0 ‘zbekist0n madaniyati
II B O B . M ODDIY VA M A ’NAVIY MADANIYAT
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
O\'zbekiston madaniyati Usmon Qoraboyev, G\'ayrat Soatov
II B O B . M ODDIY VA M A ’NAVIY MADANIYAT
M adaniyat tushunchasi keng va to r m a ’nolarga ega. K eng m a 'n o d a g i m adaniyat tu sh u n ch asi o ‘ziga b u tu n in so n am aliy faoüyati natijasida b u n y o d etilgan barch a m oddiy va m a'naviy bo y lik larn i qam rab oladi. M a d a n iy a t bu insoniyatning ijtim oiy-tarixiy tajribasi ja ra y o n id a , ya’ni tabiat va ja m iy a tn i o ‘zgartirishga qaratilgan m ehnat faoliyati ja ray o n id a vujudga keltirilgan b a rclia boyliklar m ajm uyidan iboratdir. T o r m a ’nodagi m adaniyat tu sh u n ch asi insoniyat m a ’naviy hay o ti so h asin i qam rab oluvchi barch a sohalarga nisbatan ishlatiladi. M a d a n iy a t, b irin c h id a n , in s o n n in g b io lo g ik va ijtim o iy e h tiy o jla rin i qondiruvchi iste'm o l vositaiari shaklida, ik k in ch id an , ishlab chiqarish faoliyati m ahsuli sifatida olib qaraladi va ikkiga: m o d d iy ham da m a ’naviy m a d a n iy a t kabi turga ajratiladi. M oddiy m adaniyat — bu, eng avvalo. m e h n a t qurollari, tra n sp o rt, alo q a vositaiari, uy-joylar, kiyim -kechaklar, o ziq -o v q atlar, h a r xil b u y u m lar, xullas, in so n iy a tn in g m o d d iy eh tiy o jlarin i q o n d iru v c h i b a rc h a n a rs a la r h a m d a kishilam ing ishlab chiqarish tajribalari, k o ‘n ikm alari va m ah o ratlarid ir. www.ziyouz.com kutubxonasi M a ’naviy m adaniyat esa kishilarning bilimlari, tajribalari, urf-odatlari, x u lq - a tv o r la r i, fa n , a d a b i y o t , s a n ’a t, fa lsa fa , a x lo q , h u q u q , ilm iy d u n y o q a rash , diniy e ’tiq o d la ri, t a ’lim -tarbiya, m atbuot, xullas, insoniyatning m a ’naviy ehtiyojlarini q o n d iru v ch i barcha m a’naviy boyliklardir. M adaniyat o ‘z taraqqiyoti jarayonida ayrim tarm oqlarga ham bo‘linib boradi. M asalan , m a ’naviy m a d a n iy at, badiiy m adaniyat, estetik m adaniyat, axloqiy m adaniyat, kiyinish m ad an iy ati, m uom ala m adaniyati va boshqalarga b o ’linsa, m o d d iy m adaniyat tex n ik a m ad an iy ati, dehqonchilik m adaniyati, qurilish m ad an iy ati, turm ush m ad a n iy ati kabi tarm oqlarga ajraladi. 0 ‘z navbatida, bu ta rm o q la r bir-biri bilan uzviy b o g ‘liq b o lg a n tu rli-tu m an tu sh u n ch a va xatti- h arak atlarn i qam rab oladi. M a salan , turm ush m adaniyati uy-joy qurilishidagi k o ‘rk a m lik , k iy im -k e c h a k , p o y a fz a l, o sh x o n a , u y jih o z la r i, o z o d a lik , p azan d alik , oila va ja m iy a td a m aishiy xizmat va dam olishni tashkil etishni q a m ra b olishini tushunam iz. M adaniyat dunyoni o'zlashtirish jarayonidir. Inson dunyoni o'zlashtira borib, o ‘zin in g ijodiy k u c h -q u w a ti va qobiliyatini nam oyon eta boradi, o ‘zi yaratgan m o d d iy va m a ’naviy boyliklarda o ‘z m ohiyatini m oddiylashtiradi. M oddiy va m a ’naviy m ad an iy atlarn i bir-biridan ajralgan, alohida holda ta s a w u r qilish m um kin em as. Aslida, m oddiy m adaniyat ham . m a'naviy m a d an iy at ham insoniy faoliyat natijasidir. Lekin h ar q an d ay insoniy faoliyat m a ’naviy boylik bo‘Ia olmaydi. Shu sababdan ham madaniyat moddiy va ma'naviy m adaniyatlarga boMinadi. M oddiy va m a ’naviy ishlab chiqarish yagona ijtim oiy ishlab chiqarish jara y o n in in g ikki to m o n i h iso b lan ib , bu jarayonda m oddiy ishlab chiqarish belgiiovchi roi o'ynaydi. C h u n k i m oddiy n e ’m atlar ishlab chiqarish m uayyan ja m iy a tn in g barcha to m o n la rin i, shu jum ladan, m a ’naviy ishlab chiqarish ja ra y o n in i ham belgilab be rad i. A slida m a ’naviy ishlab chiqarish - bu ijtimoiy o n g shakllarini tashkil e tu v c h i davlat, oila, m afkura, h uquq, axloq, fan, s a n ’at, d in iy e ’tiqodlar va b o sh q alarn i ishlab chiqarishdir. M oddiy m adaniyat. M o d d iy boyliklarni yaratishda kishilar ishlab chiqarish v o sita la ri. eng a w a lo , m e h n a t qurollaridan foydalanadilar. H a r b ir davr m o d d iy m a d an iy atin in g ta ra q q iy o tin i o*sha davrda foydalanilgan ishlab ch iq arish vositalariga qarab aniqlash m um kin. M asalan, faqat q o ‘l m ehnatidan fo y d alan ilg an davr m o d d iy m a d a n iy a ti, undan k o 'ra avtom atlashgan davr v a s o ‘n g ra, k o m p y u te rla rd a n fo y d a la n ila d ig a n h o z irg i z a m o n m o d d iy m a d a n iy a ti a w a lg i d a v rla r m o d d iy -tex n ik a tara q q iy o tid a n an ch a yuqori ek an lig in i ko‘rsatadi. Insoniyat ilm iy tafakkuri taraqqiyotining turli davrlariga e ’tibor bersak, X IX asrgacha m adaniyat tu sh u n ch a si faqat m a’naviy m adaniyatga nisbatan ishlatilib kelinganligini k o ‘ram iz. Asosiy e ’tibor m oddiy boyliklarni yaratuvchi in so n , uning diniy e ’tiqodlari, axloqiy xatti-harakatlari, ilm olishga intilishi, www.ziyouz.com kutubxonasi ijodkorlik salohiyatiga qaratilgan. Ishlab ch iq a rish jarayoni, ya'ni tabiatga ta 's ir ko‘rsatib, m oddiy boyliklar islilab c h iq arish d iq q a t-e 'iib o rd a n ch etd a q o lgan. G o ‘yo ishlab chiqarish bilan shug‘ullanishi tabiiydek ko ‘ringan. Bu esa n a fa q a t insonning m oddiy-m adaniy boyliklam i yaratishdagi o ‘rnini, balki ja m iy a tn in g m oddiy hayotini o'rganishni ham e ’tib o rd a n ch e td a qoldirdi. A sosan X IX asrn in g ikkinchi y a rm id a n b o sh la b k ish ilarn in g m o d d iy boyliklam i ishlab chiqarish jarayonidagi o ‘rn i, u n d a n oladigan ulushi, asosiy ishlab c h iq a ru v c h i k u ch sifatid ag i q a d r - q im m a ti, h u q u q la ri. b u r c h va m ajburiyatlari, m oddiy m anfaatdorligi, faro v o n hayot kechirishi m asalasi, m oddiy boyliklar ishlab chiqarish ja ra y o n id a z a ru r bo 'lg an tajriba, m a la k a va ko‘nikm alarga alohida e ’tibor berila boshlandi. K ishilarning m oddiy boyliklar ishlab ch iq arish jarayoni m oddiy m a d a n iy a t- ning ko'plab tarm oqlari vujudga kelishiga olib keldi. O dam lam ing tabiatga ongli ta ’sir k o ‘rsatishi dastlab dehqonchilik m ad a n iy a tin i vujudga keltirdi. A g ra r sug‘orm a d eh qonchilikni rivojlantirish ja ra y o n id a kishilar yerga ishlov b e rish madaniyatini egalladilar. H unarm andchilikning taraqqiy etishi esa turli xil kasbiy m adaniyatlam ing shakllanishiga, ishlab chiqarishga texnikaning kirib k elish i ishlab c h iq a rish te x n ik a m a d a n iy a ti k a b i m o d d iy m a d a n iy a tn in g tu r li sohalarining vujudga kelishiga sabab b o ‘ldi. K ishilar turm ush sh a rt-s h a ro it- larining yaxshilana borishi o'zida ham m o d d iy , ham m a ’naviy m a d a n iy a tn i birlashtiruvchi tu rm u sh m adaniyatining vujudga kelishiga olib keldi. Hozirgi paytda zamonaviy texnika yutuqlari jam iy at m oddiy m adaniyatining asosini belgilab beruvchi kuchga aylandi. M oddiy m adan iy atn in g tarkibiy tu zilish ig a n a z a r tashlasak, u u c h xil unsurdan: ishlab chiqarish vositalari, is te 'm o l vositalari va y a ra tu v c h a n lik faoliyati kabi unsurlardan tashkil top g an lig in i k o ‘ram iz. Ishlab chiqarish vositalari tarkibiga m e h n a t qurollari va ular b ilan t a ’sir ko‘rsatiladigan m e h n a t manbayi, tran sp o rt va aloqa vositalari, ishlab c h iq a rish jarayonida foydalaniladigan turli xil su n 'iy in sh o o tla r kiradi. U y -jo y , k iy im -k e c h a k , o z iq -o v q a t, u y - r o ‘z g ‘o r b u y u m la ri i s t e ’m o l vositalarining tarkibiga kiradi. Ishlab ch iq arish va iste’mol vositalarining q a y ta r z d a s h a k lla n g a n lig ig a q a ra o m u a y y a n x a lq , e la t y o k i m i l l a t n i n g um um m adaniy taraqqiyotiga baho berish m u m k in . M asalan, birgina is te 'm o l vositalarini o 'rg an ish xalqning ehtiyojlari k o ia m i qay darajadaligini k o ‘rsa ta d i, ch u n k i eh tiyojlarning keng k o'lam liligi m o d d iy - m adaniy ta ra q q iy o tn in g harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. M oddiy m ad a n iy atn in g u c h in c h i u n su ri m o d d iy b o yliklam i y a r a tis h , rivojlantirish, boyitish va ulardan fo y d a la n ish kabilarni o 'z ichiga o la d i. Yaratuvchanlik faoliyati jarayonida kishilarning bilim lari, malakalari, k o ‘n ik m a , ijodiy salohiyati va kasbiy tajribalari ishlab chiqarilayotgan m a h su lo tla rg a ko'ch ad i va m oddiylashadi. www.ziyouz.com kutubxonasi X u lo sa q ilib a y tg a n d a , ja m iy a tn in g m o d d iy m a d a n iy a ti, m o d d iy boyliklar ishlab c h iq arish ja ra y o n in in g barcha sohalari va u lam in g natijalarini o ‘z ic h ig a olad i. M o d d iy m a d a n iy a t k ish ilarn in g m o d d iy e h tiy o jla rin i q o n d irish , yuqori d ara jad a g i farovonlikni ta ’m inlaydigan sh a rt-sh aro itlarin i y a ra tish jaray o n id ir. M a ’naviy m adaniyat. M a ’naviy m adaniyat bu m a ’naviy ishlab chiqarish, ijtim oiy ong shakllarini vujudga keltirish sohalaridir. M a’naviy m adaniyat h a q id a fikr yuritishdan a w a l, uning jam iyat m a ’naviy h ay o ti tu sh u n ch a sid an fa rq in i aniqlab olish zarur. Jam iy atn in g m a ’naviy h ay o ti tu sh u n ch asi k ish ilar, ja m o a , elat, m illat, sin flar hayoti m a ’naviy ja ra y o n la rin i x arak terlo v ch i u m u m iy tushuncha hiso b lan ad i. B izningcha, m a ’n a v iy m a d a n iy a t m u a y y a n ja m iy a tn in g m a fk u ra so h a s i, ijtim o iy psixologiya, axloq, s a n ’a t, d in iy e ’tiq o d lar kabi to m o n la rin i tashkil etadi. M a ’naviy m adaniyat tu s h u n c h a s i tarixiy jih atd an y o ‘lga q o ‘yiigan m a ’naviy boyliklam i ishlab ch iq arish , taqsim lash va iste’m ol (foydalanish) jarayonlarini h a m q am rab oladi. M a ’naviy m ad an iy at ijtim oiy ong shakllarining u yoki bu y ig ‘indisi em as, balki m u a y y a n g ‘oyalar, qarashlar, ta sa w u rla r, tu sh u n c h alar va b o s h q a la rn i v u ju d g a k e ltiru v c h i ijodiy fa o liy a td ir. H o z irg i z a m o n m a d a n iy a tsh u n o sla rid a n V .M .M e ju y e v , S .N .A rtan o v sk iy , A .I.A rn o ld o v , E .A .B a lle r, E .V .S o k o lo v , M .X ay ru llay ev , S .S h e rm u h a m e d o v , U .Q o ra - b o y e v , A .E rk a y e v , K .X o n n a z a r o v , A .E s h o n q u lo v , M .A b d u lia y e v va b o s h q a la r k o ‘rsatib o ‘tis h g a n id e k , m a ’naviy m a d a n iy a t bu — m a ’naviy b o yliklam i ishlab ch iq arish , u n g a m os bo'lgan m u n o sab atlam i birlashtiruvchi k ish ilar hayotiy fao liy a tin in g ijo d iy m azm unidir. S h u n in g d e k , m a ’n a v iy is h la b c h iq a rish k is h ila r o ‘rta sid a g i o ‘za ro m un o sab atlam i h am , ijtim o iy ong shaklini shakllantirishga yordam beruvchi tu rli xil vositalar, m uassasalar, tashkilotlarni ham o ‘z ichiga qam rab oladi. M a ’naviy ishlab ch iq arish o ‘ziga insoniy his-tuyg‘u la m i, sezgi va idrokni, m an tiq iy va badiiy tafa k k u rn i, estetik kechinm alar, ideal tush u n ch a va orzu- havaslam i, nazariyalar va q a ra sh la m i, m ulohaza va boshqalarni birlashtiruvchi insoniy faoliyat ham dir. T urli xil ta sa w u rla r, g ‘o y a la r, nazariyalar, ta 'lim o tla r, ilm iy bilim lar, s a n ’at asarlari, axloqiy va h u q u q iy m e ’yorlar, falsafiy va siyosiy qarashlar, m ifologiya va din m a ’naviy m adaniyatning asosiy unsurlari hisoblanadi. M a ’naviy m adan iy atn in g ayrim elem entlar (tarkibiy qism lar)i muayyan n o rm ativ (m e ’yoriy) v azifani bajaradi. M asalan, siyosiy, huquqiy, axloqiy q a ra s h la r, sh u n in g d e k , m a ’n av iy q ad riy atlar h iso b la n u v c h i u rf-o d a tla r, m aro sim lar, ra sm -ru su m v a u d u m la r kishilarda m uayyan m e ’yoriy xatti- harakatlarga ama! qilishni ta la b qiladi. M a’naviy qadriyatlar o 'zid a ko‘proq axloqiy m e ’yorlam i birlashtirib, kishilarning axloqiy xatti-harakatlarini nazorat ostiga oladi. www.ziyouz.com kutubxonasi |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling