0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

M exan ik   singdirish  q o b iliya ti  s i n g d ir i s h n in g   n i s b a t a n   s o d d a  

tu rlarida n  biri  bo'lib,  tuproqda  m a y d a   g'o vaklar  va  nozik  k a p illa r- 

larning  mavjudligi  sababli  sodir  b o 'la d i .  T u proq  b a rc h a   g ‘o v ak  jin sla r 

kabi 

0

‘zidan  shimilib  o'tadigan  suv  tarkibidagi  m ayda  q a ttiq   za rra - 

chalarni  tutib  qolish  xususiyatiga  ega.  M asalan,  t u p ro q   o rqali  o 't k a -  

zilgan  loyqa  suv  tiniqlashadi,  b u n d a   ilsim on  z a rra ch alar  t u p r o q   t o ­

m o n id a n   mexanikaviy  y o ‘l  bilan  singdiriladi.

M exanik  singdirish tu p ro q d a  e n g   z a ru r va  m u h im   kalloid  fraksiya- 

n ing  sa q la n ib   qolishiga  y o r d a m   b e r a d i.  T u p r o q n i n g   m e x a n ik a v iy  

singdirish  qobiliyati  o 'g 'itlard a n   foyd a la n ish d a  h a m   o ‘ziga  x o s  a h a -

m iyatga  ega.  Tuproqqa  kiritiladigan,  suvda  erim aydigan  kukunsim on 

o 'g 'i t l a r   (masalan,  k u k u n s im o n   superfosfat,  fosforit  talqoni)  m exani- 

kaviy  singdirish  tufayli  tu p r o q n i n g   yuza  qatlamlarida  ushlab  qolinadi 

va  pastki  qatlamlarga  yuvilishining  oldi  olinadi.

Fizik  singdirish  qobiliyati.  Fizik  singdirish  —  tu p ro q   zarrachalari 

t o m o n i d a n   erigan  m o d d a la r n in g   butun-butun  m olekulalarini  ijobiy 

yoki  salbiy  adsorbsiya  qilinishidir.

F izik  singdirish  faolligi  a so s a n   tuproq  zarrachalari  yuzalarining 

yig'indisiga  bog‘liq.  M a ’lu m k i,  jism   zarrachalarining  o 'lc h a m i  q an- 

c h a li k   m aydalashib  borsa,  y u zalarining  yig'indisi  s h u n c h a   ortadi. 

M a s a la n ,  hajmi  1  sm 3  b o ‘lgan  m odd an in g  yuzasi  6  s m 2 ga teng bo'lsin. 

U n i tom onlarining o i c h a m i   0,001  va 0,000001  sm bo'lgan  kubchalarga 

ajratsak,  ularning  u m u m iy   soni  mos  ravishda  109  va  1018  donaga, 

yuzalari  esa  6000  va  6000000  s m 2  ga  yetadi.  Shu  sababdan  tuproqda 

m a y d a   dispers  z a r ra c h a la r  s o n i  q an c h a  k o 'p   b o ‘lsa,  yuzalarining 

y ig'indisi  h am   shuncha  katta  b o 'lad i.  Agar  tuproq  zarrachalari  t o m o ­

n i d a n   erigan  m odda  inolekulalari  suvga  qaraganda  kuchliroq  tortilsa, 

ijobiy  m olekular  adsorbsiya  so d ir  bo'ladi.  Ijobiy  fizikaviy  singdirilish 

y o 'li  bilan  spirt,  organik  k islota la r va  yuqori  molekular  birikmalarning 

m olekulalari  singdirilishi  m u m k in .  K.K.  Gedroysning fikricha,  mineral 

b irik m a la rd a n   faqat  ishq o rlarg in a  ijobiy  fizik  yo'l  bilan  singdiriladi.

A g a r  yu q o rid a  ay tilg a n g a   teskari  hoi  yuz  bersa,  y a ’ni  tu p ro q  

z a rra c h a la ri  to m o n id a n   suv  m olekulalari  erigan  m o d d a   molekulalariga 

n is b a ta n   kuchliroq  tortilsa,  salbiy  fizikaviy  singdirilish  sodir  bo'ladi.

Salbiy  fizik  singdirilish  tu p ro q n in g   xlorid  va  nitrat  eritm alar  bilan 

o 'z a r o   t a ’sirlashishida  kuzatiladi  va  bunda  ular  (nitrat  va  xlor  ionlari) 

t u p r o q n i n g  quyi qatlam lariga  yuvilib ketishi  m um kin.  O 'g 'it  qo'llashda 

x lo r ionlarining bunday yuvilishi  ijobiy ahamiyatga ega,  chunki xlorning 

o r t i q c h a   m iqdori  o 'sim lik la r  u c h u n   nihoyatda  zararlidir.  Shu  bois 

tarkibida xlor tutgan  mineral  o'g'itlarning asosiy qismini  kuzda,  shudgor 

ostiga  kiritish  maqsadga  m uvofiq.  Lekin  nitrat  ionlarni  bu  yo'l  bilan 

yuvilishi  talabga javob  b e rm a y d i,  shu  sababdan  tarkibida  nitrat  shak- 

lidagi  azot  tutgan  o 'g 'itla rn i  k u z d a   qo'llash  tavsiya  etilmaydi.

K im yoviy  singdirish  q o b ily a ti.  Kimyoviy  sin g d iris h   d e g a n d a , 

t u p r o q n i n g  ayrim  ionlarini  su v d a   qiyin  eridigan yoki  u m u m a n   erim ay­

d i g a n   b i rik m a la r  hosil  qilish  y o 'l i   bilan  tutib  qolishi  tushiniladi. 

M a s a la n ,  suvda  oson  eriydigan  a m m o n iy   fosfatni  kalsiy  bikarbonat 

b i la n   reaksiyasi  natijasida  k a m   eriydigan  kalsiy  difosfat  hosil  bo'ladi 

(fosfat  kislota  anionlari  t u p r o q n i n g   qattiq  fazasi  tarkibiga  o'tadi):

U  yoki  bu  ionning kimyoviy singdirilishi  ularning tu proq ta rkibidagi 

ionlar  bilan  kam  eriydigan  yoki  suvda  u in u m a n   e r im a y d ig a n   tu z la r 

hosil  qila  olishiga  bog'liq.  N itra t  va  xlorid  kislotalarning 

a n io n la r i 

( N O , -   va  C I - )  tuproqdagi  m av ju d   biro n ta  kation  bilan  h a m   ( C a 21, 

Mg2f,  K \   Fe-+,  N H 4+)  erim aydigan  birikm alar hosil  q ilm a ydi,  d e m a k , 

ular  kimyoviy  yo'l  bilan  singdirilm aydi.  Bu  xlorid  va  n i t r a t l a r n i n g  

o ‘ta  harakatchanligiga  bogMiq.

K arbonat  va  sulfat  kislota  a n io n la r i  ( C O ^ ‘  va  SO

4

' )  b i r   valentli

k ationlar  bilan  eruvchan,  t u p r o q d a   k o 'p   uchraydigan  ikki  v alen tli 

kationlar bilan  (C a 2+  va  Mg2+  )  qiyin  eriydigan  birikm alar  hosil  qiladi. 

Shuning  u c h u n   m azkur  a n i o n la r n in g   asosiy  qismi  kalsiy  v a   m a g n iy  

kationlari  t o in o n id a n   ushlab  qolin ad i.

Fosfat  kislota  anionlari 

(FI

2

P 0 4_ ,  H P O ^ . P O ^ " )   b i r   v a le n t l i 

kationlar  bilan  suvda  yaxshi  eriydigan  tuzlar  ( K H

2

P 0 4,  N a

2

H P 0

4

  , 

N H

4

H

2

P 0

4

  va  boshqalar),  kalsiy  va  m agniy  kationlari  bilan  e s a   bitta, 

ikkita  va  u c h t a   vodorodga  a lm a s h g a n   tuzlarni  hosil  qilad i.  F o sfa t 

kislotadagi  bitta  vodorod  o ‘rnini  k a tio n   egallashidan  hosil  b o ‘ladigan 

tuzlar  (  m asalan,  C a ( H

2

P 0 4)2)  su v d a   yaxshi  eriydi,  ikkita  y o k i  u c h t a  

v o d o r o d  

0

‘rn in i  k atio n   e g a ll a s h i d a n   hosil  boM adigan  t u z l a r   esa 

|( C a   H P 0 4,  C a , ( P 0 4)2]  kam  eriydi.  A lum iniy va tem irning u c h   valentli 

kationlari  bilan  ham   fosfat  kislota  suvda  qiyin  eriydigan  b i r i k m a l a r  

hosil  qiladi.

Fosfat  kislotaning  Ca,  M g,  Al  va  Fe  bilan  qiyin  e r iy d i g a n   va 

erim aydigan  birikmalar hosil  qilishi  suvda eruvchan  fosforli  o ‘g ‘itlarni 

tu p ro q d a  o'z garishga  uchrashida  m u h i m   roi  o ‘ynaydi.

T u p ro q   eritm asid a  a lm a sh in ib   yutilgan  kalsiy  tu tg a n ,  m o 't a d i l  

yoki  kuchsiz  ishqoriy  m uhitga  ega  tu p ro q la rd a   ( b o ‘z  va  q o r a   t u p -  

roqlar)  fosfat  kislota  va  b irik m a la rin in g   singdirilishi  kalsiy  v a   m a g -  

niyning suvda  kam  eriydigan  fosfa tla rin in g   hosil  boMishi  b ila n   b o ra d i. 

M asalan,  b o 'z   tuproqlarga  s u p e rfo s fa t  kiritilganda,  quyidagi  re a k s iy a  

sodir  b o 'ladi:

C a ( H

2

P 0

4) 2

  +  Ca  ( H C 0

3) 2

  =   2 C a H P 0

4

  +   2  H

2

C 0

3 

C a ( H

2

P 0 4),  +   2  Ca  ( H C 0

3) 2

  =   C a ( P 0

4) 2

  +   4  H

2

C 0

3

F osfat  k islo ta n in g   suvda  e r iy d ig a n   tuzlari  t u p r o q d a   a l m a s h i n i b  

yutilgan  kalsiy bilan  t a ’sirlashishi  natijasida  ham   singdirilishi  m u m k i n :   .

(T u p ro q )  C a +2  +   C a ( H 2P 0 4)2  =   (Tuproq)  2  H +  +   2 C a H P 0 4; 

C a +2 

2 H 1

(Tuproq)  +   C a ( H 2P 0 4) 2  =   Tuproq  +  

C a 3( P 0 4) 2 

C a +2 

2 H +

T u p ro q d a g i  alm ashinib  yutilgan  kalsiy  miqdoriga  b o g ‘liq  ravishda 

C a H P 0 4  yoki  C a , ( P 0 4)  liosil  b o ‘ladi.  C a H P 0 4  —  kuchsiz  kislotalarda 

o s o n   eriydi,  shu  bois  o 's im lik la r   tom onida n  yaxshi  o ‘zlashtiriladi. 

C a 3( P 0 4) 2  nisbatan  kam  eriydi:  bu   tuz  hosil  b o 'lg an d a ,  o'sim liklar 

t o m o n id a n   fosfat  kislotaning  o'zlashtirilishi  qiyinlashadi.  T u p ro q   erit- 

m asin in g   muhiti  nordonlashib  borgani sari qiyin eriydigan fosfatlarning 

e r u v c h a n l i g i   o r t a d i .   C h u n o n c h i ,   C a 3( P 0 4) 2  n i n g   t u p r o q d a g i  

nitrifikatsiya jarayonida  hosil  b o ia d i g a n  nitrat  kislota  bilan  t a ’sirlashishi 

n atijasid a  oson  eriydigan  C a ( H 2P 0 4)2  hosil  b o ‘ladi:

C a 3( P 0 4) 2  +   4 H N 0 3  =   2  C a  ( N 0 3)2  +   C a ( H 2P 0 4)2

T arkibida  k o ‘p  m iq d o rd a   erkin  biryarim   oksidlarni  tutgan,  nordon 

m u h itli  chim li  podzol  va  qizil  tuproqlarda  alum iniy  h a m d a   ternir 

fosfatlar  hosil  bo'ladi:

A I( O H )3  +   H 3P 0 4  =  A1P04  + 3 H , 0  

F e ( O H ) ,  +   H , P 0 4  =   F e P 0 4  +   3 H 2Ü

Y a n g i  hosil  boMgan  a l u m i n i y   va  ternir  f o s f a tla r   o 's i m l i k l a r  

t o m o n i d a n   qisnian  o ‘zlashtirilishi  mumkin,  lekin  vaqt  o ‘tishi  bilan 

u l a r d a   kristallanish  sodir  b o 'la d i,  qiyin  eriydigan  holatga  o ‘tadi  va 

o ‘sim liklar tom o n id a n  j u d a   kam   o ‘zlashtiriladi.  Shu  sababli  ham   chimli 

p o d z o l  va qizil  tuproqlarda fosfat  kislota b o ‘z tuproqlardagiga  nisbatan 

a n c h a   b arq aro r  birikm alar  hosil  qiladi.

K u c h li  kim yoviy  sing d irilish   fosfat  kislotaning  h a r a k a tc h a n lig in i 

c h e k la y d i   va  o ‘sim liklar  t o m o n i d a n   o'z lashtirilishini  qiyinlashtiradi. 

K o ‘rib  o ‘tiigan  t u p r o q   ti p la r i n i   fosfat  kislota  b ila n   b a r q a r o r   b irik­

m a l a r   hosil  qilish  k u c h i g a   k o ‘ra  quyidagi  t a r t i b d a   jo y l a s h t ir is h  

m u m k in :

Q o ra   tup ro q lar<   b o ‘z  tu p ro q la r<   chim li-p o d zo l  tuproqlar

v a   sariq  tuproqlar

Fizik-kimyoviy singdirish qobiliyati.  Fizik-kimyoviy singdirish  mayda 

d is p e rs   kolloidlar  (0 ,0 0 0 2 5 m m )  va  loyqa  zarrachalar  (0 ,0 0 1 m m )  ning 

e r it m a l a r d a n   turli  xil  katio n larn i  o ‘zlashtirish xususiyatidir.  Eritm adan 

a y r im   kationlarni  singdirilishi  tuproqning qattiq fazasi  to m o n id a n   a w a l

o ‘zlashtirilgan  u n g a  ekvivalent  m iq d o rd a g i  b o s h q a   k ationlarning  siq ib  

chiqarilishi  bilan  boradi:

K+

(T u p ro q )  Ca  +   2KC1 

=   (T u p r o q )  

+ C a C l ,

K +

Tuproqdagi alm ashinadigan k a tio n la rn i  singdirishda q a tn a s h a d i g a n  

organik  (gum us tarkibida)  va m inerai  (asosan gilli  m inerallar ta r k i b i d a )  

holatdagi  m ayda dispers zarrachalar y ig'indisini  K.K.  G e droys t u p r o q -  

ning  singdirish  kom pleksi  —  T S K   deb  n o m lag an .

Organik  va  m ineral  kolloid  z a rra c h a la r n in g   kationlarni  a l m a s h i b  

singdirish  xususiyati  ularning  m anfiy zaryadlanganligi  bilan  iz o h la n a d i. 

T u p ro q d a   m u s b a t  zaryadlangan  ko llo id lar  ( p H   —  7—8  d a n   k i c h i k  

boMganda  ternir  va  aluminiy  gidrooksidlari)  h a m   b o ‘lib,  o d a td a   k o ‘p -  

chilik  tu p ro q la rd a   manfiy  zaryadlangan  kollo id lar  ustunlik  qiladi.

T u p ro q la r  tabiiy  holda  d o im o   m a ’lurn  m iq d o rd a   C a 2+,  M g 2+,  H +, 

K +,  Al2+,  N H 4+  va  boshqa  singdirilgan  k a tio n la rn i  tutadi.  Bu  xildagi 

k a tio n la r  tu p r o q   eritmasidagi  b o s h q a   k a t i o n l a r   bilan  a lm a s h i n i s h i  

mumkin.

K ationlarning  almashinish  reaksiyasi  j u d a   tez  sodir  b o 'la d i.  T u p -  

roqga  KC1,  N H 4C1,  N H 4N 0 3 va shu  kabi  suvda  oson eriydigan o ‘g ‘itla r 

kiritilganda,  ular tezda tuproqning singdirish  kompleksi bilan  reaksiyaga 

kirishadi,  tarkibidagi  kationlarni  tu p r o q   eritm asid a  ilgaridan  m a v j u d  

b o i g a n   kationlarga  almashtiradi.

K ationlarni  almashinish  reaksiyasi  q a y ta r bo'lib,  tuproq  t o m o n i d a n  

singdirilgan  k ation  yana  qaytadan  t u p r o q   eritm asiga  siqib  c h iq a r ilis h i 

mumkin:

N H 4+

( T u p r o q )   C a 1"2  +   2  N H 4N 0 3  <->  ( T u p r o q )  

+   C a ( N 0 3) 2

n h

;

T u p ro q   eritm asining  konsentratsiyasi,  hajm i  va  a l m a s h in a d i g a n  

kationlarning  tabiatiga  qarab  t u p ro q   eritm a sin in g   kationi  b i la n   t u p ­

roqning  singdirish  kompleksidagi  k a t io n la r   o ‘rtasida  m a ’l u m   d a r a j a d a  

h ara k a tc h a n   m uvozanat  yuzaga  keladi.  T u p r o q   eritm asining  t a rk ib i 

va  konsentratsiyasi  o ‘zgarganda  m u v o z a n a t  h a m   siljiydi.  T u p r o q q a  

KC1  kabi  suvda  o son  eriydigan  m i n e r a i   o ‘g ‘itlar  kiritilganda,  t u p r o q  

e r it m a s i n i n g   k o n se n tra ts iy a si  o s h a d i ,   o ' g ' i t   ta rk ib id a g i  k a t i o n l a r

tup ro q n in g  singdirish  kompleksidagi kationlar bilan  alm ashinish  reak- 

siyasiga  kirishadi,  b ir  qismi  tuproqqa  singadi.

0 ‘simlik to m o n id a n  bironta  kation  o'z lashtirilganda.  lining tuproq 

eritmasidagi  konsentratsiyasi  kamayadi  va  bu  kation  tu proqning  sing­

dirish  kompleksidan  boshqa  kationga almashgan  holda eritmaga o'tadi. 

T u p ro q   singdirish  kom pleksining shu xil  kation  bilan  to'yinish  darajasi 

q a n c h a   yuqori  bo'lsa,  tu proq  eritmasidan  kationlarni  s h u n c h a   k o ‘p 

va  tez  siqib  chiqaradi.

Tuproqning  turli  kationlarni  singdirish  xususiyati  bir  xilda  emas. 

Kationlarning zaryadi  (valentligi)  va  atom  massasi  q ancha  katta bo'lsa, 

u  sh u n c h a   ko‘p  singdiriladi  va  boshqa  kationlar t o m o n id a n   qiyinchilik 

bilan  siqib  chiqariladi.  Singdirilish  xususiyatining  ortib  borishiga  qarab 

kationlarni  quyidagi  ta rtib d a  joylashtirish  m um kin:

Bir  valentli  k atio n lar  : 

7 Li *,  2:iN a +,  ISN H 4\   -|I)K +;

Ikki  valentli  kationlar: 

24M g2\ 40C a 2+;

Uch  valentli  kationlar:  27A1+3  56Fe3i.

Bir  valentli  katio n lard a n   massasi  bo'yicha  ikkinchi  va  singdirilish 

qobiliyati  b o ‘yicha  u c h in c h i  o 'r in d a   turadigan  N H 4^  va  eng  kichik 

a to m   massasiga  ega  H +  alohida  o ‘rin  tutib,  o ‘zlashtirilgan  boshqa 

kationlarni  siqib  ch iqarish  xususiyatiga  ega.

Tuproqda  k ation larn in g  alm ashinm asdan  singd irilish i.  A y rim  

k atio n lar  tu proqda  a l m a s h in m a s d a n   ham   yutilishi  m um kin.  B unday 

katio n lar  jumlasiga  kaliy,  a m m o n iy ,  rubidiv  va  seziylar  misol  b o ‘la 

oladi.  Ularni  alm ash in m asd an ,  y a ’ni  tuproqning singdirish kompleksiga 

k irm asdan,  ushlab  turilishini  bevosita  ayrim  m inerallarning  kristall 

panjarasiga  kirishi  bilan  izohlash  mumkin.  Yutilishning  bu  turi  ken- 

g ayuvchan  uch  qavatli  kristall  panjaraga  ega  bo'lgan  muskovit,  vermi- 

k it lit,  illit  va  montmorillonit  kabi  loyli  m inerallarda  kuchli  nam o y o n  

b o i a d i .   Kristall  panjaralar oralig‘idagi bo'shliqqa  kirib qolgan  kationlar 

q a v a tl a r   q is q a rg a n d a   ik k ita   k re m n iv -k islo ro d li  t e t r a e d r   q a t la m d a  

kislorod  atomlari  hosil  qiladigan  yopiq  geksagonal  m ak o n n in g   «iskan- 

jasiga»  tushadi.

Kaliy  va  a m m o n iy   k ationlarining  alm ash in m asd an   yutilishi  tu p ­

ro q n in g   g ranulom etrik  h a m d a   mineral  tarkibiga  b o g ‘liq  ravishda  kcng 

k o i a m d a   o ‘zgarib  turadi.

K ationlarning  a lm a s h in m a s d a n   yutilishi  tu p ro q n in g   c h u q u r  qat- 

lam larig a  q arab  o rtib  b o ra d i.  Ayniqsa,  t u p ro q   g o h   qurib,  go h id a 

n a m la n ib   turadigan  sh a ro itla rd a   yutilishning  b u   turi  kuchli  n a m o y o n  

boMadi.

Kaliy va a m m o n iy  kationlarining a lm a s h in m a s d a n  yutilishida  faqat 

loyli  m i n e r a l l a r   e m a s ,   balki  g u m u s   h a m   f a o l   i s h t i r o k   e t a d i .  

A lm ashinm asdan  yutilgan  kationlar  a lm a s h i n i b   yutilgan  kationlarga 

nisbatan o ‘sim liklar o'zlashtiriladigan  s haklga  a n c h a  qiyin  o'tadi.  S h u  

sababdan  h a m   alm ash in m asd an   yutilish  k u c h li  ketadigan  tupro q lard a 

qo'llanilgan  azotli va kaliyli o 'g 'itla r tark ib id ag i  azot  va  kaliyni o 's i m -  

liklar  anc ha  sust  o ‘zlashtiradi.

M u n ta z a m   ravishda  azotli,  kaliyli  va  m a h a lliy   o 'g ‘itlar  kiritilgan 

tuproqlarda kaliy va am m oniy kationlarining alm ashinm asidan  yutilishi 

sezilarli  darajada  kamayadi.

Azotli  va  kaliyli  o 'g 'it l a r n i   goh  q u r i q ,   g o h i d a   n a m l a n a d ig a n  

tuproqlarga  kiritishda  ular  tarkibidagi  k a ti o n l a r n i n g   alm a sh in m a s d a n  

vutilishga  alohida  e ’tibor  berish  lozim.

T U P R O Q N I N G   S 1 N G D I R I S H   S I G ‘ I M I   V A  

S I N G D I R I L G A N   K A T I O N L A R   T A R K I B I

T u p ro q d a  yutilgan,  almashinish  xususiyatiga  ega  b o ‘lgan  b a r c h a  

kationlarning  yig'indisiga  tuproqning  sin gd irish   sigHmi  deyiladi.  U 

100  gr  tu p ro q d a   m g/ekv  birlik  bilan  ifo d ala n ad i.

Masalan,  100  gr  tuproqda  200  mg  kalsiy,  36  mg  magniy  va  9  m g  

a m m o n iy  singdirilgan  b o ‘lsin.  U  holda  t u p r o q n i n g   singdirish  sig'im i  :

200  ,  36 

9 

- 

,  . 

.  .  ,  ,  ..  .

----- +  —   +   —   =   13,5  m g/ekv  m  tash k il  etadi.

20 

12 

18

Bu  yerda  20,  12  va  18  sonlari  C a,  M g  va  N H 4  larning  ekvivalent 

og'irliklarini  ifodalaydi.

Singdirish  sig‘imi,  odatda,  tu p ro q n in g   alm a sh in u v c h a n   singdirish 

qobiliyatini  ko'rsatadi.  Kationlarning  singdirilish  sig‘imi  tu p r o q n i n g  

granulom etrik  tarkibi  va  undagi  m ay d a  d is p e rs   fraksiyaning  m iq d o ri 

ham da  tarkibiga  bog'liq.  O 'lc h am i  I  m k m   d a n   yirik  z a rra c h a la rd a  

kationlarning singdirilish  sig‘inii juda  kichik b o 'lib ,  mayda zarrachalarda 

keskin  oshadi.  T u p ro q d a   mineral  kolloid  va  ilsim on  zarrachalar  (0,001 

m m   dan  kichik)  k o ‘p  bo‘lsa,  k a tio n la rn in g   singdirilish  sig‘imi  h a m  

katta  b o ‘ladi.  T arkibida  loyli  va  q u m o q   m a y d a   dispers  za rra c h a la rn i 

ko ‘plab  tutadigan  o g ‘ir  granulom etrik  tark ib li  tu proqlar  a n c h a   k a tt a  

singdirish  sig'im iga  egadir.

Shu  bilan  b ir  qato rd a  tu p r o q n i n g   sin g d iris h   sig’im ida  m a y d a  

dispers  za rrachalarning  mineralogik  tarkibi  h a m   m uhim   o ‘rin  t u ta d i.

Tuproqning  m inera l  qism ida  m ontm orillonit guruhi yoki  gidrosludalar 

ko ‘p  b o i s a ,   singdirish  s i g i m i   katta,  a ksincha  kaolinit,  tem ir  yoki 

aluminiyning  a m o r f   holatdagi  gidrooksidlari  k o ‘p  b o i s a ,   singdirish 

s ig im i  kichik  b o i a d i .

Tuproq tarkibidagi g um us miqdori ham   kationlarning singdirilishiga 

kuchli  ta ’sir  k o 'rsa ta d i.  T adqiqotlar  asosida  gum usning  ilsim on  zar- 

rachalarga  nisbatan  k atta  singdirish  sig‘imiga  ega  ekanligi  aniqlangan. 

Masalan,  m o'tadil  s h aroitda ajratib olingan gum  in  kislotaning singdirish 

sig'imi  350—500  tn g /e k v   ni  tashkil  qiladi,  vaholanki,  bu  k o ‘rsatkich 

m o n tm o rillo n itd a  8 0 — 120,  kaolinitda  esa  3— 15  mg/ekv  ga  tengdir 

T uproqning  m a y d a  dispers qismida  m ineral  kolloidlar ko ‘p,  g um us 

miqdori  ancha  kam   b o i i s h ig a  qaramasdan,  kationlarning singdirilishida 

tuproqning  organik  qism i  m uhim   ahamiyatga  ega  (24-jadval).

24-jaclval

Tuproq  singdirish  s ig ‘imining  organik  va  mineral  qismlari 

o ‘rtasida taqsimlanishi, 

%

( M . M   K on n o n o v a )

Tuproq

qismi

B o ‘z

tuproqlar

Sur  tusli 

tuproq

Q ora

tuproqlar

Chimli-

podzol

Kashtan

tuproq

Mineral

5 2

39

38

62

65

Organik

4 8

61

6 2

38

35

Tuproqning  yu za  q atlam i  gumusga  boy  b o i g a n i   bois  singdirish 

sig'imi  ham  quyi  q a tla m la rg a   nisbatan  kattadir.

Singdirish  sig‘imi  shunin g d ek   tuproq  m uhiti  va  undagi  m anfiy 

zaryadlangan  kolloid  (asidoid)  laming  am fo te r  kolloid  (amfolitoid) 

larga  b o ig a n   nisbatiga  h a m   bog iiq d ir.  S huning  uchun  tuproq  eritm a- 

sida  vodorod  ionlari  ( H +)  ning  konsentratsiyasi  q an c h a  kichik  b o i s a ,  

katio n lar  s h u n c h a   k o ‘p  yutiladi.  Manfiy  zaryadlangan  organik  va 

k o ‘pchilik  m ineral  k o llo id la r  buni  yanada  yaqqol  nam oyon  qiladi.

Tuproqlar  u m u m iy   singdirish  sig‘imi  bilangina  emas,  balki  sing- 

dirilgan  kationlarning tarkibi  b o ‘yicha ham o ‘zaro farqlanadi.  K o ‘pchilik 

t u p r o q   tiplarida  sin g d irilg a n   kationlar  ichida  kalsiy  ustunlik  qilib, 

ikkinchi  o ‘rinda  m a g n i y   turadi,  nisbatan  kam roq  m iqdorni  kaliy  va 

a m m o n iy   tashkil  qiladi.  Kalsiy  va  magniy  kationlarining  y ig in d isi 

tuproqdagi yalpi  a lm a s h i n i b   singdirilgan  kationlarning 90  %  ini  tashkil 

qiladi  (25-jadval).

25-jadval.