0 ‘zbekist0n madaniyati
I B O B . M ADANIYAT TUSH U N C H A S1
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
O\'zbekiston madaniyati Usmon Qoraboyev, G\'ayrat Soatov
I B O B . M ADANIYAT TUSH U N C H A S1
M adaniyat tushunchasi va uning m ohiyati. Yuzaki qaralganda, kundaiik hayotda “ m adaniyat” so‘zidan in so n n in g faoliyat tarzini va ja m iy a tn in g qay darajada rivojlanganligini aniqlovchi k o 'rsa tk ic h sifatida foydalaniladigandek tuyuladi. L ekin m adaniyat so‘zining m azm u n -m o h iy atig a c h u q u rro q e ’tib o r beradigan b o ‘lsak, bu atam a tabiat, ja m iy a t va insonlar o ‘rtasidagi o ‘zaro m unosabatlarni belgilab beruvchi k o kp la b qarashlar, nazariyalar va g ‘oyalarga, tush u n ch a va tasaw urlarga nisbatan q o 'llan ilish in i ham anglab yetam iz. XX asrning 50-yiliari boshida am e rik alik m adaniyatshunos o lim la r A lfred K reber va K layd Klakxonlar o 'zlarin in g «M adaniyat: tu sh u n ch a v a t a ’riflar» nomli asarida m adaniyatning 164 ta ta 'rifi m avjud ekanligini ko‘rsatib o'tadilar. Hozirgi paytda «madaniyat» atam asining 400 d an ortiqroq ta ’rif] m avjud. Agar ularga e ’tib o r bersak, madaniyat tu sh u n c h a si keng qam rovli h a y o tn in g deyarli barcha va h atto bir-biriga zid b o lg a n sohalarini ham qam rab oluvchi tu sh u n ch a ekanligini k o ‘ram iz. Shu boisdan h a m m adaniyat tushunchasiga in so n n in g aqliy faoliyati va jam iyat hayotining barc h a sohalarini qam rab oluvchi tush u n ch a sifatida ta ’rif b e rish ju d a mushkul. M adaniyatshunoslikka oid adabiyotlarga nazar tashlasak, m ad an iy atn in g turlicha ta ’rifu talqinlari mayjudligini k o ‘ram iz, chunonchi: «inson to m o n id a n yaratilgan m oddiy va m a ’naviy b o y lik lar yig‘indisi»; «m oddiy va m a ’naviy qadriyatlar»; «inson tom onidan y aratilgan ikkinchi tabiat»; «insoniy faoliyat mahsuli»; «ijodiy faoliyat»; «ijodiy faoliyat m ahsuli»; «jam iyatning m a ’naviy hayoti»; « in so n n in g m a ’naviy d u n y o si» ; «insonning ax lo q iy fazilatlari» : «insonning ichki va tashqi olam i»; «axloqiy sifatlar yig'indisi»; «jam iyat faoliyati»; «shartli belgilar tizirni yig'indisi»; «shartli tasvirlar»; «ram ziy ishora va belgilar»; «m e’y o rv a andazalar» va shu kabilar. «K ultura» atam asi lotin tilidan o lin g an b o ‘lib, uni birinchi m a rta fanga 1871- yili tarixchi va e tn o g ra fo lim E .T ay lo r kiritgan. U n in g k o ‘rsatishicha, o ‘sha paytda bu tushunchaning b o r-y o ‘g ‘i 7 tagina ta ’rifi b o lg a n . Aslida m adaniyat keng qamrovli v a m urakkab tushuncha. S hu b oisdan ham yuqorida ta ’kidlab o'tganim izdek, u n in g 400 d a n ortiq ta ’rifi m avjuddir. E .T a y lo r o 'z in in g « Ib tid o iy m a d a n iy a t» n o m li a s a r id a « k u ltu ra » («madaniyat») tushunchasiga quyidagicha ta ’rif beradi: «kultura yoki sivilizatsiya keng ko‘lamli etnografik tushuncha sh ak lid a insonning jam iy at a ’zosi sifatida www.ziyouz.com kutubxonasi egallab oigan bilim lari, diniy e ’tiq o d iari, san ’ati, axloqi, h u q u q i, m arosim lari va b o sh q a odatga aylangan qobiliyatlari yig'indisidir». A lbatta, hu ta ’rifda E .T a y lo rn in g «kultura» (« m a d a n iy a t» ) tu sh u n c h a sig a e tn o g r a f sifa tid a yo n d ash u v i k o ‘zga tashlanadi. A rx eo lo g lar, faylasuf va m ad an iy atsh u n o slar «kultura» («m adaniyat») tushunchasiga ta ’rif berishganida, E.Taylor singari m adaniyatni m a ’naviy hodisa sifatida olib qarash biian birgalikda m oddiy predm etlar, n arsalar va boyliklar, s h u n in g d e k , in s o n t o m o n id a n a m alg a o s h iriia d ig a n is h la b c h iq a ris h ja ra y o n la rin i ham nazarda tu tad ilar. M adaniyat haqidagi fikrlar insonning paydo bo‘lishi bilan bir vaqtda, ya’ni oddiy to sh qurollardan foydalanib ov qilish, o ‘lja va m evalami terib iste’mol qilish, ilk dehqonchilik bilan shug‘uilangan va ilk shahar m adaniyatini vujudga keltirgan davrlardayoq paydo b o lm a g a n . Madaniyat tushunchasi dastlab atam a sifatida vujudga kelgani bilan hali jamiyatning moddiy va ijtimoiy hayotini, odamning ongli m ayjudot sifatidagi insoniylik qiyofasini anglatmas edi. Inson bunyodkoiiik faoliyatining jam iyat taraqqiyotidagi o ‘m ini anglab yetish, inson qiyofasini shakllantirish, ya’ni uning ongi va tafakkuriga ta’sir etish orqali jam iyat manfaatlariga m os keladigan insonni shakllantirish zaruriyati paydo b o lg a n davrlarga kelib «m adaniyat» va «kultura» atam alarining mazm un-m ohiyati o ‘zgaradi. A gar «madaniyat» va «kultura» atamalarining qo‘llanish tarixiga e'tiborbersak, «m adaniyat» arabcha «m adina» so ‘zidan olinganligi va «shahar» degan m a ’noni anglatishini k o ‘ramiz. «K ultura» so‘zi esa yuqorida yozganim izdek, lotinchadan olin g an b o 'lib , «ishlov berish, parvarishlash» ya’ni tuproqqa va yerga ishlov berish kabi m a ’nolam i anglatgan. Keyinchalik m azkur atam alam ing m azm un- m o h iy ati o ‘zgarib borgan. K ishilik jamiyatidagi beqiyos o ‘zgarishlar, davlatlar va m intaqalar o'rtasidagi iqtisodiy-siyosiy va ijtim o iy -m a d a n iy aloqalarning m urakkablasha borishi, ja m iy a tn in g iq tiso d iy va m a ’n a v iy h a y o tid ag i tu b o ‘z g a rish la r, inson imkoniyatlarining yuzaga chiqa borislii, tabiat va jamiyatning o ‘zaro aloqasida inson o ‘m in in g orta borislii, tabiat, jam iyat, inson tafakkuri, taraqqiyoti, kishilaming turm ushi, o ‘zaro m unosabatlarga oid umumlashtiruvchi tushunchalarga b o ‘lgan ehtiyoj m adaniyat tushunchasi m ohiyatining o'zgarishiga olib keldi. « M ad an iy at» so ‘zin in g etim o lo g iy asig a e ’tib o r b ersak , so ‘zn in g kelib ch iq ish id a arablar turm ush tarzi m u h im rol o ‘ynaganligini k o ‘ram iz. Chunki q ad im d a A rabiston yarim orolida yashovchi qabilalar ikki xil tu rm u sh tarziga ega b o ‘lganlar. C h o ‘l h u d u d larid a chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi qabilalar «badaviy»lar deb n om langan b o ‘Isa, o ‘troq hayot, y a’ni shaharlarda m uqim y a s h o v c h i a h o li « m a d a n iy » la r (« sh ah a rlik lar» ) d eb y u ritilg an . B u n d an k o 'rin a d ik i, «m adaniyat» so ‘z in in g kelib chiqishida faqatgina shaharlarda yashovchi aholi, ulam ing hu n arm an d ch ilik va savdo-sotiq bilan kun kechirishi, k arvon y o 'llari xavfsizligini ta 'm in lo v c h i qabila va x o nadonlam ing turm ush www.ziyouz.com kutubxonasi tarzi m uhim roi o ‘ynagan. Chunki «m adaniy»lar, b irinchjdan, o ‘tro q turm ush tarz i, h a y o t sh art-sh aro itlari; ik k in c h id a n , o n g va ta fa k k u r ta ra q q iy o ti; u eh in c h id a n , m uayyan k asb -h u n ar b ilan sh u g ‘ullanishi, m a ’rifat, bilim ga intilishi; t o ‘rtinchidan, davlat boshqanividagi faolligi, uyushqoqligi va boshqa tom onlari; beshinchidan, o*zga xalqlar, ularning ishlab ch iq arish v a turm ush sharoitlari v a boshqa dinlar bilan tanishligi jih atid an «badaviy»iarga nisbatan a n ch a old in d a b o lg a n lar. Shu b o isd a n chorvachilik bilan sh u g ‘ullanuvchi k o kc h m an ch ilar shaharliklam i «m adaniylar» deb ataganlar. M arkaziy Osiyo mutafakkirlarining m adaniyat haqidagi qarashlari. M arkaziy Osiyolik buyuk tafakkur egalari m ad an iy atlilik masalasiga in so n n in g ruhiy- m a'naviy kam oloti, ong va tafakkur taraqqiyoti, fozil jam iyat va kom il insonlar masalasi nuqtayi nazaridan kelib c h iq q a n holda yondashadiiar. Sharq m utafakkirlari m adaniyat m asalasin i in so n n in g m a ’n av iy -aq liy barkamolligi shaklida, baxt-saodatga erishuvi tarzida tushunadilar. Bu a n ’anaviy tushuncha keyingi avlodlar tafakkuridan m ustahkam jo y olgan. S hu sababli «madaniyat» deganda ko‘proq insonning m a ’naviyati, uning ichki kechinm alari va tashqi qiyofasining m ushtarakligini k o ‘z oldim izga keltiram iz. Y uqorida ta ’kidlaganim izdek, «madaniyat» s o ’zi arab ch a «m adina» so ‘zid an olingan bo‘!ib, «shahar» degan m a’noni an g la tad i. D em ak, «m adaniyatli» so ‘zining lug'aviy m a ’nosi «shaharlik» m a 'n o sin i bildiradi. Abu N asr Forobiyning fikricha, m adaniyatlilik — bu fozillik, aqliy kam olotga erishm oqlikdir. Shuningdek, Forobiy m adaniyatlilik deganda, h a r b ir kishisi kasb-hunarli, teng huquqli, ular o ‘rtasid a farq b o lm ay d ig an , h a r kim o ‘zi istagan yoki tanlagan kasb-hunari b ilan sh u g ’ullanish im koniyatiga ega b o ‘lgan sh a h a r (ja m iy a t)n i tushungan. U m a d a n iy a tlilik d e g an d a , id é a l ja m iy a t tushunchasini ilgari suradi. «M adaniy jam iyat va m adaniy s h a h a r (yoki m am lakat) sh u n d a y b o ‘ladiki, shu m am lakatning aholisidan b o ‘lgan h a r b ir odam k asb -h u n a rd a n ozod, ham m a bab-baravar b o ‘ladi, kishilar o 'rta sid a farq b o lm a y d i, h a r kim o ‘zi istagan yoki tanlagan kasb-hunar b ilan sh u g ‘ullanadi. O d a m lar c h in m a ’nosi bilan ozod bo lad ilar. Biri ikkinchisiga x o ‘jayin bolm aydi. O d am lam ing tinchlik va erkinliklariga xalaqit beruvchi sulton (y a 'n i podshoh) b o ‘Imaydi. U la r orasida turli yaxshi odatlar. zavq-lazzatlar p ay d o b o ‘ladi», deb yozadi F o ro b iy 1. Shu bilan birga. Forobiy o ‘z asarlarid a m adaniy bilim h aq id a ham fikr yuritadi. U n in g ch a, m adaniy bilim , « shunday narsalarni o ‘rgatuvchi ilmki, uning yordam ida shahar xalqlari v a sh ah arlik b o ‘lm agan xalqlarni o ‘z ichiga olgan... insonlarga xos b o lg a n b arc h a xislatlar» birlashtiriladi. Forobiy o ‘z asarlarida birinchi b o ‘lib, jam iyatning kelib chiqishi, m aqsad va vazifalari haqida fîkryuritarekan. eng a w a lo , madaniyatli jam iy atn in g ko‘pgina ' Forobiy. Fozil odamlar shahri: — T. 1993. 190-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi tom onlari: davlatni boshqarish, t a ’lim va tarbiya, axloq va m a ’rifat, iym on va e tiq o d , u ru sh va tinchlik, m eh n a t va boshqalarga alohida e ’tib o r beradi. B u davrda yashagan m utafakkirlam ing ko'pchiligi insonning m adaniyat- liligini fozillikda va d o n ish m an d lik d a , uning asosi hisoblanuvchi m a'rifatlilik va bilim d o n lik d a deb biladi. M a sa la n , Beruniy: «Bilimsiz kishilam ing ko‘ngli xurofotga m oyil b o la d i» , d eb t a ’kidlasa, Ahm ad Yugnakiy: «Bilimli kishi vafot e ts a -d a , o ‘z n o m in i ab ad iy lash tirib ketadi», - d eb yozadi. lm o m G ‘azzoliy esa, «Inson m oddiy b o y lik lar bilan em as, balki m a ’naviy fazilatlari b ilan o ‘z abadiyligini yaratadi», d eb hisoblaydi. A l-X o ra z m iy , A l- F a rg ‘o n iy , A b u A bdulloh M a rv a z iy , Ib n S in o la r in so n n in g tash q i tabiat va o ‘zi yashayotgan jam iyat taraqqiyoti qonuniarini bilish, o ‘rganish va tahlil qilish o rq ali axloqiy kam olotga (m adaniyatlilikka) erishishi m um kinligi g ‘oyasini ilgari suradilar. B eruniy o ‘z asarlarida n afaqat insonning m adaniyatliligi, y a'n i insoniy f a z iia tla r n i o ‘zid a m u ja s s a m la s h tiris h i m a sa la sin i, b a lk i tu r li x a lq la r m adaniyatlarining o'zaro aloqadorlikda b o ‘lishi va bir-biriga ta ’sir etishi natijasida rivojlanib, boyib borishini yoritib beradi. Y u su f X os H ojib, A hm ad Y ugnakiy va N osir Xusrav kabi buyuk siym olar esa m a'n av iy -m ad an iy tubanlikni keltirib chiqaruvchi jaholatparastlikdan bilim olish orq ali qutulish m um kin, d eb hisoblaydilar. T e m u r va tem uriylar davri m utafakkirlari ham o ‘zlaridan oldin yashagan b u y u k siy m o lar, allo m alam in g a n ’anaviy qarashlariga sodiq qolgan holda in so n n in g m adaniyatliligi masaiasiga bilim donlik, m a ’rifatlilik, yetuk axloqlilik, ruh sofligi, iym on butunligi, y a ’n i h aq iq iy insonparvarlilik nuqtayi nazaridan turib yondashadilar. M a sa la n , m ash h u r faylasuf Ali H usayn Juijoniy o ‘z asarlarida insonning m a d a n iy la sh u v i, y a 'n i in so n m a ’n av iy dunyosining m odd iy lash u v i ruhiy m u n o s a b a tla r in in g in s o n x a tt i - h a r a k a t i . ta b ia t va ja m iy a tg a b o l g a n m u n o sab atlarid a m oddiylashib kelishi masalalarini yoritib beradi. A b d u ra h m o n Jom iy h a m in s o n n in g m adaniyatliligini d o n ish m an d lik , fozillik va bilim donlikda deb biladi. U ning nazdida ilm kishini irodali qiladi. M adaniyatsizlik belgilari hiso b lan m ish nochorlik, jaholat, m unofiqlik, xiyonat va h a s a d d a n qutqazadi. U n in g c h a , m a ’naviy-m adaniy kom illik darajasiga erishgan kishi nafaqat bilim o lad i, balki boshqalarga ham ilm ulashadi. A b durahm on Jomiy o ‘zining «Lujjat ul-asror» asarida o'zid a n oldin yashagan m u tafak k irlam in g fikrini davom e ttirib , insonning m ukam m alligi {madaniy- m a ’naviy kom illigi) uning halol va p o k yashashi biror-bir kasb etagidan tutishi, o ‘z m e h n a ti evaziga kun k o ‘rish id a, d eb biladi. Jo m iy n in g musiqaga oid «R isolayi musiqiy» asarida m usiqaning insonning kam ol to p ish i, unga m a ’naviy o z u q a berishi, uning m a ’naviy ehtiyojlarini q o n d irish d ag i aham iyati haqidagi fikrlari o ‘ta m uhim dir. www.ziyouz.com kutubxonasi A lisher N avoiy esa yetuk axloqlilik, m a 'rifa tg a intilish va ad olatparvarlikni, y a ’ni buyuk insoniy ideailanii q am rab olu v ch i insonparvarlikni m ad an iy atlilik tarzida tushunadi. A lisher N avoiy o ‘z asarlarida m a d a n iy a t m asalasini ijtim oiy va axloqiy hodisalar bilan o ‘zaro bog‘liqlikda, deb biladi. Insonning m a d a n iy -m a ’naviy qiyofaga ega bo'lishi faqatgina adolatli jam iyatdagina amalga oshadi, deb hisoblaydi, Jaloliddin D avoniy o'zining «Axloqi Jaloliy» asarida Forobiy singari fozillar shahrini m ad an iy shahar tarzida tu sh u n a d i. U n in g ch a, fozil sh a h a r «shunday shaharki, uning qoidasi baxt-saodatga erishuvidan va baxtsizlikka olib boradigan h o d isalam i b a rta ra f qilishdan iborat». D av o n iy ham k ish ila m i m a 'rifa tli b o ‘lishga, k asb -h u n ar egallashga ch aq irad i. Keyingi davr m utafakkirlari, ayniqsa, T u rk isto n m a'rifatp arv arlik h a ra k a ti vakillari m a d a n iy a t tu sh u n ch asin i x a lq n i savodli, ilm li, m a ’rifatli qilish g ‘oyasi b ila n b irla sh tird ila r. U la r sh a x s, m illa t, d av lat va ja m iy a tn in g madaniylik darajasini shaxs va xalqning o ‘z - o ‘zini va milliy o'zligini anglashida, deb bildilar. M a ’rifatparvarlik h a ra k a ti vakillarining aksariyat q ism i ja m iy a t va in so n n in g m a ’naviy-m adaniy riv o jlan ish in i m adaniy taraq q iy o td a O siyoga n isb atan a n c h a ilgarilab ketgan Y e v ro p a n in g ilg‘o r m a d a n iy y u tu q la rin i o ‘zlashtirishda k o ‘rdilar. «Kultura» so‘zi m a'nosining rivojlanish bosqichlariga to 'x tala d ig an boMsak. dastlab u lo tin ch a «cultura» so ‘zid an o lin g an b o ‘lib, yerga, tu p ro q q a ishlov berish m a 'n o la rin i anglatgan. R im n in g m a sh h u r h uquqshunosi, n o tig ‘i va publitsisti M ark Tulliy Sitseron (era m iz d an aw alg i 106-43- yillar) o 'z in in g «Tuskulan suhbatlari» nomli asarida, m a sh h u r shoir K vint G o ratsiy F lak k (eram izdan aw alg i 65-8-yillar) o ‘zin in g «Satiralar» nom li asarida b irin c h i m arta «kultura» so'zini «cultura an im a» — «R uh (jon)ni takom illashtirish» tarzida qo'llaydilar. Shuni unutm aslik k erakki, «kultura» so ‘zi dastlab m o d d iy ishlab chiqarishga nisbatan ishlatilgan b o ‘lsa, b irm u n ch a keyinroq ruhiyatga tegishli atam a sifatida qo'llanila boshlangan. D a rh a q iq a t, m adaniyatshunoslik fani m ad an iy at tu sh u n c h a sin i ilm iy - nazariy va am aliy jih atd an tahlil etuvchi falsafiy t a ’lim otdir. S h u n in g u c h u n ham bu fan m adaniyatning paydo b o iis h i va ijtim oiy-tarixiy jaray o n d a rivojlana borishining o ‘ziga xos qonunlarini o ‘rgana borib, uning ijtimoiy hodisa sifatidagi m azm uni va m ohiyatini ham da xususiyatini o ch ib berishga kirishadi. M uayyan xalqning m adaniyati d a s ta w a l ushbu xalqning h a r b ir ijtim oiy tarixiy davrda yaratilgan moddiy va m a ’naviy faoliyatining o'ziga xos to m o n lari, xususiyatlari, o ‘zaro aloqadorligi b ilan belgilanadi. Insoniyat to m o n id a n barcha m o d d iy v a m a ’naviy boyliklarini y a ra tish ja r a y o n i q u y id a n y u q o rig a , o d d iy d a n m u ra k k a b lik k a , a lo h id a lik d a n umumiylikka ega b o ‘luvchi o ‘ziga xos uzluksiz jarayon hisoblanib, uning o ‘tm ishi va hozirgi ko‘rinishi o ‘rtasida dialektik birlik m avjuddir. M adaniy boyliklam ing www.ziyouz.com kutubxonasi yaratilishi jarayonidagi b a rc h a b o sq ic h lar doimo bir-birini to ‘ldirib borgan. Ibtidoiy davrda insoniyat to m o n id a n yaratilgan eng oddiy tosh qurollar bilan hozirgi zam onaviy m ehnat quroiJari o ‘rtasida ham o'ziga xos bog‘Iiqlik mavjuddir. C h u n k i, b irinchidan, agar ib tid o iy tosh qurollari mavjud b o ‘lm aganida edi, hozirgi zam o n qurollari ham vujudga kelmagan b o 'lard i, ikkinchidan, ibtidoiy quroU arning ham , zam onaviy q u ro llarn in g ham bajaradigan vazifasi bir xil. M a ’naviy m adaniyat h a q id a ham shu fikrni aytish m um kin. Lekin insoniyat tarixining m uayyan bosqichida yaratilgan m adaniyat o ‘zidan oldingi bosqlchiarda yaratilgan m adaniyatdan farq qiladi va o'zgargan holda vujudga keladi. Jam iyat o ‘zidan oldingi m adaniy boyliklami k o ‘r-k o ‘rona qabul q ilm aydi, balki ularni ijobiy to m o n d a n o'zgartiradi. M a d a n iy a t h ar b ir d av r e h tiy o jlarig a moslangan tarzd a yaratiladi. Agar m o d d iy va m a ’naviy m ad an iy atlam in g o 'za ro ta ’siri masalasiga e ’tibor bersak, in so n iy a t to m o n id a n dastJab m o d d iy m adaniyat elem en tlari yaratilganligini, so 'n g ra u (m oddiy m adaniyat)ning b ir nech aelem en tlarin i o ‘zida birlashtirgan (a lb a tta , turli xil vazifalarni bajaru v ch i) birm uncha m urak k ab ro q turlari p ay d o b o ‘lgan!igini k o ‘ram iz. B o sh q a ch a qilib aytganda, insoniyat dastlab o ‘zin in g m oddiy-biologik eh tiy o jlarin i qondiruvchi m oddiy boyliklarni, solng m a ’n a v i y - i j t i m o i y e h t i y o j l a r i n i q o n d ir u v c h i m a ’n a v iy b o y lik la r n i y aratg an lik larin i anglab y e ta m iz . S hu bilan birga m oddiy m adaniyat har q a n d a y ja m iy a t ijtim o iy -iq tiso d iy form atsiyasining bazasi - oddiy boyliklar ish lab ch iq arish ja ra y o n in i tash k il etad i va jam iyatning ustqurm asi m a ’naviy h a y o tin i b e lg ila b b e ra d i. M o d d iy ehtiyoj m a 'n a v iy e h tiy o jn i belgilab b e rg a n id e k , m o d d iy m a d a n iy a t m a ’naviy m a d a n iy atn in g sh ak llan ish va rivojlanish jaray o n in i belgilab beradi. A m m o bu m a ’naviy m ad an iy at m oddiy madaniyatga butunlay tobe, dcgan m a ’n o n i anglatmaydi. Ayrim tarixiy davrlar, bosqichlar vajarayonlarda m a’naviy m ad an iy at nisbiy m ustaqillikka ega b o la d i. Tarixiy taraqqiyot qonuniyatlari va ja ra y o n la ri shuni k o ‘rsatadiki, ay rim hollarda m adaniyat jam iyatning um um iy taraq q iy o tid an ilgarilab ketadi, ayrim hollarda esa o rq ad a qoladi. M asalan, Y evropadagi U yg'onish davrida m a ’naviy m adaniyat um um ijtim oiy taraqqiyot ja ra y o n id a n ancha ilgarilab ketgan. Buyuk kashfiyotlar am alga oshirilgan. Ilg'or g ‘oy alar va nazariyalarning vujudga kelishi ijtimoiy taraqqiyotga to ‘sqinlik qilayotgan diniy m utaassiblik (fa n atizm )n i yengadi va yangi ishlab chiqarish usuli - kapitalistik ishlab c h iq arish usuli elem entlarining ishlab chiqarish k u ch lari rivojlanishiga, fan va texnika taraqqiyotiga yo kl ochiladi. M oddiy va m a ’naviy m adaniyat yagona birlik va umumiylikda mavjud boladi. U larn i bir-biridan ajratgan h o ld a ta s a w u r etib b o ‘lmaydi. C h u n k i, insonning o ‘zi biologik va ijtim oiy o m illa rd an iborat bo‘lib, biologik m avjudot sifatida o 'z id a m oddiy ehtiyojlar b ilan birgalikda m a'naviyatga bo 'lg an ehtiyojlam i h a m birlashtiradi. www.ziyouz.com kutubxonasi Inson dasîlab o'zidagi biologik ehtiyojlarni qondirish uchun turli xil m o d d iy boyliklarni, o z iq -o v q a t, k iy im -k ech ak , tu ra rjo y , tu rli-tu m a n u y - r o ‘zg ‘o r buyumlarini ishlab chiqaradi. Bu iste'm ol vositalarini ishlab chiqaiish ja ray o n id a z a ru r b o ‘lg an ish lab c h iq arish v o s ita ia ri (m e h n a t p re d m e ti va m e h n a t vositaiari)ni yaratadi. Albatta, m oddiy b o y lik lar insonning m uayyan q o b iliy at. tajriba, k o 'n ik m a va malakalarisiz vujudga kelm aydi. D em ak, m oddiy boyliklar ishlab ch iq arish jarayoni uchun z a ru r b o ‘lgan b arch a ele m en tlar: m ehnat vositaiari. ish la b ch iq arish q u ro llari, in s o n iy qobiliyat, m alak a, k o ‘nikm a va ta jrib a, sh u n in g d ek , iste'm o l v o sita ia ri — m oddiy m adan iy atn in g asosiy elem en tlarin i tashkil etadi. Inson ijtim oiy m ayjudot sifatida m a ’naviy ehtiyojlarini h a m q o n d irish g a harakat qiladi. Insonning ijtimoiy m avjudotligi ijtim oiy ongining turli shakllari; ilmiy, badiiy, huquqiy, axloqiy, d in iy va bosh q a qarashlari bilan b ev o sita bog‘liqdir. U o ‘zining bu qarashlarini in so n iy at to m o n id an y aratilgan fan, s a n 'a t, h u q u q , axloq va diniy e ’tiq o d k a b ila r orq ali ifodalaydi. K ish ila r o 'z l a r i n i n g m a ’n a v iy e h tiy o jla r in i q o n d i r i s h , o b y e k tiv b o r l i q n i va um um insoniyat to m o n id an yaratilgan b a rc h a m a'n av iy boyliklam i o 'z la sh tirish jarayonida o ‘z m a ’naviy qiyofalarini h a m o ‘zgartira boradilar. B osh q ach a qilib a y tg a n d a , in s o n m a ’naviy b o y lik la r y a r a tis h ja ra y o n id a o ‘z q iy o fa s in i o ‘zgartirib, ijodiy kuch va qobiliyatlarini rivojlantiradi, aqliy, axloqiy va b ad iiy - estetik jih atd an takom illashadi. Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling