralib chiqishi, turli k a sb -h u n arlarn in g ravnaq topishi, sodda savdo-sotiqning
ta r a q q i y e tis h i, b o z o r a t r o f i d a tu r li m a d a n i y - m a i s h i y m a s k a n ia r ,
tom oshagohlam ing p aydo b o ‘lishi, aholining u y -ro ‘zg‘orga, kiyinishga alohida
e ’tib o r berishi — b u larn in g ham m asi shahar m adaniyatining kam ol topishiga
jid d iy zam in yaratdi.
M iloddan oldingi II asrda 0 ‘rta Osiyodan yirik karvon y o ‘llari o ‘ta boshladi,
keyinchalik u «Buyuk Ip ak yo'li» deb nom oldi. Buning natijasida d a la -c h o ‘1
www.ziyouz.com kutubxonasi

y o lla rid a sardobalar, shaharlarda rabotlar (m e h m o n x o n a ), karvonsaroylar
qad k o 'ta ra boshladi.
M arkaziy Osiyo xalqlarida q ad im d an mavjud b o ‘lgan turli diniy qarashlar
(totem istik, politeistik, magik kabilar) zam irida Z ardushtiylik dini keng tarqaldi.
Bu dinning m uqaddas kitobi «Avesto» o ‘sha davm ing m u h im manbasiga aylandi.
O ld Osiyoda paydo b o ‘lgan O rom iy yozuvi ta ’sirida X o razm , S o‘g ‘d va Baqtriy
yozuvlari paydo bo'ldi.
Xalq ijodi (baxshichilik, dostonchilik, ertakxonlik), am aliy ijod turlari,
xalq o'yinlari, sa n ’at turlari (to m o sh a, raqs, m usiqa), m avsum iy m arosim -
bayram lar keng rivoj topdi.
M arkaziy Osiyo tarixidagi siyosiy-iqtisodiy o ‘zgarishlar hududdagi m adaniy
taraqqiyotga iiam jid d iy t a ’sir qildi. M iloddan aw alg i V I-IV asrlar davom ida
0 ‘rta Osiyo yerlarining k o ‘p c h ilik qism ida e ro n lik A h a m o n iy lar sulolasi
hukm ronlik qilgan. Qadim iy eron madaniyatining m ahalliy madaniyatga ta’sirini
kuchaytirdi. Bu davrdan boshlab 0 ‘rta Osiyoda q a d im iy ero n tili, odatlari,
e'tiq o d lari keng tarqaldi.
U chinchi davr - eram izgacha IV asr oxiri - eram iz n in g IV asri. M iloddan
a w a lg i 3 2 9 -3 2 7 -y illard a 0 ‘rta O siyo ja n u b i- g ‘a rb iy q ism in i A lek san d r
M akedonskiy (Iskandar Z ulqarnayn) bosib oldi va g re k -m ak ed o n hukmdorligi
150 yil davom etdi. G rek-m akedonlar ham 0 ‘rta Osiyo m adaniyatiga o ‘z ta ’sirini
o ‘tkazdi. Jum ladan, hududda h a m yunon arxitekturasi, haykaítaroshlik san'ati.
te a tr tom oshalari paydo b o ‘ldi. Bu ta ’sim i 0 ‘rta Osiyo ja n u b id a paydo b o ‘lgan
Yunon-Baqtriya davlatida yaqqol sezsa bo'ladi. Natijada, janubda yunon va baktriya
m adaniyatlari uyg‘unlashuvidan Y unon-B aqtriya m ad an iy ati vujudga keldi.
M ilodiy asr boshlanishi arafasida Kushon podsholigi (1-1V asrlar) vujudga
keldi va u borgan sari kengayib ( 0 ‘rta Osiyo, Afg‘o n isto n , Shim oliy Hindistonni
o ‘z ichiga oladi), o ‘sha davrda dunyodagi 3 yirik im p eriy a qatoriga q o ‘shildi.
K ushon davri m adaniyati insoniyat tarixida o 'z in in g m u n o sib o ‘miga ega.
M e’m orchilik, haykaítaroshlik, devoriy rangtasvir, te m ir, tosh, suvakdan
yuksak badiiy saviyadagi asarlar yaratish K ushon m ad an iy atin in g tarkibiy
qismiga aylandi.
V-VI asrlarda turkiy jangovar ko‘chm anchi q ab ilalar birlashm asi asosida
vujudga kelgan Eftalitlar davlatida dehqonchilik va hunarm andchilik madaniyatiga
alohida e'tib o r berilgan, ulkan m e ’m orchilik in sh o o tlari bunyod qilingan,
rangli shishadan turli idish va sa n ’a t asarían yaratilgan, tanga pul zarb etish
yuqori darajaga k o ‘tarilgan.
T o ‘rtinchi davr - V II asm ing ikkinchi yarm idan — V III asr, Bu asrlarda
arablar 0 ‘rta Osiyoni bosib olgandan so‘ng islom iy m a d a n iy a t — arab yozuvi,
isloni dini, odatlari va bayram lari 0 ‘rta Osiyo m ad aniyatiga aylandi. M adaniy
obidalar (masjid, m adrasa, m aqbara, nam ozgoh kab ilar) qurildi va ularda
m a ’naviy-maTifiy faoliyatlar olib borish tajribasi ham d a usullari y o ‘lga q o ‘yildi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Islom gacha m avjud b o ‘lgan m adaniyat yodgorliklari, otashparastlik va boshqa
dinlar bilan b o g ‘liq rasm -rusum larga qarshi kurash olib borildi.
M adaniyat a ra b la r kelgunga q ad ar yuqori darajada rivojlangan b o ‘lsa-da,
biroq bu u lk an h u d u d aholisini birlashtiradigan yagona hokim iyat va yagona
m afkura yetislim as edi. Islom M arkaziy Osiyo xalqlarini m a ’naviy jih a td a n
birlashtirib, b u h u d u d d a yangi dunyoviy m adaniyatning ravnaq topishiga asos
soldi.
B eshinchi d a v r — IX -X II asr. Bu davrda M ovarounnahrda ilm -fan taraqqiy
etdi. Jahonga m a s h h u r tasavvuf ilmi vujudga keldi. Yassaviya, N aqshbandiya,
Kubroviya, B ektoshiya, Uvaysiya, Suhravardiya kabi tariqatlar keng tarqaldi.
IX -X II a srla r m o b a y n id a m a ’naviy m ad an iy at gullab-yashnadi. F alsafa,
riyoziyot (m a te m a tik a ), falakiyot (a stro n o m iy a ), ju g ‘rofiya (geografiya),
tibbiyot (m ed itsin a) kabi fanlar ravnaq topdi. D unyoviy kashfiyotlar (algebra-
al-jabr asoslari, y e m in g sharsim onligi, tibbiyot qonunlari kabilar) yurtim izda
yaratildi. B uyuk m ate m atik , astro n o m va geograf, aljabr ilm ining otasi -
M u h a m m a d a l-X o r a z m iy , «Shayx u r-ra is » . « D o n is h m a n d la r su lto n i» ,
«Tabiblar shohi» kabi buyuk va m o ‘tab ar nom larga sazovor Abu Ali ibn Sino,
qom usiy b ilim la r so h ib i, u m u m jah o n fani va m adaniyatiga b eb ah o hissa
qo'shgan A bu R a y h o n B eruniy, ikkinchi A rastu n o m i bilan m ashhur, ja h o n
falsafa, m usiqa va m atem atik a ilmlari poydevorini tikiagan Abu N asr Forobiy,
Navoiy ta ’biri b ila n aytganda, ko‘zi oldida osm on past b o ‘lgan M irzo U lug‘bek,
islom m adaniyati va ilm ida ju d a katta o ‘rin tutgan Xoja Ismoil Buxoriy, A hm ad
Yassaviy, turkiy adabiyot sultoni H azrat A lisher Navoiy, ham qalam , ham
jan g m ay d o n id a k o ‘rsatgan jasorati bilan m ash h u r B obur M irzo shu tu p ro q
farzandlaridir.
O ltinchi d av r — X IV -X V I asr boshi. X IV -X V I asrlar T em uriylar davrida
M arkaziy O siyoda yuksak dunyoviy m adaniyat vujudga keldi. T em u r yordam i
bilan «K arvon y o ‘lIari»ning tiklanishi ham d a S am arqandda olam ga m ash h u r
olim u fuzalolar, sh o irla r, m e ’m oru h u n arm a n d lam in g to ‘planishi natijasida
y u rtim iz ja h o n m a d a n iy m a rk a z la rid a n b irig a ay lan d i. T e m u r d av rid a
m e ’m orchilik, n aq q o sh lik , zargarlik, o ‘ym akorlik, kulolchilik, oynasozlik,
xattotlik, ad ab iy o t h a m d a ilm -fan rivoj topdi. S am arqand va uning atrofida
jahonga m a sh h u r b o g ‘lar vujudga keldi. K utubxonalar, rasadxonalar, m adrasa,
m aqbaralar qurildi. T e m u r nevarasi U lug‘bek yaratgan «Yulduzlar xaritasi»
jah o n falakiyot ilm iga m unosib hissa bo ‘ldi. Ulug‘bek observatoriyasi dunyodagi
eng ilg‘o r ilm iy in sh o o tlam in g biriga aylandi. U lug‘ m utafakkir shoir A lisher
Navoiyning ijodi va faoliyati tufayli o ‘zbek adabiyoti va adabiy tilining martabasi
yuksak darajaga k o ‘tarildi.
Y ettinchi d av r — X V II-X IX asr boshi. X onliklar davrida san’at. adabiyot
va ilm -fan rivojlandi. H a r b ir xonlik m adaniyati o'ziga xos tarzda, k o 'rin ish d a
va shakllarda n a m o y o n b o ‘ldi. Q o‘qon xorüigida jo 'sh q in adabiy m uhitning
www.ziyouz.com kutubxonasi

vujudga kelganügi ja h o n g a m ashhur ko’ptab sh o ir va shoiralarning yetishib
chiqishiga zam in yaratdi. Bu davrda o ‘zbek te a tr sa n 'a tin in g asosiy turlari:
masxarabozlik, qiziqchilik, qo‘g ‘irchoqbozlik va d o rb o zlik rivoj topdi. R aqs
san ’ati sohasida Farg‘o n a, Xorazm va B uxoroning o kziga xos uslublari yaratildi.
Ayniqsa, Farg'onada «Katta o'yin», « 0 ‘t o'yin», Buxoro-Sam arqandda «Chavki»
kabilar xalq orasida keng shuhrat qozongan. 0 ‘zbek m usiqa san’atining maishiy,
marosim iy, tarixiy kabi turlari keng tarqaldi. M uay y an vaqtda ijro etiladigan
to ‘y («Y or-yor»), m e h n a t («M ayda», «Y ozi»), m o ta m («Yig'i», «Sadr»)
q o ‘shiqlari ham da istalgan vaqtda kuylanadigan te rm a , q o ‘shiq, lapar, alia,
ashula, yalla kabilar xalq orasida m ashhur b o ‘lgan. X o razm , Buxoro, F aigko n a,
Toshkent maqomlari yuqori m um toz san’at turiga aylandi. Xalq cholgku asboblari
ichida g ‘ijjak, sato, q o 'b iz , d o'm bira, d u to r, ta n b u r, rubob, ganch, sibizg'a,
nay. q o kshnay, su rn ay , karnay, d oira, n o g 'o ra k a b ila r m usiqa ijro ch ilik
san ’atining ravnaq topishida asosiy o ‘rin tutdi.
Sakkizinchi davr - XIX asr oxiri va XX asr. X IX a s r oxiri XX asr boshlarida
Rossiya imperiyasi tom onidan O 'rta Osiyoning bosib olinishi o'zbek madaniyatiga
jiddiy ta ’sir kokrsatdi. Istilochilar o ‘z m adaniyatini jo riy etishga intildilar. Biroq
bu hodisaga nisbatan m ahalliy ziyolilar orasida turli qarashlar, siyosiy-m adaniy
oqim lar paydo b o ‘ldi. D in arboblari so f islom a n ’analari va qadriyatlariui
boshqa madaniyat ta ’siridan saqlashga va Yevropa m adaniyatiga qarshi kurashga
intild ilar. M ahalliy ziy o lilar o rasid a p ay d o b o ‘Igan ja d id c h ilik h a rak a ti
nam oyandalari m adaniyat va m a ’rifat usullarini m illiy asoslarda yangilash va
boyitishga harakat qildilar. O ktabr to ‘ntarishidan s o ‘ng nigilistik qarashga ega
v akillar «proletkult» o q im in i vujudga k e ltird ila r. P ro le tk u ltc h ila r m illiy
m adaniyatni tag-tom iri bilan q o ‘porib, m utlaqo yangi m adaniyat barpo etish
g ‘oyasini ilgari surdilar.
XIX asr oxiri XX asrning birinchi yarm ida o 'z b e k m adaniyatiga q a to r
yangiliklar kirib keldi. Yevropa ti pidagi klub, m uzey, teatr, sirk, o p era,
balet, xor, orkestr, estrada kabi shakllar m ahalliy m a d a n iy hayotda o 'z o 'm in i
topa boshladi. Joylarda ko‘p janrli havaskorlik ijodi taraq q iy etdi. M adaniyat va
s a n ’atn i targ 'ib q ilish d a om m aviy axborot v o s ita la ri - radio, m a tb u o t,
televideniye m uhim o 'rin egallay boshladi.
Sobiq sovet hokim iyati davrida m uayyan isliiar am alga oshirilgan b o l s a
da. biroq milliy ong, xalq a n ’analari, m a ’naviy qadriyatlarga qarshi kurash
olib borildi. N atijada o lzbek xalq a n ’anaviy m ad an iy ati o ‘z «tom irlari»dan
kerakli kuch ololm ay, yaxshi taraqqiy eta olm adi.
T o kqqizinchi d av r — i 991 -y ild an to bug u n g i k u n g ach a. O kzb ek isto n
m ustaqillikni q o klga kiritgandan so‘ng ajdodlarim iz to m o n id a n ming yilliklar
ichida yaratilgan bebaho m eros xalq an'anaviy m a d an iy atin i tiklash. saqlash
va taraqqiy ettirish borasida ulkan ishlar am alga o sh irilm o q d a. M ustaqillikning
ilk yillaridayoq 0 ‘zbekiston xalqaro subyektga aylanib, 1992-yilda BM Tga,
www.ziyouz.com kutubxonasi

1993-yilda Y U N E S K O g a a ’zo bo‘ldi. Y U N E S K O qaroriga muvoflq Buxoro va
Xiva shaharlarining 2500 yilligi, Sam arqand shahrining 2750 yilligi, Qarshi
shah rin in g 2700 y illigi, M arg ‘iIonning 2000 yilligi, T oshkent sh ah rin in g
2200 yilligi keng n ish o n lan d i. Milliy bayram lar, urf-odatlar va diniy qadriyatlar
qayta tik lan m o q d a, z am in im izd an yetishib ch iq q an buyuk tarixiy shaxslar va
m u ta fa k k irla m in g m e ro sla ri o ‘rganilib, n o m la ri e'z o z la n m o q d a . A hm ad
F arg'oniy, Im o m B uxoriy, Im om M oturidiy, B ahouddin N aqshband, A hm ad
Yassaviy, A m ir T e m u r, U lug‘bek, N avoiy kabi m utafakkirlam ing yubileylari
o'tkazildi. Yangi m a ’naviy-g'oyaviyyo'nalishlarshakllandi. Bu ijodiy izlanishlar
doirasini kengaytirib, badiiy tafakkur rivojining yanada jadallashishiga olib
kelmoqda. Tarixiy-falsafiy, m a ’naviy, axloqiy qadriyatlam ing keng qatlam larini
qayta idrok etish g‘oyalari, yangilanish tam oyillari m e'm orlik, tasviriy va amaliy
bezak sohalarida, m u siq a va tom osha san’atlarida, badiiy va hujjatli kino,
televideniye tizim id a yaqqol nam oyon b o ‘lm oqda.
Xalqim iz ta rix lar silsilasida o'zin in g irodaliligi, barqarorligi, b ir butunligi
bilan katta bosqinlar, m ustabidchilik, zulm iskanjasidan m ardonavor o ‘z im o n -
e ’tiqodiga suyanib o m o n chiqib kela oldi.
Bu jasur, m a to n a tli xalq o ‘z m etin irodasini, bardoshini avlodlarga yuksak
milliy qadriyatlari, m e ’m o riy obidalari, u rf-o d atlari qatorida m eros qoldirib
kelgan. Istiqlol y o ru g ‘ to n g kabi m illiy q a d riy a tla r ravnaqiga keng y o ‘l
ochm oqda.
Bugun 0 ‘zb ek isto n n in g ja h o n sivilizatsiyasiga dadil qadam lar bilan kirib
b o ris h id a , y o s h la r im iz d u n y o g a o 'z la r in i n a m o y o n q ilish id a k o 'h n a
tarix im izn in g , a jd o d la r m u m to z m a ’naviy va m a ’rifiy m ero sin in g o ‘rni
nihoyatda kattadir.
* * *
F a x rla n ish im iz m u m k in k i, tarix d a a jd o d la rim iz m ad a n iy ta ra q q iy o t
jih a tid an ja h o n x a lq la rid a n anch a ilgarilab ketgan davrlari k o ‘p b o ‘lgan.
Ju m lad an , d a stlab m ilo d d a n aw alg i 1-m ingyilliklar o ‘rtalarida V atanim izda
o'sha davrga m os q adim iy sivilizatsiya, ya'ni o ‘ziga xos shaharsozlik m adaniyati,
S o‘g‘d, X orazm , B a q triy a kabi davlatlar m adaniyati, zardushtiylik va boshqa
e 'tiq o d lar, o ‘n!ab a n tiq a yozuv tu rlart, am aliy sa n ’at nam unalari ravnaq
topdi va m a sh h u r b o i d i . Bu davrdagi ajdodlarim iz yutuqlari Sharq (X itoy.
H indiston) va G ‘a rb (R u m , Y unon) m adaniyatlariga ham m a 'lu m edi va
ularga ijobiy t a ’sir k o ‘rsatdi.
Ikkinchi m a rta — IX-X1I asrlarda islom d ini ta ’sirida ilm -fan, m a ’rifat
taraqqiy etdi. Bu d av rd a M arkaziy Osiyo (B uxoro, Sam arqand) islom dinining
o'ziga xos m arkaziga aylandi va bu o ‘lkada m uhaddislik ilmi (im om Buxoriy,
at-T erm iziy), ta s a w u f ilm i (Yassaviya, Kubroviya, N aqshbandiya tariqatlari)
ravnaq topdi. A h m a d F a rg ‘oniy, al-X orazm iy, al-F o ro b iy , Ibn Sino, al-
www.ziyouz.com kutubxonasi

Beruniy kabi vatandoshlarim iz ja h o n ilm -fani va taraqqiyotiga ulkan hissa
qo'shdilar. Ajdodlarimiz asarlarining G ‘arb m am lakatlarida îarqalishi Yevropa
uyg‘onishi-renessansini vujudga keltirdi, ya’ni Yevropani m ing yillik «uyqu»dan
uyg'otdi.
U ch in ch i b o r — XIV-XV asrlard a T em uriylar davrida M o v aro u n n ah rd a
ilm -fan, m a ’rifat, adabiyot, san’at, m e 'm o rlik jadal rivoj topib, Buyuk saltanat
poytaxti — Sam arqand dunyoning m ad an iy m arkazlaridan birig a aylandi.
D em ak, tarixda ajdodlarimiz o ‘z yuksak m adaniy darajasi b ila n (vaqti-vaqti
b ilan b o 4lsa h am ), vatanim izda vujudga keltirgan eng ilg‘o r m ad an iy at tufayli
ja h o n sivilizatsiyasiga o ‘zining m u n o sib hissasini q o ‘shdi.
Tarixiy tajribada (jumladan, IX -X II asrlarda ham ) m a’rifatga e ’tibor berish —
ta ra q q iy o t «g‘ildiragi»ni a y la n tirib y u b o rg an id ek , h o z irg i d a v rd a t a ’lim
to ‘g ‘risidagi Q o n u n , K adrlar tay y o rlash m illiy dasturi asosida boshlangan
m a ’rifiy islo h o tla r m illatim iz m a ’nav iy darajasini k o ‘ta r is h d a p o y d ev o r
b o ‘lm oqda. D em ak , m a ’naviy o m il (ilm -fa n . m a 'rifa t, m a fk u ra , siyosat,
adabiyot, s a n 'a t, din kabilar) m illa tim iz n i yana yuksaklarga k o ‘tarishiga
ishonchim iz komil.
M illat m adaniyatini yanada yuksaltirish uchun jam iy atd a m avjud bo^lgan
salohiyat, layoqat, qobiliyatlardan foydalanish jid d iy ah am iy at kasb etadi.
M illatning ichki m a ’naviy im k o n iy atlarid an foydalanish b ilan b ir qatorda
millat vakillarining tashabbuskorlik, ijodkorlik faolligini o sh irm o q zarur. Eng
m uhim i, ziyolilar ongi va ruhidagi yaratuvchilik salohiyatini jo n la n tirib . uning
m illat k am olotiga xizm at qildirish d a rk o r. P rezid en tim iz Islo m K arim ov
t a ’kidlaganidek: «Xalq — bamisoli u lu g ‘ va sharafli yo‘ldan ilgarilab borayotgan
ulkan karvon. U ni hech qanday k u c h ortga qaytarolm aydi. N e g a deganda,
xalqning qalbida n e-n e avlodlardan m ero s yengilm as k u ch — m a ’naviyat bor.
...H a r qaysi avlod undan k u c h -q u d rat, g ‘ayrat va ilh o m olib, o ‘zin in g n aq ad ar
ulkan ishlarga qodir ekanini n a m o y o n etadi».
M ustaqillik aynan shunday ezg u ish larn i am alga o sh irish g a, m ad an iy
rivojlanishga imkoniyat yaratibberm oqda. Respublikamizda am alga osliirilayotgan
m adaniy islohotlam ing barchasi in so n kelajagiga, m a ’naviy kam olotiga xizm at
qiladi. A ynan m adaniyat insoniyat taraq q iy o tin i ta ’m inlovchi bo sh om illardan
biri b o ‘lib xizm at qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. K arim ov LA.Yuksak m a’naviyat - yengilmas kuch. - Т., 2008.
2. K arim ov LA. Istiqlolva m a ’naviyat. - Т., 1994.
3. Karim ov LA. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. - Т., 1995.
4. Karimov I.A. 0 ‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. — Т.: 0 ‘zbekiston, 1997.
5. K arim ov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajakyo‘q. — Т., 1998.
6. Karim ov I.A. 0 ‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. - Т.: 0 ‘zbekiston, 2000.
7. Abdurasulov A. Xiva (tarixiy-ctnografik ocherklar) - Т.: 0 ‘zbekiston, 1997.
8. Abdullayev M. M adaniyatshunoslik asoslari. - Farg‘ona, 1998.
9. Abdullayev U.S. Farg'ona vodiysidagi etnoslararo jarayonlar. — Т.: Yangi asr
avlodi, 2005.
10. Абдуллаев P.C. О брядовая м узы ка Центральной Азии. — Т., 1994.
11. А бу-л-Ф азл Бейхаки. И стория Масуда. - Т., 1962.
12. Abu H om id M uhammad ibn M uhammad G ‘azzoliy. Qabr azobi - T
1994.
13. Abdurahimov T. 0 ‘zbek xalq o ‘yinlariva tomoshalari. — Т., 1997.
14. Абдурахимов Б. Культура к ак объект инвестирования. —Т., 1998.
15. Abduraxmonov A. Ulug‘bek akademiyasi. — Т., 1993.
16. AbduxaJiqov S. M adaniyat tarixi va uning masalasi. — Т.: Fan, 1992.
17. A brorov M. Yangicha fikrlash va milliy urf-odatlar. - Т.: Fan, 1990.
18. Abu Rayhon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan
asarlar, 1-tom . - Т., 1998.
19. Abuig‘oziy Bahodirxon. Shajarayi turk. - T.:Cho‘lpon, 1992.
20. Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorliklar. /Asqar Mahkam tarjimasi. - Т.. 2001.
21. Avesto. - Т., 2001.
22. «Avesto» va uning insoniyat taraqqiyotidagi o ‘mi. - Toshkent-Urganch
2 0 01
.
23. A jdodlar o'giti. — Т., 1993.
24. A zam at Ziyo. 0 ‘zbek davlatchiligi tarixi. — Т., 2000.
25. A m ir T em ur Ko‘ragon. Zafar y o ii. — Т.: Nur, 1992.
26. A m ir T em ur o'gitlari. — Т.. 1992.
27. A m ir T em ur va Temuriylar davrida madaniyat va san at. - T ......
28. А нтичное наследия в культуре Возрождения. — М., 1994.
29. Anarbayev А.А., Maksudov F.A. Drevniy Mafgilan. Т.: Fan. 2007.
30. Asqarov A. 0 ‘zbekiston tarixi. — Т.: 0 ‘qituvchi, 1994.
31. Asqarov A. 0 ‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. - Т.: Universitet,
2007.
www.ziyouz.com kutubxonasi

32. Atamuradov S., Husanov S.. Rametov J.. M a’naviyat asoslari. M a'ruza
matnlari. — T.. 2000.
33. Ashirov A. “Avesto”dan m eros marosimlar. — T.: M eros, 2001.
34. Ashirov A. 0 ‘zbek xalqining qadimiy e ’tiqod va marosimlari. — T.: A.Navoiy
nomidagi O ‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007.
35. Ashirov A., Ahmadjonov Sh. Etnologiya. — T., 2007.
36. Ахунбабаев Х.Г. Об одном согдийском обычаи //И с т о р и я
материальной культуры Узбекистана. Вып.23 - Т., 1990.
37. Ахунджанов Э.А. П исьменная культура Средней А зии. — Т.:
Изд.народ.наслед.им. А.Кадыри, 2000.
38. Ahmedov В. 0 ‘zbek ulusi. —T.: A Qodiriy nom . Xalq m erosi nashr., 1992.
39. Alisher Navoiy. Tanlangan asarlar 13-tom. - T ., 1966.
40. Axmedova E., Gabidulin R. Kulturologiya. — T., 2001.
41. A.Erkayev. Ma'naviyat - m illat nishoni. - T.: M a’naviyat, 1997;
42. Бартолд В.В. История культурной жизни Туркестана //С о ч и н ен и я.
т.1. - М.: Наука, 1978.
43. Bobomurodov A. Islom odobi va madaniyati. — T.: C h o ‘lpon 1995.
44. Богусловская C.M . М еханизм культурной приеем ственности. — М.,
1989.
45. Boynazarov F. Antik dunyo. — T.: M ehnat, 1983.
46. Boltaboyev S. Mustamlaka Turkistonda islom dinining ahvoli. — T., 1994.
47. Бромлей Ю. Создана человечество. - М., 1984.
48. Bo‘riyev О., Xoliqov D. T urkona a n ’ana va udum lar — m illat ko‘rki. — T.,
1998.
49. Bo'riyev O.B. An anaviy uy qurish bilan b o g liq rasm -rusum lar. / / 0 ‘zbek
xalqi boqiy qadriyatlari. — Qarshi, 2005.
50. Vamberi H. Buxoro yoxud M ovarounnahr tarixi. — T ., 1990.
51. Vatan madaniyati tarixi. — T ., 1995.
52. Восток и Запад. - М., 1988.
53. Валиев А.К. Проблемы разви ти я духовной культуры. — Т.:
У збекистан, 1992.
54. Galiyev Sh. 0 ‘zbek bolalar o ‘yin folklori. - T.: F an, 1998.
55. Gulm etov E., Qobiljonova T ., Emazarov Sh., Mavrulov A. Madaniyat-
shunoslik. M a’ruzalar matni. - T., 2000.
56.Гельдиев А.Ч. Н ациональная культура и личность. — Т.:
Узбекистан, 1993.
57. Джабборов И. Д ревянская Г. Духи, святые, боги С редней Азии. — Т.:
Узбекистан, 1993.
58. Davlatova S.T. 0 ‘zbek milliy kiyimlari: an ’anaviylik va zamonaviylik. - T.:
Yangi asr avlodi, 2006.
59.Д ревние цивилизации. — М ., 1987.
60. Д ревний Восток и мировая культура. - М., 1981.
www.ziyouz.com kutubxonasi

6 1 .Е р асо в B.C. Культура, религия и цивилизация на Востоке. — М.,
1990.
62. Jabborov I. Ruhiy olam: jaholat va kamolot. - Т.: 0 ‘zbekiston, 1986.
63. Jabborov I. 0 ‘zbek xalq etnografiyasi. — Т., 1994.
64. Jabborov I. Antik madaniyat va ma'naviyat xazinasi. — Т.: 0 ‘zbekiston.
1999.
65. Jabborov I. 0 ‘zbeklar: turm ush tarzi va madaniyati. - Т.: 0 ‘qituvchi,
2003.
66. Jalolov A. XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi o ‘zbek adabiyoti. - Т.:
Fan, 1991.
67. Jum aniyozov R. Xalq ijodiyoti - xaq ijod. - Т.: 0 ‘zbekiston, 1992.
68. J o ‘rayev B.X. Madaniyat: axloq va inson. - Т.: Fan, 1992.
69. J o ‘rayev M. Ipak yo‘li afsonalari — Т.: Fan, 1993.
70.3ахидов В. Три Титана. — Т.: Ф ан , 1973.
71. З и ёй ев А. Узбек давлатчилиги тарихи. - Т .. 2000.
72. И к о н н и к о в а С. Диалоги о культуре. — JI., 1987.
73. Im om Ismoil al-Buxoriy. A l-adab al-mufrad (Adab durdonalari). — Т.:
0 ‘zbekiston, 1990.
74. Im om nazarov M. Milliy m a’navjyatimiz nazariyasiga chizgilar. — Т., 1998.
75. Im om nazarov M., Eshm uham edova M. Milliy ma’naviyatimiz asoslari. T.
2001
76. Ism oilov X. 0 ‘zbek to ‘ylari. — Т.: 0 ‘zbekiston, 1992.
77. И стория первобытного общ ество. - M.: Наука, 1988.
78. И стори я Узбекистана в источниках. — Т.: Ф ан, 1984.
79. И скусства стран Востока. - М .: Просвещение, 1986.
80. И скусства стран народов мира. Энциклопедия. - М., 1956-78.
81.К авутович О. Вечний Египет. — М., 1989.
82. К аган М .С.И скусства и систем культуры. — М., 1979.
83. K aram atov Н. Q ur’on va o ‘zbek adabiyoti. — Т.: Fan, 1993.
84. Karimov B.R. Millat, inson va til: taraqqiyot muammolari. — Qarshi: Nasaf,
2003.
85. К арм ы ш ева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов
Тадж икистана и Узбекистана. — М ., 1976.
86. K arom atov H. 0 ‘zbekistonda m oziy e’tiqodlar tarixi. — Т.: 2008y.
87. К асам би Д . Культура цивилизации древной Индии. — М., 1986.
88. К о л п и н ск и й Ю.Д. Великое наследие античной Эллади и его
значение д ля современности. — М., 1977.
89. К освен И. Очерки истории первобитной культури. — М., 1957.
90. Kosven М .О. Ibtidoiy m adaniyat tarixidan. — Т.: 1960.
91. Куббель Л. Страна золота-веха, культура. - М., 1990.
92. К узьм ин а Е.Е. Конь в религии искусстве саков и скиф ов / / Скифы
и сарматы. — К иев, 1977.
93. Культура Древнего Египта. — М .. 1986.
www.ziyouz.com kutubxonasi

94. Культура эпохи Возрождения. — М., 1986.
95. Куманецкий К. И стория культури древней Греции и Рима. - М
1990.
96.Л икош ин Н.С. Пол ж изни в Туркестане. Т. 1916
97. MavrulovA. M a’naviyatni sog'lomlashtirish davri. — Т.: 0 ‘zbekiston, 1996.
98. M adaniy va m a’rifly ishlar (lug‘at). - Т.: Q om uslar Bosh tahririyati, 1996.
99. Madaniyat vajamiyat. - Т.: 0 ‘zbekiston, 1993.
100. Madaniyatshunoslik. M a'ruzalar matni.T.2000;
101. Mallayev N. O'zbek adabiyoti larixi. - Т., 1976.
102. М аркарьян Э.С. Теория культуры и соврем енная наука. - М.,
1989.
103.М ассон В.М. Средняя А зия и Древний Восток. — М ., Наука, 1964.
104. M ahmudov Т. «Avesto» haqida. — Т.: 2000
105. Mahkamov I. Axloq-odob saboqlari. - Т.: F an, 1994.
106. Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk. T. 1963.
107. M ahmudov R. Huquq va madaniyat. - Т.: 0 ‘zbekiston, 1964.
108. Mahmudov T. «Avesto» haqida. - Т.: Sharq, 2000.
109. M ahmudov Sattor. 0 ‘zbek udumlari, - Т.: 2007.
110. M a’naviyat asoslari. T. 2000
111. M a'naviyatyulduzlari.T. 1999;
112. Milliy urf-odat, marosim va a n ’analarning shaxs m a ’naviy kamolotidagi
o ‘mi. T. 1999
113. Moziydan taralgan ziyo. T. 1998
114. Mustaqil O lzbekiston tarixi. 3-kitob. T. 2001
115. Мусулманские праздники. М. 1990
116. Murodov М., Qoraboyev U ., Rustamova R. Etnom adaniyat. - Т.: Adolat
2003.
117. Mustaqillik, ilmiy-ommabop lug‘at. - Т., 1998.
118. Muhammadjonov A. 0 ‘zbekiston tarixi. - Т.: 0 ‘qituvchi, 1994.
119. «Muxtasar». - Т.: Cho‘lpon, 1992.
120. M o‘minov I. Amir Tem urning 0 ‘rta Osiyo tarixida tutgan o 'rn i va roli. -
Т.: Fan, 1994
121. Наджимов Г.Н. Народные традиции и культура. — Т.: ^збекистон,
1992.
122. Nazarov. KAkseologiya (Qadriyatlar falsafasi). Т. 1999;
123. Narshaxiy. Buxoro tarixi. — Т.: 1999.
124. Nasriddinov Q. O'zbek dafn va ta'ziya marosimlari. — Т.: Meros, 1996.
125. Nozilov D.A. 0 ‘rta Osiyo dizayni tarixidan. - Т.: 0 ‘zbekiston, 1998.
126. Огудин B.JI. Страна Ф ергана. - М., 2002
127. Оппенхейм А. Д ревняя М есопатамия. - М ., 1990.
128. Основы теории культуры. — М., 1986.
129. Очеркни истории искусства. — М., 1987.
130. Pidayev Sh. Sirli Kushonlar saltanati. - Т.: F an, 1990.
www.ziyouz.com kutubxonasi

131. П у гач ен к о в а Г. И з худож ественной сокрови щ н и ц ы С реднего
Востока. — Т .. 1987.
132. Pugachenkova G. Tem um ing m e'm oriy merosi. - Т.. 1996.
133. П угаченкова Г., Ремпель J1. О черки истории искусства Средний
Азии. - М ., 1982.
134. П угаченкова Г. М иниатюры Средней Азии. —М., 1974.
135. П угаченкова Г. Ш едевры Средней Азии. - М., 1986.
136. Ro‘zm etovA . Madaniyatda menejment va iqtisodiyot asoslari. Т.: 0 ‘qitiivchi
1998.
137. Разум ович H. Политическая и правовая культура. - М ., 1989.
138. R ahm atulloh Turkistoniy. Ilm va Iymon. - M.: M ovarounnahr, 1993.
139. Rahm onov M. 0 ‘zbekteatri. 1-tom. T. 1975
140. Sagdullayev A. Qadimgi 0 ‘rta Osiyo tarixi. - Т.: Universitet, 2004
141. Sagdullayev A., Aminov В., Mavlonov U ., Norqulov N. 0 ‘zbekiston
tarixi: davlat v ajam iy at taraqqiyoti. - Т.: Akademiya. 2000
142. Sagdullayev A.. Mavlonov U. 0 ‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. -
Т.: Akademiya, 2006
143. Сагдуллаев A. Поход А лександра Македонского в Сагдиану. - Т •
2007.
144. Sarim soqov В. 0 ‘zbek marosim folklori. - Т.: Fan, 1986.
145. Safarov О. 0 ‘zbek bo‘lalar poetik folklori. - « 0 ‘qituvchi», 1985
146. Suiaym onova F. Sharq va G ‘aib. - Т.: Fan, 1997.
147. Сухарева O.A. Бухара: XIX - начало XX в. М. 1966
148. Sodiqova N . XÍX-XX asrlardao‘zbekm illiy kiyimlari. - Т.: Sharq, 2001.
149. Soatov G . Madaniyatshunoslik. Karshi 2000;
150. Тайлор Э. Первобытная культура. -М ., 1989.
151. Т и м о ш и н о в В.И. Культурология - Алмата 1997;
152. Токарев С. Ранные формы религии. - М ., 1990.
153. Толстов С .П . Д ревняя культура Узбекистана - Т .: Ф аи, 1943.
154. Толстов С .П . Древний Хорезм. — М., МГУ. 1948.
155. T em u r tuzuklari. - Т.: Sharq, 1991.
156. Т еори я и история культури. — Т ., 1992.
157. T urón U sm on. Turkiy xalqlar mafkurasi. - Т., 1995.
158. 0 ‘zbekiston tarixi va madaniyati. - Т.: O ’qituvchi, 1992.
159. 0 ‘zbekiston san’ati.— T. 2001
160. О zbekiston hududida dehqonchilik madaniyatining tarixiy ildizlari va
zamonaviy jarayonlar. - Т.. 2006.
161. U sm on O. Bahouddin Naqshband va uning tariqati haqida. - Т., 1993
162. Forobiy. Fozil odam larshahri. - Т., 1993.
163. U yg'onish davri va Sharq mutafakkirlari. - Т., 1985.
164. Firdavsiy. Shohnoma. T. 1986
165. Xayrullayev M .M . 0 ‘rta Osiyoda Ilk Uyg'onish davri madaniyati. — T •
Fan, 1994.
www.ziyouz.com kutubxonasi

166. Hakimova О. Mantiq va nutq madaniyati. Т.: A Qodiriy nom . Xalq merosi
nashr., 2002.
167. Xiva - m inggum baz shahri. - Т.: Sharq, 1997.
168. Xolmatova M. Oilaviy m unosabatlar m a ’naviyati va sog‘lom avlod
tarbiyasi. - Т.: 0 ‘zbekiston, 2000.
169. Хрестоматия по истории древнего мира. — М.: П росвещ ение, 1991.
170. Художественная культура Средней А зии IX-XI1I веков. - Т.: Изд.
Литература и искусства им Г.Гуляма, 1983.
171. Хук. С.Ф. М ифология Ближ него Востока. - М ., 1992.
172. Husayn Voiz Koshifiy, Futuvotnomai Sultoniy. - Т ., 1994.
173. Sharofuddin Ali Yazdiy. Zafam om a. - Т.: 1997
174. Shayxova X. Inson va lining m a’naviy dunyosi. - Т., 1993.
2 0 0 0 ^ ^ 1егти х атс^ 0У S., OchildiyevA. Madaniyat va sivilizatsiya. — Farg'ona,
2
q q ^ ’ Shoniyozov K.Sh. O'zbek xalqining shakllanish jarayoni. — T,: Sharq,
177. Ш он и ёзо в К .111., И с м аи л о в Х .И . Э т н о г р а ф и ч е с к и е очерки
материальной культуры узбеков коней XIX - начало XX в. - Т.: Ф ан.
1981.
178. Yusupov Е. M a’naviyat va jam iyat taraqqiyoti. - X o'jand, 1996.
179. Yusupov E., Ismoilov F. Inson barkamolligi. - Т ., 1990.
180. Yusupov E. Komil insonning m a’naviy asoslari T. 1988.;
181. Yassaviy A. Hikmatlar. — Т.: Adabiyot va sa n 'at nashriyoti, 1991.
182. Карабаев У. Этнокультура. - Т., 2005.
183. Qoraboyev U. O lzbek xalqi bayramlari. - Т., 2002.
184. Qoraboyev U. M adaniy tadbirlar. - Т.: 2004.
185. Qur’oni Karim. T. 2001
186. G ‘oyibov N. Amir Tem ur davri m a’naviyati. - T. 2001
187. G ‘ofurov 3. Mustaqillikning m a ’naviy zaminlari. - Qarshi, 1994.
188. Xayrullayev M. Shoraxmedov D. Madaniyat va m eros. - Т.: 1973.
189. Геродот. История n девяти книгах. Книга четвёртая. В 2 томах Т 1 -
М., 1985.
www.ziyouz.com kutubxonasi

K IR IS H ........................................................................................................................................ 3
I qism. MADANIYAT NAZARIYASI
.
I bob. M A D A N TY A T T U S H U N C H A S Ï............................................................................ 5
A l l bob. M 0 D D 1 Y V A M A ’NAVIY M A D A N IY A T ...................................................... 11
( ’ k l l bob. M A D A N IY A T N IN G V A ZIFA f A R I..............................................................16
W I V bob. M A D A N IY A T VA M A D A N IY M E R O S ........................................................18
V b o b . M A D A N IY A T VA S1V1LIZATSIYA...................................................................21
II qism. O ‘ZB EK IST0N MADANIYATI TARIXI
I bob. IB T ID O IY M A D A N IY A T ....................................................................................24
1-§. P aleo lit davri m ad an iy ati........................................................................................... 24
2-§. N e o lit davri m ad an iy ati...............................................................................................27
3-§. B ro n za d av ri m ad an iy ati.............................................................................................. 28
II bob. Q A D IM G I D AV R M A D A N IY A T I...................................................................31
1-§. M ark aziy O siyo xaiqlarining qadim gi m adaniyati h aq id a.................................31
2-§. Q adim gi x o razm liklam ing m adaniyati, san ’ati va diniy qarashlari.................. 36
3-§. Q adim gi B aqtriya m adaniyati va s a n ’a ti.................................................................. 40
4-§. Q adim gi s o ‘g ‘diyonaliklarning m adaniyati, sa n ’ati va diniy q arashlari...........44
5-§. A vesto — ajd o d larim izn in g qadim gi bebaho yozm a y o d g o rlig i.........................48
III bob. Q A D I M G I S U LO L A L A R D A V RI M A D A N IY A T I................................... 56
1-§. K u sh o n la r davri m ad an iy ati...................................................................................... 56
2-§. E ftalitlar d av ri m ad an iy ati..........................................................................................59
3 -§ .T u rk x o q o n lig i davri m adaniyati, s a n ’ati va din iy q a ra s h la ri............................ 62
IV bob. S H A R Q U Y G 'O N IS H D A V RI M A D A N IY A T I......................................... 72
1-§. S h arq va G 'a r b U yg‘onish davrlari m adaniyatlari va ularning xususiyatlari....72
2-§. Ilm -fa n ta ra q q iy o ti....................................................................................................... 75
3-§. Islom ta ’lim o ti va hadisshunoslik ilm ining rivoji................................................... 77
4 -§ . T ilsh u n o slik va axloqshunoslik.................................................................................. 80
5-§. M e ’m orchilik va m usiqa san ’ati.................................................................................. 82
V.bob. T E M U R IY L A R D A V RI M A D A N IY A T I......................................................... 87
1 -§. A m ir T e m u r dav ri m adaniyati va u n in g asosiy x u su siy atlari............................. 87
2-§. Ilm -fa n ra v n a q i............................................................................................................. 91
www.ziyouz.com kutubxonasi

3-§. M e'm o rlik s a n ’a ti..........................................................................................
93
4-§. M iniatura va m usiqa s a n 'a ti...............................................................................
%
5-§. A dabiy-badiiy ja ra y o n ............................................................................................
98
VI bob. X V I-X IX A SR L A R M A D A N IY A T I.................................................................100
I -§. Ijtim oiy-m adaniy hayot va lining asosiy x u su siy a tla ri.......................................
100
2
-§. Falsafiy tafakkur va tarix fanlari rivoji......................................................................
103
3-§. A dabiy-badiiy ja r a y o n ...........................................................................................
j
04
4-§. M e’m orlik va m usiqa m ad an iy ati..............................................................................
106
5-§. M arkaziy Osiyo hududidagi u ch xonlik va m adaniy h a y o t................................. 108
V II bob. M U S T A M L A K A C H IL IK D AV RI M A D A N IY A T I................................ U 0
1-§. Rossiya imperiyasi istilosi va uning milliy m adaniyatga t a ’siri.............................110
2-§. Turkiston o ik a sid a ta ’lim tizim i va uning o ‘ziga xos jih a tla ri........................... 115
3-§. Ilm iy jam iy atlar va ularning m illiy m adaniyatga k o ‘rs a tg a n t a ’siri................1 18
4-§. M e ’m orlik va m usiqa sa n ’a ti..............................................................................
119
5-§. S h o 'ro la r davri m ad an iy ati.........................................................................
123
I I I qism. M U S T A Q IL L IK DAVRI M A DANIYATI
I bob. M U S T A Q IL L IK VA M A D A N IY IS L O H O T L A R ..........................................130
II bob. M A D A N IY A T S O H A S ID A M IL L IY G 'O Y A IF O D A S I .......................136
IM bob. O 'Z B E K X A LQ I A N ’A N A V IY M A D A N IY A T I.......................................
141
IV bob. M U ST A Q IL O 'Z B E K IS T O N B A D IIY M A D A N IY A T I.......................... 155
V bob. O 'Z B E K IS T O N - K O ‘P M IL L A T L I VA D IN IY
M A D A N IYAT D IY O R I.......................................................................................................
VI bob. M A D A N IY -M A ’ R IF IY M U A SSA SA LA R F A O L IY A T I......................... 170
VII bob. O 'Z B E K IS T O N D A F A N T A R A Q Q IY O T I...................................
176
X U L O S A .................................................................................................................
” I80
F O Y D A L A N IL G A N A D A B IY O T L A R .........................................................................188
www.ziyouz.com kutubxonasi

Usmon Qoraboyev, G‘ayrat Soatov
0 ‘ZBEKIST0N MADANIYATI

Download 5.87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 ... 13 14 15 16 17 18 19 20 21