0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
|
P 20 , ni ng 0 ‘zla sh tirilish
i (%
hisob id a)
0 ga y a q in 1 ,0 -1 ,3 5 1. 0 - 1 .2 0, 7 - 0 ,9 I, 5 5 g a y a q in 2, 6 g a c h a 2. 6 a lr o fi d a 6. 2 g a c h a 1, 5 g a c h a 1, 4 ga y a q in l, 5 g a y a q in 0,1 1 g a c h a 0 .1 8 g a c h a 0. 10 a tr o fi d a 0 .1 5 g a c h a 0 ,1 2 g a c h a 0 ,5 5 a tr o fi d a 0 ,4 -0 ,5 M ahs u lo t tu rl a ri d o n d o n u o p d o n d o n u r u g ' to la to la to la p o liz e k in i b a r g la r i sa b z a v o t il d iz m e v a ka ra m b o sh tu g a n a k p iy o z b o sh y e m -x a s h a k b a r g la r l
9
§
u z g i ja v d a r , su li , a r p a K u z g i b u g 'd o y B a h o r g i b u g 'd o y o X o 'c?
w N o ‘x a t K u n g a b o q a r U zu n to la li z ig 'i r N a s h a «5 N 'o Ü
od r in g T a m a k i P o m id o r Q an d la v la g i K a r a m K a r to sh k a P iy o z Q iz il y o 'n g 'i c h q a C h o y b a rg i (k o ‘k ) w H - CN rO rf
00 O' © CM rO TT
\D 00
yaqqol tashlanadi. Eng a w a lo um um iy hosil ulushini hisoblaganda don ulushi, somon ulushiga nisbatan ustun keladi. Xuddi shunday o'simlik mahsulotining kimyoviy tarkibi yaxshilanadi; don va moyli ekinlarda oqsil va shakar h a m d a kraxmalning miqdori oshadi. Tolali ekinlarda o'zlashtiriladigan fosforning ta’minoti yetarli boMganda tola- ning mustahkamligi, uzunligi va pishiqligi yaxshi tomongan o ‘zgaradi. O'sim likka oshiqcha m iqdorda fosforning kirib kelishining salbiy ta ’siri, erta kunda pishib yetilishiga, ya’ni bu narsa tovar mahsuloti miqdorini к аш bolishiga olib kelsa, boshqa tomondan hosil tarkibida sintez uch u n ishlatilmagan oshiqcha miqdorda mineral fosfatlarning yig‘ilishiga h a m d a barglarning erta kunda so‘lib qolishiga olib keladi.
Yerning p o ‘stloq qismi tarkibida fosforning miqdori 0,12% ni yoki 1 • 1015 t o n n a n i tashkil qiladi. Ishlov berilmaydigan tuproqlardagi fosforning zaxirasi aslituproq jinsidagi miqdorga bogMiq, chunki uning boshqa uslubda qo'shilish yo‘li mavjud emas. Fosforli o ‘g‘itlar solib turilishi ahvolni tubdan o ‘zgartiradi, chunki o ‘g‘it tarkibidagi fosfor to 'liq o ‘zlashtirilmaydi va bu narsa o ‘zlashtiriiadigan fosforning madaniylashgan yerning haydalma qatlamida asta-sekin t o ‘planishiga sababchi b o ‘ladi. Agar tuproqdagi fosforning o'rtach a miqdori sifatida (0—20 sm) 0,4% ni qabul qilinsa, unda yerning tuproq qobig‘idagi um umiy m iqdori l-lO"' t bo'ladi. T u p r o q eritmasi tarkibidagi fosforning konsentratsiyasi 1 1 eritmaga nisbatan 0,1 dan 1 mg gacha bo'ladi, lekin so‘nggi ko‘rsatkich miqdori kamdan-kam uchraydi. V ulqondan ajralib chiqadigan kristall tarzidagi tog‘ jinslarida P20 5 ning miqdori 0,275% bo‘ladi, lekin keyinchalik ularning parchalanishi, suv bilan siljitilishi va c h o ‘kishi tufayli hosil bo'lgan c h o ‘kindilar, y a ’ni ulardan keyinchalik tuproq hosil bo‘ladigan jinslarning tarkibida o ‘rtacha 0,14% bo ‘ladi. Qumli jinslarda fosforning miqdori foizning yuzdan bir ulushini tashkil qiladi. Dem ak, uzoq davom etgan biologik davrlarda cho'kindi jinslar hosil b o ‘lish jarayonida fosfor yo‘qoIavergan. U fosforit tutuvchi jelvak yoki plast tarzida suvdan ajralgan holda yig‘ilgan, bir vaqtning o'zida vulqon tarzida chiqqan fosforga boy mineral appatit maydalanishga duch kelgan va qisman tuproq hosil qiluvchi jinslar tarkibida qolgan.
Tuproq hosil b o iish jarayonining rivojlanishi, ildiz tizimi tomo- nid an fosforitlarning pastki qatlam lardan yuqori qatlamlarga asta- sekinlik bilan ko'chirilishiga bo g iiq. Shuning uchun P20 5 ning miqdori tuproq qatlamlari bo ‘yicha tahlil qilinganda paski qatlamga borgan sari u kamaya boradi. Lekin bu tabiiy jarayon tufayli yerning ag‘da- riladigan qismining fosfatlarga boyitilishi qishloq x o ‘jalik ekinlarining yuqori hosildorligi va uzoq vaqt ekilishi sharoitida ularning talablarini qondirish uchun yetarli bo im a y d i. H a r qanday tuproq d a fosfat kislotaning m in e r a l va organik birikmalari uchraydi. Odatda, mineral fosfatlar k o 'p ro q b o iad i. Bu narsa quyidagi qiyosiy raqamlarda k o ‘rinadi. Agar P20 5 ning umumiy miqdorini 100 deb qabul qilinsa, unda haydalma qatlamdagi mineral fosfatlarning ulushi o'rta podzollangan qum oq tuproqlarda 73, sur tusli o 'rm o n tuproqlarida 56, kuchli qora tuproqlarda 65, kashtan tuproqlarda 75 va bo'z tuproqlarda 86% ni tashkil qiladi. Neytral reaksiyali tuproqlarda mineral fosfatlarning asosiy zaxirasi maydalangan apatit tarzida uchraydi. N ordon tuproqlar asosan temir va aluminiy fosfatlariga ega b o ‘ladi. Ularning o'sim lik tom onidan o ‘zlashtirilishi appatitlarga nisbatan ancha past b o ‘ladi. Lekin nordon tuproqlarga ohak solinganda (ohaklanganda) 1,5 oksidlarning bir qismi kalsiy fosfatga aylanadi va bu o ‘simlikning fosforli oziqlanishida ijobiy ahamiyatga ega boiadi. Eruvchan fosfatlar nordon tuproqlarga ularni ohaklashdan so'ng solinsa ularni ohaklashgacha solingandan ko'ra o'simlik tomonidan ko'proq o'zlashtiriladi. Tuproqdagi fosforning organik birikmalari chirindi ( P 20 5 ning miqdori 0,8 dan 2,5% gacha tuproq xiliga qarab: bundagi yirik raqam sur tusli o'rrnon tuproqqa tegishli) va fitatlar tarkibida b o ‘ladi. Bunda fitinning kalsiyli va magniyli tuzlari neytral tuproqlarda, aluminiy va temirlari esa nordon tuproqlarda uchraydi. Apatitlar tuproqlardagi organik fosforning yarmini tashkil qiladi. Organik fosfatlar umumiy tuproqdagi fosforning, bo‘z tu p ro qlarda 14% ni, kulrang o 'r m o n tuproqlarda esa 44%ni tashkil qiladi. Boshqa xil tuproqdagi ko'rsat- kichlar bu miqdorning o ralig ‘ini tashkil qiladi. T u p ro q tarkibida chirindining miqdori qancha k o ‘p b o is a , u organik fosfatlarga shuncha boy b o iad i. Tuproqda organik fosfatlar h a r xil mikroblar yord am ida mineralla- shadi. Tuproqdagi fosforning bir qismi (shuningdek azotning ham) mikroorganizmlar tanasining tarkibida uchraydi. Lekin uning miqdori u ncha ko ‘p emas. lg tuproq tarkibida 5 milliard bakteriya mavjud
b o 'lis h in i e ’tiborga olinsa, b u t u n ag‘dariladigan q a tla m n in g bir gektariga hisoblanganda ular bilan bogiangan P2Os ning miqdori 24 kg ni tashkil qilar ekan. Hisoblarga ko'ra mikroorganizmlarning quruq massasi organik moddaga kambag'al podzol va kulrang tuproqlarda chirindining 0,5— 1% ni tashkil qiladi. Chirindiga boy qora tuproqlarda bu m iqdor ancha kam — 0,1% atrofídagi raqamni tashkil qiladi. 0 ‘rta Osiyoning b o ‘z tuproqlarida beda ekiladigan maydonlarida ildiz tizimi atrofi (rezosfera) da lg tuproq bakteriyasining miqdori 20 mldga yetishi mumkin. Ko‘p holda shunday tuproqning 100 g dagi mikroorganizmlar massasida P20 5 ning miqdori 3,2 mg gacha yetadi. Lekin, rizosferani tashkil qilgan tuproq yuzasi tuproqning ildizli qatlamining juda kichik qismini tashkil qiladi. Shuni qayd etish lozimki, tirik plazma tarkibiga kirgan fosfatlar m ikroorganizm lar noqulay sharoitlar tufayli o i i b ketgunga qadar yuksak o'simliklarning oziqlanishida muhim ahamiyatga ega bo'lolmaydi. H a m m a bir valentli kationlar (liar qanday bosqichli almashinish darajadagilari ham ) suvda yaxshi eriydi va shuning uchun ildiz tizimi tom onidan oson o'zlashtiriladi. Bir va ikki almashingan kalsiy va magniy fosfatlar t o ‘g‘risida ham shu fíkrni aytish mumkin. Bunda digidrat C a H P 0 4 • 2 H , 0 ni suvsiz C a H P 0 4 ga nisbatan eruvchanligi kuchliroq b o‘ladi. Lekin fosfat kislota anionlarini ham kimyoviy (suvda erimay- digan tuzlar hosil qilish orqali) ham almashuvli (musbat zaryadlangan tuproq kolloidlari tomonidan) tez yutilishi tufayli tuproqdagi fosforaing suvda eruvchi birikmalari ju da kam bo'ladi va lkg quruq tuproq hisobiga 1 mg dan ko'p bo'lgan hol kamdan-kam uchraydi. Bu hol ko‘p ekinlarni fosforli oziqlanishini ta ’minlash uchun yetarli bo'lmaydi. Tuproqning haydalma qatlamida bir kg tuproq hisobiga 1 mg P20 5 to 'g 'ri kelganda uning miqdori l ga 3 kg (odatda, tuproqning haydaladigan qatlamining um um iy og'irligini 3 mln kg deb qabul qilinadi) bo'ladi, g'allasimonlardan o'rtacha hosil olinganda tuproqdan 1 ga yer hisobiga 20 kg P20 5 (texnik ekinlar bundan ham ko‘p) o'zlashtiriladi. M a ’lumotlarga ko'ra suvda eruvchi tuzlarning tuproqdagi fosfor tutuvchi bor zaxirasi vegetatsiya davrida fosfatlarning suvda eruvchi m iqdori bir necha bor qayta-qayta tiklanganida ham tuproq zaxiralari evaziga o 'rta hosildorlik darajasidagi talabni qondirish uchun yetarli bo'lmaydi. Lekin o'sim lik faqat suvda eriydigan fosfat tuzlarini o'zlashtirib qolmay, balki kuchsiz kislotalarda eriydiganlarini ham o'zlashtira oladi. Kuchsiz kislotalar (karbonat, organik, limón, olma va h.k. kislotalar)
o ‘simlik ildizlari tom onidan ishlab chiqariladi. U la r tuproqdagi suvda erimaydigan fosfatlarning ham bir qismini eritadi. Tuproqqa yanada k o ‘p r o q m i q d o r d a k i s l o t a l a r , m i k r o o r g a n i z m l a r t o m o n i d a n (nitrifikatsiya natijasida nitrat kislota, oqsil va aminokislotalarning qaytarilgan oltingugurtni oksidlanishi natijasida sulfat kislota, organik kislo talarning m in eralizatsiy asi natijasida fo sfat kislota) ishlab chiqariladi. Mikroorganizmlar buning ustiga nafas olish va modda almashinish tufayli karbonat angidrid va organik kislotalar ajratib chiqaradi. Kuchsiz kislotalarda (yoki kuchli kislotalarning kuchsiz eritmalarida) 2 valentli kationlar (kalsiy va magniy) ning 2 alm ashingan fosfat tuzlari eriydi, natijada o'simlik tomonidan o'zlashtiriladigan holatga o ‘tadi. Ularning eruvchan shaklga o'tishini tu proq da eng k o ‘p tarqalgan karbonat kislota ta ’minlaydi. Ikki valentli kislotalarning uch almashingan tuzlari suvda um um an erimaydi va kuchsiz kislotalarda juda kam eriydi. Shuning uchun ular ko ‘p qishloq xo'jalik ekinlariga fosforning manbasi b o ‘la olmaydi. Bu qonuniyatdan lyupin, grechixa, xantal ancha kuchsizroq darajada, n o ‘xat, nasha esparsetlar mustasno, bu o ‘simliklar fosforni tuproqni uch almashingan fosfatlari va fosforitlaridan h a m o'zlashtira oladi. Zikr qilingan ekinlarning bu xususiyatini ularning ikkita xossasi asosida tushuntirsa bo‘ladi: ildizlar tom onidan ancha m iqdorda kislotalarni ishlab chiqarilishi va ularning tarkibida kalsiy m iqdorining fosfordan, ancha ortiqcha miqdordaligi, har ikkala sababga ko'ra ham qiyin eriydigan fosfatlar yaxshiroq parchalanadi va erigan shaklga o ‘tadi ham da ildiz tizimi tom onidan o'zlashtiriladi. Potensial nordonligi yetarli darajada bo'lgan tuproqlarda (100 g tuproqda 2—2,5 mg.ekv) boshqa o'simliklar ham tuproqqa solinadigan fosfaritlar evaziga qoniqarli oziqlanishi mumkin. Lekin bu holda fosforitni ildiz tizimi eritm ay balki tuproqning o ‘zi eritadi. Zamonaviy tushunchalarga muvofiq tuproqda uch kalsiyli fosfat- ning hosil bo ‘lishi uch u n sharoitning o ‘zi yo ‘q. U n d a n ham kamroq eriydigan birikmalar: okta kalsiy fosfat Ca4H ( P 0 4)3 3 H 20 va hatto gidrooqsilapatit C a 5( 0 H ) ( P 0 4)3 ning hosil b o 'lis h ehtimoli ancha ishonchliroqdir. N ordon tuproqlarda polutor oksidlarning va shu asosida ularning strengiti F e ( 0 H ) 2H 2P 0 4 va varissiti A 1 ( 0 H ) 2 H 2P 0 4 hosil bo'lishi mumkin. T em ir va aluminiy fosfatlarning eruvchanligini eng minimal ko‘rsatkichi tuproq pH o ‘zaro mos holda 2,2 va 3,7 bo'lganda,
uch almashingan kalsiy va magniylarning esa tuproq pH i 6,5 va 10 b o ig a n chegarada b o ia d i. Shuning uch u n kuchsiz nordon muhit, o‘simliklaming fosforli oziqlanisliida eng qulay muhit ekanligini ajablan- tiradigan joyi y o ‘q. Torfli botqoqliklarda biroz pastki qatlamlarda qaytaruvchanlik sharoitlarining mavjudligi tufayli ikki valentli temir fosfat (Fe3( P 0 4)2 8 H 20 to ‘planishi mumkin, bu modda o ‘simliklar uchun o ‘zlashtiriluvchanligi bilan ajralib turadi. Tuproqda organik moddalarning mineralizatsiyasi vaqtida undagi fosfat kislotaning mineral tuzlarining miqdori oshib ketmay, balki kamayishi ham mumkin. Bu narsani 1905-yilda rus olimi L.A. Ivanov qayd qilgan edi. Uning tajribalariga muvofiq bunday xildagi moddalarni (kletchatkaga boy) natriy fosfatni q o ‘shib kompostlash (ayniqsa ammoniy sulfat bilan birgalikda) natijasida mineral fosforning t o ii q yo'qolishi h o latig a duch kelindi. Keyinchalik esa agar tupro qd a fosforning m iqdori 0,2—0,3% dan kam miqdorga ega b o ig a n modda minerallashsa, fosforning o'simlik tomonidan o ‘zlashtiriladigan mineral birikmalari u m u m a n ajralib chiqmaydi, ular toialigicha mikroor- ganizmlar to m o n id a n biriktirib olinadi degan xulosaga kelindi. O'simliklar to m o nid an organik fosfatlarning o ‘zlashtirilishi, uning harorati oshishi natijasida m a l u m darajada oshadi. Bu narsa albatta chirindi va boshqa organik birikmalarning mikrobiologik parchalanish jarayoni oqibatidir. Tajribalar shuni ko ‘rsatadiki, agar vegetatsion naylar harorati 20— 35°C li suv ham m om lariga botirilsa, birinchi holda mineral fosfatlar, ikkinchi holda esa organik fosfatlar o'zlashtiriladi. Tuproqda qiyin eriydigan fosfatlarni qisman parchalab oson eriy- digan fosfatlarga aylantiruvchi bakteriyalar borligi aniqlangan. Bu holatning yuzaga chiqishida tuproq eritmasi tomonidan ham, ildiz va mikroorganizmlar tom onidan ham kislotalarning ajralishi bilan b o g iiq b o ig an reaksiyalarning ishtiroki ham m uhim ahamiyatga ega b o iad i. TUPRO Q DAG I FOSFORNING 0 ‘SIMLIKLAR TOM ONIDAN 0 ‘ZLASHTIRILISHI Oson o ‘zlashtiriladigan fosfatlarning miqdori tuproqlarda juda kam b o iad i. Masalan, Voronej viloyatining kuchli qora tu p ro g id a 0,144% P20 5 b o i i b (haydalma qatlamning I gektarida 4230 t), 2% li sirka kislotada eriydigan qismi 1 ga yerda 21 kg ni tashkil qiladi. 0,146% P20 5 tutuvchi Moskva viloyatining qumoq podzol tu progining
1 ga yerida sirka kislotada eruvchi 6 kg P 2O s bo'ladi. Bu m a ’lu m o tla r har ikkala tuproq xilida, ayniqsa podzol tuproqlarda fosforli o ‘g ‘itlar solmasdan turib, qoniqarli hosil olib b o ‘lmasligidan dalolat beradi. 0 ‘simliklar u c h u n suvda eruvchi fosfat kislotaning nordon tuzlari o'zlashtirilish jihatidan ancha qulay b o ‘ladi, lekin ularning tuproqdagi miqdori juda kam va ularning miqdoriy ko'rsatkichi ekinlarning fosfor bilan ta ’minlanish darajasini belgilash m ezoni bo'la olmaydi. Lekin bu narsa bu tuzlarning tuproqdagi miqdorini um um an e ’tiborga olish kerak emas degan so‘z emas. Yuqorida h a m m a o ‘simliklar fosforning juda suyultirilgan eritmalaridan ham o ‘zlashtira olish qobiliyati mavjud- ligi qayd etilgan edi. T uproqning qattiq fazasi va tu proq eritmasi o ‘rtasida m a ’lum muvozanat b o ‘lganligi sababli ildizlar to m o n id a n so‘rib olingan fosfat kislota tuzlari ilgarigi uncha yuqori b o ‘lm agan ko'rsatkichi d a ra - jasigacha qaytariladi va o'simlik ularni yana o ‘zlashtira boshlaydi. Afsuski ko'p tuproqlarda fosforning bu m anbayi yetarli bo 'lm aydi va fosforli o ‘g ‘itlar solinmaganda ekiladigan ekinlar «fosforga ochligini» yoki hech b o 'lm a g a n d a yaxshi hosilni t a ’m inlash borasida fosfor tanqisligini sezadi. 0 ‘sim liklarni fosfor bilan ta ’m in la n g a n lig i haqida m u l o h a z a yuritilganda amaliyotda kuchsiz kislotali m uhitda tuproqning tutib turilishi natijasida faqat suvda eruvchi fosfor tuzlarigina emas, balki bir qism suvda erimaydigan, lekin o ‘sim liklarning o ‘z la s h tiris h i darajasida b o ‘lgan zaxira holatdagi fosfatlar ham ajraladi. Bu xildagi fosforli eritmani olish uchun: 1—2% lim on, 2—3% sirka, 0,2 n. xlorid, 0,002 n. sulfat kislota (pH ni doim o 3,0 atrofida ushlab turish u c h u n ammoniy sulfat q o ‘shib) lari ham da k arbonat angidridga to'y dirilgan distillangan suv ishlatiladi. Tu proq dag i o ‘simliklar to m o n i d a n o ‘zlashtiriladigan fo sfo rn i aniqlash borasida qo'llaniladigan laboratoriya uslublarining h a m m a s i nisbiy ko‘rsatkichlarnigina aniqlaydi, bu m a ’lumotlardan foydalanish uchun ularni dala tajribalari asosida tasdiqlash va bu tajriba m u ay y a n ekinlar uchun takrorlanislii lozim. 0 ‘zlashtiriladigan fosfatlarning miqdorini kimyoviy uslub yordam ida aniqlaslming bajarilishini tezligi, arzonligi, ancha aniqligi, bu uslublarni agrokimyoviy xizmat amaliyotida q o i la s h imkoniyatini yaratdi. U n d a n dala tajribalari bilan birgalikda foydalaniladi. Kimyoviy uslub k o ‘rsat- k ichlari k a r t o g r a m m a tarzida r a s m iy la s h tirilib , tegishli h u d u d xo‘jaliklariga tavsiyalar beriladi.
Shuni qayd etish lozimki, limon kislota ternir fosfatni ajratadi, nordon podzol tuproqlarda uning miqdori ancha bo'ladi. Shu xildagi tahlilni davom ettirsak, sirka kislota nordon tuproqlarda o'zlashtiri- iadigan fosfatlar miqdorini aniqlash uchun limon kislotaga nisbatan ancha qulay reaksiya hisoblanadi. 0 ‘zlashtiriladigan fosfatlarning miqdori dinamik ko‘rsatkich boiib , tuproq xossalariga, dehqonchilikning jadallik darajasiga va boshqalar- nin g t a ’siriga qarab o 'z g a ra d i. Bu fikrlarni isbotlash maqsadida Timiryazev qishloq xo'jalik akademiyasining stansiyasini ikki xil namunali m adaniylashtirilgan chimli-podzol tuproqlariga tegishli b o ‘lgan m a’lumotlarni keltirish mumkin (40- jadval).
H a r xil eritu v ch ilar yordam ida ajratilgan P 2O s ning miqdori T .r A jratib olingan eritraadagi P 2O s ning 100 g h a v o sharoitida quritilg an tuproqdagi mg hisobida miqdori K arbonat angidrid bilan to ‘yintiri!gan distillangan suv 0 ,5 n sirka kislota 0,5 n
xlorid kislota Download 5.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|