0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Yaqubjonov, S. Tursunoy

O ‘zbekistonda  hududlashtirilgan  beda 
navlari
0 ‘zbekistondagi  sug‘oriladigan  va  lalmikor  yerlarga  ekish 
uchun  bedaning  seleksiya  yo‘li  bilan  chiqarilgan  navlari  bilan 
jaylari  navlari  hududlashtirilgan.
Aridnaya. 
0 ‘zbekiston  donchilik  ilmiy tekshirish  instituti 
(«Don»  ilmiy  ishlab  chiqarish  birlashmasi)ning  seleksion 
navi.  Yowoyi  Baxmal  beda  navi  x  Milyutin  1774  bilan,  uch 
marotaba chatishtirish  yo‘li  bilan  yaratilgan.
Mualliflar:  Baygulov  D.P.,  Egorov Ya.I.,  Danolov  N.A.
1981-yildan  Jizzax  viloyatining  lalmikor  yerlari  uchun 
davlat  ro‘yxatiga  kiritilgan.
Turkiston  turiga  mansub,  ko‘k  ekma  beda  navlar  guru­
higa  oid.  Tupi  tik  turuvchan.  Shoxlanishi  yaxshi.  Poyasining 
bo‘yi  85-90  sm,  o'rtacha  dag'allikda,  tuksiz  yoki  kam  tukli. 
Bargi  o‘rtacha  kattalikda,  bargchalari  teskari-tuxumsimon, 
yumshoq,  kam  tuklangan.  Bargliligi  yuqori  50,0—55,0  %. 
To‘pguli-zich,  shingili  naysimon.  Gullari  to‘q  havo  rang. 
Dukkagi  o‘rtacha  spiralsimon  2,  4,  5  o'ramli.  Doni  o‘rtacha 
kattalikda,  sariq,  dukkaksimon.
1000  ta  donining  vazni  2,3  g.  Lalmikorlikda  ob-havo 
qulay  kelgan  yillari  yashil  ozuqa  hosildorligi  gektaridan  164,0 
sentner,  pichani  50,0—54,0  sentner.  Bahorda  unib  chiqishi 
yaxshi,  o‘rimdan  so‘ng  sekin  o‘sadi.  Vegetatsiya  davri  birin­
chi  o‘rimgacha  56—60  kun.

Qishga  va  qurg‘oqchilikka  bardoshli.  Quruq  moddasining 
tarkibidagi  oqsil  miqdori  17,2  %,  kletchatki  34,0  %.  Qishloq 
xo‘jalik  kasalliklari  va  hasharotlariga chidamli.
Tashkentskaya— 1. 
G.S.Zaysev  nomidagi  g‘o ‘za seleksiya- 
si  va  urug‘chiligi  ilmiy  tekshirish  institutining  selekbion  navi. 
Toshkent—3192  navi  bilan  ko‘p  marta  qayta  changlatilgan 
mahalliy  Marhamat  bedasidan,  tanlash  yo'li  bilan yaratilgan.
Mualliflar:  Grishenko  T.G .,  Parxomenko  F.S.,  Buma- 
sheva  M.A.
1954-yildan  Samarqand,  Sirdaryo,  Toshkent  viloyatila- 
rining sug‘oriladigan  yerlarida  davlat  ro'yxatiga  kiritilgan.
Respublikaning  sug‘oriladigan  nav  sinash  shoxobcha- 
larida  quruq  moddasining  o'rtacha  hosildorligi  gektaridan 
92,6—132,3  sentnerga  teng.  Navning  bargliligi  yaxshi  40,0— 
49,0.  Ozuqaboplik  xususiyati  yaxshi.  Quruq  moddasidagi 
oqsil  miqdori  19,2  %,  kletchatka  23,7  %.  Nav  respublika 
sharoitida  yaxshi  qishlaydi.  Vegetatsiya  davri  bahorgi  unib 
chiqishdan  birinchi  o'rim gacha  66  kun.  Qishloq  xo‘jalik 
kasalliklari va hasharotlari  bilan kuchsiz  darajada zararlanadi.
Tashkentskaya—
1728.  G.S.  Zaysev  nomidagi  g‘o‘za  se- 
leksiyasi  va  urug‘chiligi  ilmiy  tekshirish  institutining  selek­
sion  ravi.  K-21303  (AQSh)  namunasidan  navlararo  chatish- 
tirish  yo‘li  bilan yaratilgan.
Mualliflar:  Burnasheva  M.A.,  Abdullayev  X.
1982-yildan  Jizzax,  Qashqadaiyo,  Navoiy,  Samarqand, 
Toshkent  viloyatlarining  sug‘oriladigan  yerlarida  davlat  ro'y­
xatiga  kiritilgan.
Tupi  tik  o'sadi  biroz  yoyiq,  tuplanishi  o‘rtacha.  Poya­
sining  bo‘yi  60—120  sm,  yaxshi  shoxlaydi.  Barglari  ellipsis- 
mon,  kam  tukli,  bargliligi  44,0—50,5  %.  To'pguli  o'rtacha 
naysimon,  zich  shingilli.  Guli  zangori.  Dukkagi  2,4  o ‘ramli. 
O 'rtacha  kattalikda,  sarg'ish-jigarrang.  Urug£i  buyraksimon, 
biroz  burchaksimon,  sariq.
Respublikaning  sug'oriladigan  nav  sinash  shoxobcha- 
larida  quruq  moddasining  o‘rtacha  hosildorligi  gektaridan 
96,4-127,3  sentnerni  tashkil  etdi.  Vegetatsiya  davri  bahorgi

unib  chiqishdan  birinchi  o‘rimgacha  66-74  kun.  B a h o rd a   va 
o'rim dan  so'ng  tez  ko‘karadi.  Vegetatsiya  davriia  5—6  m arta 
o ‘riladi.
Quruq  moddasidagi  oqsil  miqdori  17,8-20,5  % ,  klet- 
chatka  31,2-32,0  %.  Qishloq  xo‘jalik  kasalliklari  va  hasha- 
rotlariga chidamli.
Tashkentskaya—3192. 
G.S.  Zaysev  nomidagi  g 'o 'z a   se- 
leksiyasi  va  urug'chiligi  ilmiy tckshirish  institutining  seleksion 
navi.  Mahalliy  0 ‘rta  Osiyo  bedalari  bilan  erkin  changlatilib 
ko‘paytirilgan  Peru  bedasidan,  ko‘plab  tanlash  yo‘li  bilan 
yaratilgan.
Mualliflar:  Greshenko  T.G.,  Belova-  A.I.,  Parxom en- 
ko  F.S.
1940-yildan  Qoraqalpag'iston  respublikasi  va  Xorazm 
viloyatidan  tashqari  respublika  bo‘yicha  davlat  ro‘yxatiga  ki­
ritilgan.
Tupi  tik  o'sadi,  tuplanishi 
o'rtacha.  Poyasining  bo‘yi 
50-70  sm, 
yo'g'on,  kam  shoxlaydi.  Barglari  yirik,  uzun, 
ellipssimon  shaklda,  tukli.  Bargliligi  37,0—42,0  %.  Guli  zan- 
gori  va  och  zangori.  Dukkagi  2—3  o'ramli,  yirik,  och 
qo'ng'ir.  Quruq  moddasining  o'rtacha  hosildorligi  ob-havo 
qulay  kelgan  yillari  gektaridan  385,1  sentner.  Qishga 
chidamli.  Vegetatsiya  davri  bahorgi  unib  chiqishdan  birinchi 
o'rimgacha  65-70  kun.  Quruq  moddasidagi  oqsil  miqdori 
18,0-20,7  %,  kletchatka  23,1%.
Qishloq  xo'jalik  kasalliklari  va  hasharotlari  bilan  o'rtacha 
darajada  zararlanadi.
Xorezmskaya—
2.  Xorazm  paxtachilik  stansiyasining  se­
leksion  navi.  Hindiston  1424  x  Xiva  bedasini  chatishtirish  va 
tanlash  yo‘li  bilan yartilgan.
1992-yildan  Xorazm  viloyatining  sug'oriladigan  yerlari 
uchun  davlat  ro'yxatiga  kiritilgan.
Ko'k  beda,  Xiva  ekoxiliga  mansub.  Tupi  yoyiq  shaklda. 
Tuplanishi  o'rtacha.  Poyasi  kam  tuklangan,  yashil,  bo'yi  120 
sm  gacha.  Bargi  ellipssimon  shaklda,  tuksiz,  och  yashil. 
To'pguli  zich boshchasimon  shingilli.

G u li  och  havorang.  Dukkagi  spiralsimon,  2,5—4,0  bur- 
m ali.  Urug‘i  loviyasimon,  sariqdan  och  kulranggacha.  Quruq 
m od d asirin g  
o'rtacha 
hosildorligi 
gektaridan 
140,0—
143,0  sentner,  urug‘  hosili  2,4  sentnerni  tashkil  etdi.  Quruq 
m o d d a   tarkibidagi  oqsil  miqdori  24,7  %.
Bahorda  unib  chiqishi  va  o‘rimdan  so'ng  yaxshi  va  tez 
o 'sa d i.  Vegetatsiya  davri  bahorgi  unib  chiqishdan  birinchi 
o ‘rim gacha  66—71  kun.  Nav  qishloq  xo'jalik  kasalliklari  va 
hasharotlariga chidamli.
6.3.  Sebarga 
Ishning  maqsadi  va  vazifasi:
1  Sebarganing  asosiy  morfologik xususiyatlarini  o'rganish.
2.  Sebarga  turlarini  bir  biridan  farq  qiluvchi  belgilari 
bilan  tanishish.
3.  Sebargani  asosiy  hududlashtirilgan  navlari  bilan  tani­
shish.
Uslub;>  ko'rsatmalar
Sebarga 
Trifolium  L.
  turkumiga  kiradi  va  300  ga  yaqin 
turni  o ‘z  ichiga  oladi.  Ulam i  sakkiztasi  ekiladi.  Shulardan 
MDX  davlatlarida  qizil  sebarga  — 
T.  pratense  L.
  eng  katta 
ahamiyatga  ega  va  ko‘p  tarqalgan.  Qizil  sebarga  0 ‘zbe- 
kistondagi  sholikor  hududlarda  ancha  ko‘p  tarqalgan.  Sebar­
ganing  boshqa  turlaridan  O'zbekistonda  bir  yillik  sebarga— 
Eron  sebargasi,  ya’ni  shabdor  — 
T.resupinatum  L.
  va  Alek- 
sandriya  sebargasi,  ya’ni  bersim  — 
T.  alexandrinum  L.
  bir­
muncha  diqqatga  sazovor,  sebarganing  boshqa  turlari  uchra- 
maydi.
Qizil  sebarga  — 
T.  pratense
  L.  ko‘p  yillik,  ammo  uzoq 
yashamaydigan  o'simlikdir,  u  2—4 yil  yashaydi  (36-jadval).
Ildiz  tizimi  o‘q  ildiz  bo‘lib,  yo‘g‘onlashgan  ildiz  va  bir 
talay  ingichka  yon  ildizchalardan  iborat.  Ildizining  asosiy 
qismi  yerning  haydalma  qatlamida joylashadi,  ayrim  ildizlari
1—1,5  m gacha  chuqurlikka  kirib boradi.

Sebarganing  poyasi  kalta  tortgan  bosh  novdadan  iborat, 
uning  qultiq  kurtaklaridan  yon  novdalar  o‘sib  chiqadi.  Yon 
shoxlari  (poyalari)  yuqoriga  tik  o ‘sadigan,  yumaloq,  ichi 
kovak,  siyrak  tukli,  shoxlanadigan  bo‘lib,  bir  necha  (5—9  ta) 
bo‘g‘im  oraliqlaridan  tashkil  topadi  va  bo‘yi  70—96  sm  ga 
etadi.  Qalin  qilib  ekilgan joylarda  bitta  o ‘simlikda  10  tagacha 
poya  hosil  bo‘ladi.  Barglari  uch  qo‘shaloq  (uchtali),  barg- 
chalari  birmuncha  serbarg,  asosida  ochiq  rangli  uchburchak 
xoli  bo'ladi,  o ‘rta  tomiri  barg  plastinkasining chetidan  chiqib 
turmaydi.  Yonbargchalari  pardasimon,  odatda  cho'ziq  shakl- 
da  bo'ladi.
To‘pguli  deyarli  zich  taqalib  turadigan  yumaloq  yoki 
cho‘ziq  shakldagi  boshoqchadan  iborat.  Boshchalar  poya 
hamda  yon  shoxlarining  uchida joylashadi.  Boshchada  qizil- 
binafsha  rang  gultojibarg  chiqaradigan 
70-100  ta  mayda- 
mayda  kapalak  nusxa gul  bo‘ladi.  Mevasi  bir urug‘li  dukkak.
Urug‘i  noto‘g‘ri  yuraksimon  shaklda,  yaltiroq,  sarg‘ish 
yoki  binafsha  rangda.  1000  donasining  vazni  1,7-1,8  g  kela- 
di.
Qizil  sebarga  turi  hozir  beshta  kenja  turga  boMinadi. 
Shulardan  MDX  davlatlarida  ikkitasi  bir  marta  o‘riladigan 
sebarga 
(subsp  fitiosum  Chor)
  bilan  ikki  marta  o‘riladigan 
janub  sebargasi 
(subsp.  sativum  Grome)
  kenja  turlari  ko‘p 
ekiladi  (37-jadval).
0 ‘zbekistonda  ikki  marta  o'riladigan janub  sebargasi  ken­
ja  turi  tarqalgan.  Bu  sebarganing  hududlashtirilgan  navi 
U zRO S-73  dir.
UzROS—73.  0 ‘zbekiston  sholichilik  ilmiy  tekshirish 
institutining  seleksion  navi.  Ikki  o'rimli  qizil  yo‘ng‘ichqani 
boshqa  yo‘ng‘ichqa  navlari  bilan  erkin  chatishtirish  yo‘li 
bilan yaratilgan tabiiy duragay.
Mualliflar:  Goncharyov  I.P.,  Maslennikova V.Ya.
1954-yildan  respublika  bo'yicha  davlat  ro‘yxatiga  kiritil-
gan.
Bu  navning  asosiy  qismini  ikki  yillik  va  ko‘p  yillik  baho- 
rikor  o‘simliklar  tashkil  qiladi.  Tupi  tik  o‘sadi. 
Poyasi  in-

gichka,  bo‘yi  90  sm.  Bargliligi  45,0  %  gacha.  Bargi  o‘rtacha 
kattalikda,  tuxumsimon,  kam  tuklangan,  och-yashil.  Guli- 
ning  rangi  har xil,  qizildan zangorigacha.
Tuplanishi  yaxshi,  o ‘rimdan  so‘ng  yaxshi  o‘sadi.  0 ‘rta- 
pishar.  Birinchi  yili  gullashi  iyulning  ikkinchi  o‘n  kunligida 
91—93  kundan  so‘ng  boshlanadi,  to ‘la  unib  chiqqandan  so‘ng 
ikkinchi  yli  mayning  ikkinchi  o‘n  kunligila  boshlanadi.  Res- 
publika  sharoitida  yaxshi  qishlaydi.  Quig‘oqchilikka  chidam- 
liligi  o‘rtacha.  Nav  serhosil.
6.4.  Esparset 
Ishning  maqsadi  va  vazifasi:
1 
Esparsetning  asosiy  morfologik  xususiyatlarini  o‘iga- 
nish.
2.  Espartset  turlarini  bir  biridan  farq  qiluvchi  belgilari 
bilan  tanishish.
3.  Espartsetni  asosiy  hududlashtirilgan  navlari  bilan  ta­
nishish.
Uslubiy  ko‘rsatmaIar
Esparset 
Onobrychis  Adans
  turkumiga  kiradi.  Mamlaka- 
timizda  esparsetning  3  turi  ekiladi.  1)  Vika  bargli  yoki  oddiy 
esparset 
(O.  viciafolia  Scop);
  2)  Zakavkazye  esparseti  —
O.antasiatica  Khin\
  3)  Qumloq  esparset  — 
O.arenaria  DC 
(37-jadval).
Esparset  ko‘p  yillik  o‘t  o ‘simlik  bo‘lib,  baquwat  rivoj- 
langan  o‘q  ildiz  tizimi  3—6  m gacha chuqurlikka kirib  boradi. 
Poyasi  egatchali,  tukli,  ichi  kovak  bo‘lib,  kam  shoxlanadi, 
bo‘yi  50  sm  dan  120  sm  gacha  yetadi  va bundan  ortadi.  Tupi 
yigik  yoki  yarim  yoyilgan  holda  bo‘ladi.  Barglari  murakkab 
tok  patsimon  bo‘lib,  ingichka  bargchalari  va  sust  rivojlangan 
pardasimon  ikkita  yon  bargchalari  bor.  To‘pguli  och  yoki 
to ‘q  pushti  yoki  qizil gulli  uzun  shingildir.

Esparset  asosiy  turlarining  belgilari
37-jadval
Belgisi
Vika bargli 
esparset 
(0.  viciaefolia 
scop)
Zakavkazye 
esparseti 
(O.  antasiatica 
Khin)
Qumloq 
esparseti 
(O.  areneria 
DC)
0 ‘simlik tipi
Kuzgi
Bahorgi
Bahori
Poyasining
bo'yi
Uncha baland 
emas
Ancha baland
Uncha baland 
emas
Poyasining
mayinligi
0 ‘rtacha 
mayin,  ichi 
yarim to‘la
Mayin,  ichi 
kovak
Dag'al,  ichi 
to‘la
Bargchalari- 
ning shakli
Ellipssimon,
goho
Tuxumsimon, 
uchi o‘tmas *
Lansetsimon,
deyarli
nayzasimon
Shingilining
shakli
lansetsimon
tuxumsimon,
uchi
Naysimon, 
asosi  ingichka, 
uchi o'tmas
Duksimon, 
ingichka uchi 
o'tkir
Gullagan
shingilining
zichligi
0 ‘tmas zich
0 ‘tmas sochoq
Sochma
Dukkaklari- 
ning yirik- 
maydaligi
0 ‘rtacha yirik, 
bo‘yi 6—8  mm
O'rtacha va 
yirik,  bo‘yi 
6—8  mm
Mayda,  bo‘yi 
4,5—5,5  mm 
kalta, goho 
o‘rtacha
Dukkaklari-
ning
tishchasi
Uzun yoki 
o‘rtacha uzun
Yo‘q
Uzun
Mevasi  yarim  doira yoki  burchakli  shaklda  bo‘ladigan  bir 
urug'li  dukkak,  yuzasi  turlangan,  chatnamaydi.  1000  dona 
dukkagining vazni  20 g ga yaqin.
Urug‘i  loviyasimon  shaklda,  och jigarrang  tusda.  Esparset 
shartli  ravishda  urug‘  deb  ataladigan  dukkagidan  ekib  ko‘kar- 
tiriladi.
Esparsetning  shu  uchala  tunning  bir-biridan  farq  qila- 
digan  eng  muhim  belgilari  38-jadvalda  keltirilgan.

0 ‘zbekistondagi  lalmikor  yerlarda  esparsetning  Milyutin- 
skiy-2  navi  hududlashtirilgan.
Milyutinskiy—
2  sobiq  Milyutinskaya  seleksiya  stansiya- 
sida  seleksiya  yo‘li  bilan  chiqarilgan  nav  bo‘lib,  Zakavkazye 
esparseti  turiga  kiradi.  Tupi  to ‘g‘ri  o'sadi,  bo‘yi  64  srn  dan 
100  sm  gacha  yetadi,  o ‘rtacha  75  sm.  0 ‘rtacha  shoxlaydi, 
o‘rtacha  tuplanadi,  poyasi  o ‘rtacha  dag‘al.  Bargchalari 
cho‘ziq,  tuxumsimon  shaklda.  Shingili  sochoq,  naysimon,
11—12  sm  uzunlikda  bo‘ladi  va  och  pushti  rangda  gullaydi. 
Urug‘i  o'rtacha  yirik,  tuxumsimon,  och jigarrangda.  Bu  erta- 
pishar,  qurg‘oqchilikka  chidamli  nav,  nisbatan  tez  o'sadi,  1—
2  m arta o‘riladi.
Bu  nav  Samarqand,  Jizzax  va  Sirdaryo  tumanlaridagi 
tekislik,  tepalik  va  tog‘  oldi  hududlaridagi  lalmikor  yerlarga 
ekish  uchun  hududlashtirilgan.
6.5.  Qashqarbeda 
Ishning  maqsadi  va  vazifasi:
1 
Qashqarbedaning  asosiy  morfologik  xususiyatlarini  o‘r- 
ganish.
2.  Qashqarbeda turlarini  bir biridan  farq  qiluvchi belgilari 
bilan  tanishish.
3.  Qashqarbedani  asosiy  hududlashtirilgan  navlari  bilan 
tanishish.
Uslubiy  ko‘rsatmalar
Qashqarbeda 
Melilotus
 turkumiga  kiradi.  Ko‘pchiligi  yov- 
voyi  holda  o'sadigan  12  tur  qashqarbedaning  ikki  turi-oq 
qashqarbeda 
(M.  albus  Ders)
  va  sariq  yoki  dorivor  qashqar­
beda 
(M.  officinalis  Desr)
  ekiladi  va  ishlab  chiqarishda  aha- 
miyatga  ega.  Pichan,  ko‘kat  oziq va  silos  uchun  ishlatiladigan 
oq  qashqarbeda  ancha  ko‘p  ekiladi.  Qashqarbeda  qurg‘oq- 
chilikka,  qishga  va  sho‘rga juda  chidamli.  Sibir,  Qozog‘iston, 
Uralda  va  sho‘rxok  tuproqli  boshqa  talaygina  qurg‘oqchil

hududlarda  qashqarbeda  qimmatli  ekin  o‘m ini  bosishi  mum- 
kin.  O'zbekistonda ekilmaydi.
Qashqarbeda  ikki  yillik  o ‘simlik,  lekin  bir  yillik  xillari 
ham   uchraydi.  Ildizi  o‘q  ildiz  bo‘lib,  yerga  1,5—2  m  va unlan 
ham  chuqurroq  kirib  boradi.  Poyasi  to‘g‘ri  o ‘sadi,  uch  qo‘- 
shaloq  bargchalari  keng  ovalsimon  yoki  yumaloq  tuxumsi- 
mon,  cheti  arra  tishli.  Gullari  mayda,  oq,  sariq  rangda  bo‘- 
lib,  uzun  shingillarga  to ‘plangan.  Mevasi  bir  urug'li  dukkak 
bo‘lib,  yuzasi  burishgan  tusda.  1000  donasining  vazni  1,7— 
1,9  g  keladi.
Qashqarbeda  asosiy  turlarining  o‘ziga  xos  belgilari  38- 
jadvalda  keltirilgan.
Sariq_qashqarbeda'>Qashqarbeda  asosiy  turlarining belgilari
38-jadval
Belgisi
Oq  qashqarbeda 
(M .  albus  Dasr)
Sariq  qashqarbeda 
(M .  officinalis  Desr)
Bargchalarining
shakli
Keng  ovalsimon
Yumaloq
tuxumsimon
Gullarining  rangi
Oq
Sariq
Dukkaklarining
shakli
Ellipssimon
Tuxum sim on
Dukkaklarining
yuzasi
T o ‘rsimon
burishgan
K o‘ndalangiga
burishgan
Dukkaklarining
yirik-maydaligi
Yirikroq
Maydaroq
Dukkaklarining  uchi
Kalta  o ‘tkir  tum- 
shuqchasi  bor
Odatda  urug'chisi 
tushib  ketmay,  saqlanib 
qolgan  bo'ladi
6.6. 
Bir  yillik  dukkakli  o‘tlar 
Ishning  maqsadi  va vazifasi:
1. 
Bir  yillik  dukkakli  o‘tlarni 
umumiy  tuzilish  xusu- 
siyatlarini  o‘rganish.

2.  Bir  yillik  dukkakli  o'tlarni  turlari  va  guruhlari  bilan 
tanishish.
3. 
Bir  yillik  dukkakli  o'tlam i  bir  biridan  farq  qiluvchi 
belgilarini  o ‘rganish.
Uslubiy ko‘rsatmalar
Eron  sebargasi,  ya’ni  shabdar.  Shabdar  — 
Trifolium 
resupinatum  L.
  bir  yillik  janub  sebargalari  jumlasiga  kiradi. 
Poyasi  50—100  sm  uzunlikda  bo‘lib,  qirrali,  aksari  ichi 
kovak,  tuksiz,  kuchli  shoxlangan  bo‘ladi.  Ildizi  o‘q  ildiz, 
tuproqning  haydalma  qatlamida  kuchli  tarmoqlanadi.  Barg­
lari  murakkab,  uch  qo‘shaloq,  bargchalari  mayda  teskari 
tuxumsimon,  rombsimon,  cheti  o‘tkir  tishchali.  To‘pguli 
kallak  ko‘rinishida  kallaklari 
mayda  ko‘p  bo‘lib  30—40  ta 
guldan  tashkil  topadi  va  diametri  1—1,5  sm  keladi,  kallaklar 
yetilganda  sharsimon  shaklga  kiradi.  Gullari  pushti,  binafsha 
rang,  och  pushti,  deyarli  oq.  Dukkaklari  sharsimon,  1—
2  urug‘li  bo‘ladi.  Urug‘i  sharsimon,  har  xil  rangda.  1000  do- 
nasining vazni  1—1,5  g  keladi.
Shabdar  0 ‘zbekistonda  sug'oriladigan  yerlarda  kam  tar- 
qalgan  bahorda  va  kuzda  sof  holda  yoki  bedaga  aralashtirib 
ekiladi.
Aleksandriya  sebargasi,  ya’ni  bersim.  Bersim— 
Trifolium 
akexandrinum  L.
  Misrdan  kelib  chiqqan  bo‘lib,  bir  yillik 
janub  sebarlariga  kiradi.  Bersim  bir  yillik  madaniy  o ‘simlik. 
Ildizi  o ‘q  ildiz,  yerga  1—1,5  m  chuqur  kiradi.  Poyasi  to ‘g‘ri 
o ‘sadi,  bo‘yi  80—100  sm,  mayin  tuk  bilan  qoplangan, 
sershox.  Barglari  murakkab,  uch  qo‘shaloq,  bargchalari  cho‘- 
zinchoq,  lansetsimon,  cheti  bir  oz  tishchali.  To‘pguli  uzun 
bandli 
cho'zinchoq  yoki  noksimon-oval  shakldagi  kallak. 
Gullari  oq,  pushti-oq  rangda.  Mevasi  bir  urug'li  dukkak,  tes­
kari  tuxumsimon  shaklda.  Urug‘i  yirik  (sebarga  urug'idan 
yirikroq),  sariq  rangda  1000  donasining  vazni  3—3,5  g  ga 
teng.

0 ‘zbekistonda  bersim  sholikor  hududlarda  sof holda  yoki 
qizil  sebarga  yo  bo'lmasa  bedaga  aralashtirib,  kichikroq 
maydonlarga ekiladi.
6.7.  G‘allasimonlar  (boshoqdoshlar)  oilasiga 
kiradigan  o‘tlar.  Ko‘p yillik va  bir yillik 
g‘allasimon  (boshoqdosh)  o‘tIar 
, 
Ishning  maqsadi  va vazifasi:
1.  G ‘allasimon  o‘tlaming  umumiy  tuzilish  xususiyatlarini 
o ‘rganish.
2.  G ‘allasimon  o'tlam ing turlari  va guruhlari bilan  tani- 
shish.
3.  G'allasimon  o'tlam ing  bir  biridan  farq  qiluvchi  belgi- 
larini  o'rgahish.
4.  G ‘allasimon  o‘tlarning  hududlatirilgan  navlari  bilan 
tanishish.
5.  Xashaki  o‘tlar  ko‘k  massasi  hosilini  va  uning  tarkibini 
aniqlash.
Uslubiy ko‘rsatmalar
Ko‘p  yillik  g'allasimon  o‘tlarga:  ajriqbosh  (
Phleum 
pratense  L)
  ko‘p  o‘rimli  raygras  (
Lolium  multiflorum  Lam) 
bo‘ychan  raygras  (
Arrhenaterum  elatius  M   et  k)
  oksuxta 
(Dactylis  glomerata  L)
  егкакоЧ 
(Agropyrum)
  va  boshqalar 
kiradi.  G ‘allasimon  o'tlar  bitta  oilaga  mansub  bo‘lib,  bir 
qancha  umumiy belgilari  bilan  tavsiflanadi.
Ildiz  tizimi juda  baquwat  popuk  ildiz  bo'lib,  butun  hay- 
dalma  qatlamga tarqaladi.
Poyasi  ichi  kovak  poxolpoya,  bo‘yi  1  m  gacha  yetadi  va 
undan  ortadi.  Juda  ko‘p  to'planadi.  Bu  o‘tlar  cheksiz  tuplana 
oladi.  Tupi  siyrak  bo'ladi.  Poyasi  qishlab  chiqqandan  keyin 
o ‘sa boshlaydi  va yoz  bo‘yi  o‘saveradi.
0 ‘tlarning  poyasi  (novdalari)  uch  xil:  to ‘pgullari  me’yorli 
rivojlanadigan  unumdor  poya,  to'pgul  chiqarmaydigan  yoki

to ‘pgullari  rivojlanmay  qoladigan  cho‘ziq  vegetativ  poya  va 
faqat  barg  chiqaradigan  kalta  vegetativ  poya  beradi.  G ‘alla- 
simon  o‘tlaming  hammasi  uchta  biologik  guruhga:  kuzgi, 
yarim  kuzgi  va  bahori o‘tlarga bo‘linadi.
Kuzgi  o ‘tlar  uzoq  yarovizatsiya  bosqichini  o‘tadi.  Ekilgan 
yili  faqat  kalta  poya  chiqarib,  ikkinchi  va  keyingi  yillarda 
qishlab  chiqqandan  keyin  unum dor  poyalar  va  ko‘k  barglari 
bir  marta  o'riladi.  Oqso‘xta,  o'tloqi  suli  shunday  o‘simlik- 
lardir.
Yarim  kuzgi  o‘tlaming  yarovizatsiya  bosqichini  o'rtacha 
bo‘ladi.  Bahorgi  ob-havo  sharoitiga  qarab  bu  o‘tlar  bir  yoki 
ikki  marta  o‘riladi.  ЕгкакоЧ  shular jumlasidandir.
Bahori  o‘tlar  yarovizatsiya  davri  qisqa  o‘simliklar  hisob- 
lanadi  va  davmi  bahor-yoz  mavsumida  o ‘tkazadi.  Shuning 
uchun  ekilgan  yili  asosan  generativ  poya  chiqaradi  va  keyingi 
yillarda  2-3  marta  yaxshi  o ‘riladi.  Ajriqbosh,  ko‘p  o‘rimIi 
raygras,  bo‘ydor raygras  (fransuz  raygras)  shu guruhga  kiradi.
Ko‘p  yillik  g‘allasimon  o‘tlarning  urug‘i  belgilariga  ko‘ra 
bir-biriga juda  o ‘xshaydi,  shuning  uchun  ular  qaysi  turkum- 
ga  kirishini  urug‘iga  qarab  aniqlash  juda  qiyin.  G ‘allasimon 
ba’zi  o‘tlar urug‘ining tavsifi  keltirilgan.
Ko‘p  yillik  g‘allasimon  o'tlardan  O'zbekistonda  ko‘p 
o ‘rimli  raygras,  bo‘ychan  raygras,  erkako‘t  ahamiyatga  ega  va 
bir qadar diqqatga  sazovor.