0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va

PARRANDA  QIYI

P arran d a  qiyi  b o sh q a  hayvonlarning  g o ‘ngiga  nisbatan  oziqa 

m oddalarga boy boMadi.  G o ‘ngga o ‘xshash  tarkibida o ‘sim liklar uchun 

kerakli  boMgan  barcha  elem entlarni  tutadi.  P arran d a  qiyi  tarkibidagi 

oziq  m oddalar  ularga  beriladigan  yem  tarkibiga  qarab  ju d a  o ‘zga- 

ruvchan  bo‘ladi.

Hozirgi  paytda  0 ‘zbekiston  Respublikasida  50  dan  ortiq  parran- 

dachilik  fermalari  m avjud  bo‘lib,  ularni  tozalash  tufayli  har  biridan 

kuniga  50  t  parranda  o ‘g ‘iti  olinadi,  har  bir  tovuqdan   yiliga  6—7  kg, 

o ‘rdakdan  7—9  kg chiqindi olinadi.  Bir yilda  190  m ing to n n an i tashkil 

etadi.

Parranda  qiyi,  ayniqsa,  tovuq  qiyi  tarkibida  azo t,  fosfor  va  kaliy 

ko'pligi  bilan  oddiy  go ‘ngdan  keskin  farq  qiladi.

20  -   A g r o k i m y o

305

B uning  asosiy  sababi  shu n d ak i,  p a rra n d a ch ilik   fab rik ala rid a  

parrandalar  tarkibida  to ‘yimli  m odda  k o 'p   bo'lgan  oziqa  ratsioni 

bilan  boqiladi.

Azot  asosan  siydik  kislotasi  tarzida  b o iib ,  u  amm iak  va  uglevod 

kislotalari  tez  ajralishi  bilan  boshqa  organik  o'g'itlardan  ustun  turadi.

P a rra n d a   qiyi  tarkibidagi  oziq  m o d d ala r  o ‘sim lik  o 'z la s h tira  

oladigan  hold a  b o ia d i  (72-jadval).

72-jadval.

H a r   xil  parrandalarning  qiyi tarkibida  suv va  oziqa 

elem entlari  miqdori

( h o ‘1  m o d d a   massasi  hiso b id a  

%)

P a r r a n d a l a r

t u r i

n

2

o

N

r

2

o

5

k

2

o

C a O

M g O

so

2

T o v u q

5 6

2 , 2

1,8

1,1

2 , 4

0 , 7

0 , 4

O ' r d a k

6 0

0 ,8

1,5

0 , 5

1,7

0 , 3

0 , 3

G ‘o z

8 0

0 ,6

0 , 5

0 , 9

0 , 6

0 , 3

0,1

Parranda qiyi, shuningdek,  makro va mikro elementlarga  ham boydir. 

Masalan,  100  g  quruq  qiy  tarkibida  15—38  mg  marganes,  12—29  mg 

ruh,  1—2  mg  kobalt,  2,5  mg  mis,  367—900  mg  tem ir bo‘ladi.

Parrandachilik  fabrikalarida  parranda  tagiga  quruqlik  sifatida  bir 

qator organik  m ateriallar, jum ladan,  maydalangan  poxol,  m akkajo‘xori 

va  g‘o ‘zapoya  qirindisi  va  boshqa  narsalar  solinadi.  Ularning  namligi 

30%  dan  oshm asligi  lozim.

Bitta  tovuq  uch u n   har  kuni  100— 150  gram m ,  o ‘rdak,  g‘oz  va 

kurkaga  200—250  gram m   quruqlik  ishlatiladi.

Parranda qiyini  turli organik  m oddalar va  3—5%  fosfor aralashtirib 

kompostga  aylantirilgan  holda  saqlash  keng  om malashgan  usullardan 

biri  hiso blanadi.  B unda  azotning  yo'qolishi  10%  dan  oshm aydi. 

P arran d a  q iy in i  qiy x o n alard a  asrash  ju d a   q o ‘l  keladi.  Y ana  bir 

xususiyatga  k o ‘ra  m axsus  xand aq d a  saqlash  ja ra y o n id a   organik  

m oddalarning  m inerallanish  jarayoni  yuz  beradi.  Tuproqda  parranda 

qiyini  x o 'jalik larn in g   g o 'ng  alm ashtirish  rejasiga  qarab  bedazorlar 

buzilsa,  4 —5  yildan  keyin  kuzgi  shudgor  oldidan  gektariga  10— 15  t 

dan  solish  tavsiya  etiladi.

So‘nggi  yillarda  olib  borilgan  tajriba  natijalari  shuni  ko‘rsatadiki, 

parranda  qiyi  qim m atli  o ‘g‘it  bo'lib,  ekinlardan  yuqori  va  qo'shim cha

hosil  oüsh  im konini  beradi.  U  ham m a  ek in lar  uch u n   asosiy  o ‘g ‘it 

sifatida  kuzgi  shudgor  oldidan  gektariga  4 —5  t  (quruq)  va  15—20  t 

(tabiiy  nam   holda)  solinadi.

Parranda  qiyidan  tayyorlangan  kom pot  poliz,  sabzavot  va  boshqa 

ekinlar  uchun  ham   m uhim   boMib,  gektariga  5—8  t  dan  solish  tavsiya 

etiladi.

SHAHAR  C H IQ IN D ILA R I

Shahar  va  sanoat  chiqindilari  o ‘zim liklarning  oziqlanishi  uchun 

m u h im   org an ik   o 'g ‘it  h iso b la n a d i.  U la rg a   s h a h a rd a g i  o 'sim lik  

qoldiqlari,  oshxona  va  uy-ro ‘zg‘o r chiqindilari,  q o g ‘oz  va  latta,  chang 

va  kullar  kiradi.  Bu  chiqindilar  tarkibida  oziq  elem entlari  m iqdori 

an cha  ko‘pdir.  Shahar  chiqindisi  tarkibida  u y -ro ‘zg‘or  chiqindilari  va 

chang  ko‘p  boMgani  sababli  u  tez  parchalanadi.  Bunday  chiqindini 

k o m p o s tla s h tirm a s d a n   u n d a n   t o ‘g ‘rid a n   t o ‘g ‘ri  o ‘g ‘it  s ifa tid a  

foydalanish  mumkin.

Agar  chiqindilar  tarkibida  qog‘oz,  latta  va  qipiqlar  ko‘p  boMsa, 

uni  darhol  kompostlash  kerak.

Yangi  yig‘ilgan  chiqindilarning  tarkibida  zararli  m ikroorganizm lar 

boMishi  mumkin.  Shuning uchun ularni  to ‘g ‘ridan  to ‘g ‘ri o ‘g‘it sifatida 

ishlatib  boMmaydi.

Shahar chiqindilari  o ‘z tarkibida  (q u ru q  m od da  hisobida)  o 'rta c h a  

0 ,6 -0,7 %   azo t,  0,5 -0 ,6 %   P20 5  va  0 ,6 -0 ,8 %   K 20   va  bir  q a n ch a 

m ikroelem entlar saqlaydi.

Shahardagi  u y -ro ‘zg‘or  va  sanoat  chiqindilari  dehqonchiligim iz 

uchun  q o ‘shim cha  organik  o ‘g ‘it  m anbayi  hisoblanadi.  M asalan, 

Toshkent  shahridan  chiqqan  chiqindi  sh ah ard an   tashqarida  qurilgan 

biozavodlarda  qayta  ishlanadi  va  yiliga  70— 100  m ing  t  o ‘g‘it  tayyor- 

lanadi.

R espublikam izda  bunday  chiqindi  to 'p la n a d ig a n   shaharlarim iz 

ko‘p,  imkoniyatlarim iz  katta.  Kelajakda  bu  raqam ni  300  ming  to n n a  

va  undan  ham  ko‘pga  yetkazish  m um kin  boMadi.

0 ‘g‘itlarni  asosan  shahar  atrofidagi  x o ‘jalik  yerlari  va  parniklarda 

ishlatilish  maqsadga  muvofiq  boMadi.  T u p ro q   unum dorligini  oshirish 

va  yuqori  hosil  yetishtirishda  shah ar  ch iq in d ila rid a n   tayyorlangan 

o !g‘itlarni  ham m a  ekinlar  uchun  kuzgi  shudgor oldidan  kom postlash- 

tirilm aganidan  gektariga  20—60  t,  kom postlashtirilganidan  20  t gacha 

berish  mumkin  bo‘ladi.

Shahar chiqindilari  m ineral o ‘g‘itlar bilan birgalikda ishlatilganda, 

tuproq  tarkibidagi  gum us  m iqdori  30—35  foizgacha  ko'paygan  va 

paxta  h o sild o rlig i  su g ‘orilad ig an  tipik  b o ‘z  tu p ro q la rd a   n a z o ra t 

variantiga  nisbatan gektariga o 'rtach a 5,3  s va yangidan sug‘oriladigan 

och  tusli  b o ‘z  tupro qlard a  8,5  sentnergacha  oshgan  (73-jadval).

73-jadval

S h a h a r  chiqindilari ishlatilgan  tuproqlarda  gumus miqdori

( T u p r o q s h u n o s l i k   va  a grokim yo  inst itut i  m a ’lum otlari)

T ajriba v arian tlari

Tuproq qatlam i,  sm

G um us,  %

S u g ’o r ila d ig a n   t i p i k b o ' z   tuproqlar  (T ash kent)

N a z o r a t   —  o ' g 'i i s i z

0 - 3 0

0 , 8 3 5

3 0 - 5 0

0 , 6 2 0

5 0 - 7 0

0 , 5 9 0

+ 2 0   t / g a   shahar 

c h iq i n d is i

0 - 3 0

1,012

3 0 - 5 0

0 , 9 7 0

5 0 - 7 0

0 ,700

Y a n g id a n   s u g ‘o r ila d ig a n   o c h   tusli  bo 'z  tuproqlar  (Jizzax  v ilo yati)

N a z o r a t   —  o ‘g ‘itsiz

0 - 3 0

0 , 4 0 0

3 0 - 5 0

0 . 3 2 0

N

25

l)P i

75

K i:s+ 2 °   t / g a   shah ar 

c h i q i n d is i

0 - 3 0

0 , 5 2 0

3 0 - 5 0

0 , 4 2 0

YASHIL  0 ‘G‘ITLAR

Tuproqni  organik  m oddalar va azot bilan boyitish  maqsadida yashil 

o'sim liklar  haydalib,  tuproqqa  qo ‘shib  yuboriladi.  Bunday  o ‘sim liklar 

sideratlar,  ularni  o ‘stirish  usuli  esa  sideratlash  deyiladi.

0 ‘zbekistonda  sideratlar  sifatida  javdar,  no‘xat,  gorchitsa,  bersima, 

аф а,  raps,  shabdar,  mosh,  loviya,  qoplania beda va xantal tavsiya etiladi.

Yashil  o ‘g ‘itlar  boshqa  organik  o‘g‘itlarga  o ‘xshash  tuproqning 

xossalariga va qishloq xo‘jalik ekinlarining  hosildorligiga har tom onlam a 

ijobiy  ta ’sir  qiladi.  U lar  tuproq  tarkibidagi  organik  modda  va  azotni 

ko‘paytiradi  (74-jadval).

Dukkakli ekinlar tarkibidagi  oziq  m oddalar

(ko' kligid agi  m ass asi ga  n is b a t a n ,   %  hiso b ida)

Yashil 

o ‘g ‘itlar  turi

N

P2O s

KjO

C aO

h

2

o

K o‘k

m assa  s/g a

A zot

k g /g a

N o ' x a t

0 , 5 0

0,15

0 , 5 0

0 , 3 0

88

1 3 0 - 2 5 0

7 5 - 1 3 0

X ashak i  no'xat

0 , 5 0

0,15

0 , 5 0

0 , 3 0

85

1 6 0 - 2 5 0

8 0 - 1 3 0

Xashakli

du kk aklil ar

0 , 5 0

0,15

0 , 5 0

0 , 3 2

87

1 5 0 - 2 5 0

8 0 - 1 4 0

G in a

0 ,4 8

0,14

0 ,4 9

0 , 3 0

82

1 0 0 - 1 8 0

5 0 - 9 0

Q iz il  sebarga

0 , 4 8

0,1 3

0 , 4 4

0 , 4 0

80

1 3 0 - 2 6 0

7 0 - 1 4 0

S h a b d o r

0 , 5 0

0 ,1 4

0 ,5 0

0 , 4 0

82

1 8 0 - 3 5 0

7 0 - 1 4 0

M o s h

0 , 5 0

0.15

0 , 5 0

0 , 4 0

80

1 8 0 - 2 2 0

7 5 - 1 3 0

Yashil  o ‘sim liklarni  ishlatilish  sharoitiga  qarab  liar  gektar  yerga 

35—45  t  organik  massa  haydab  yuborilsa,  tu p ro q q a   150—200  kg  azot 

tushadi.  Bu  o 'rta c h a   35—40  t  go ‘ngga  tengdir.  G o 'n g   yetishm aganda 

uning  o'rnin i  ko‘kat  o ‘g ‘itlar  to ‘ldiriladi.  S ideratlar  tarkibidagi  azot 

go'ng  tarkibidagi  azotdan  ko‘proq  boMishi  m um kin.

Lekin  fosfor va  kaliy  elem entini  biroz  kam roq  tutadi.  Yashil  o ‘g‘it 

tarkibidagi  yetishm aydigan  fosfor  va  kaliy  elem entin i  o ‘g‘it  solish 

yo ‘ 1 i  bilan  to ‘Idirish  m umkin.

O 'sim liklarni  yashil  o‘g ‘itlar  tark ib id ag i  a z o td a n   fo ydalanish 

koeffitsienti  (birinchi yili) go‘ng tarkibidagi azotga  nisbatan  ikki barobar 

yuqoridir.

Yashil o ‘simliklar tuproqqa aralashtirib  haydab tashlangandan  kevin 

tuproq  sernam   tutilsa,  u  tez  parchalanib  t a ’siri  oshadi.  Tarkibidagi 

to ‘plangan  azot tuproqda butunlay saqlanib  qoladi,  y a ’ni yo‘qolmaydi. 

U  boshqa  organik  o ‘g‘itlarga  nisbatan  tez  parchalanadi.

Yashil  o ‘g‘itlar ta ’sirida tuproqning agrokim yoviy xossalari  yaxshi- 

lanadi.  Tuproqda chirindini ko‘payishi  natijasida uning biologik faolligi 

tezlashadi.  Tuproq va  tuproq  usti  havosi  k arbonat  angidridga  boyiydi, 

natijad a  o ‘sim liklarning  havo  oziqlanishi  y ax sh ila n ad i,  tu p ro q d a  

o ‘simliklar  o ‘zlashtira  oladigan  kul  elem entlari  ko‘proq  to ‘planadi.

S huning  bilan  b ir v aq tda  tu p ro q d ag i  m ik ro o rg a n iz m la rn i,  oziq 

e le m e n tla rn i  y u tish   q o b iliy a ti  te z la s h a d i  va  bu  e le m c n tla r n i,

ayniqsa  a z o tn i  tu p ro q n in g   pastki  qatlam larig a  yuvilishi  keskin  k a- 

m ayadi.

Yashil o ‘g ‘itlar chirindini fraksion tarkibini o ‘zgartiradi.  K o‘p yillik 

o ‘tkazilgan  tajribalarga  ko ‘ra,  yashil  o 'g 'itlar q o ilan ilg an   tuproqlarda 

gumin  kislotalar  m iqdori  20—30%  ga  oshgan.

0 ‘zbekistonda  Tuproqshnoslik  va  agrokimyo  instituti  olimlari  to- 

monidan  sug‘oriladigan  tipik  va  o'tloq  tuproqlarda  raps  va  shabdor 

o'simliklari  bilan o'tkazilgan  tajribalar shuni  ko'rsatdiki,  tuproq unum - 

dorligini  oshirish  bilan  qiyin  eriydigan  fosfatlar  o'sim lik  o'zlashtira 

oladigan  holatga  o 'tg an  va  harakatchan form alari  tuproqda  ko‘paygan.

Yashil  o ‘g ‘itlar  m ustaqil  (shudgor  q ilinadigan  dalaga)  va  oraliq 

ekin  sifatida  (alo h id a   dalani  band  qilm ay)  kuzda  ekiladi,  ko'klam d a 

asosiy  ekin  ekilishi  oldid an   tuproqqa  q o 'sh ib   haydab  yuboriladi. 

D eh q o n ch ilik d a  o 'r ib   olinadigan  yashil  o 'g 'itla rd a n   ham   foyda- 

laniladi.  B unday  o ‘rib  olinadigan  yashil  o ‘g ‘itlar  boshqa  m aydonda 

o 'stirilad i.

Kuzda  oraliq  ekin  sifatida  ang'izga  aralashtirib  va  alohida  holda 

javdar,  n o ‘xat,  gorchitsa  va  boshqa  dukkakli,  suli,  shuningdek,  yashil 

o ‘g‘it  o ‘rnida  qoplam a  beda  ekish  tavsiya  etiladi.

O 'zbekistonning  sug‘oriladigan  dehqonchiligi  sharoitida  ang'izga 

ekiladigan oraliq  ekin  sifatida makkajo'xori  q o ilanilad i.  Buning uchun 

kuzda  g 'o 'z a p o y ad a n   tozalangan  m aydonlar  yaxshilab  baronalanadi 

va  oraliq  ekinlar  ekiladi.  Bahorda  ko'k  massa  chorva  mollarga  oziqa 

uchun  o'riladi,  tup ro q   qatlamida  qolgan  qismi  makkajo'xoriga  oziq 

b o ia d i.

Hosil  yig'ishtirib  olingach,  no'xat  ekiladi  va  kuzda  ko'k  massa 

haydab  tashlanadi.  U  kelgusi  yili  g'o'zaga  o ‘g‘it  b o iib   xizmat  qiladi.

Paxta yetishtiriladigan  unumdorligi  past,  qum li,  tuprog'i  eroziyaga 

uchraydigan  yerlarga  oraliq  ekinlarni har yili ekish maqsadga  muvofiq 

b o iad i. Tuproq yuzasidagi  ko'k massa bahorda oziqa uchun yig'ishtirib 

olinadi,  ildiz  qism i  va  ang'izdagi  poya  esa  g 'o 'zag a  oziq  sifatida 

haydab  tashlanadi.

Sinov  savollari

/. 

Q an day  m a h a lliy  o'g'it  turlarini  bilasiz?

2.  Go'ngning  taxm iniy  kim yoviy  tarkibi  qanaqa  va  unga  qan day  om illar 

t a ’sir  k o 'rs a ta d i?

3.  Go ‘ng  tuproq  xossalari  va  o ‘simlikiarning  rivojianishiga  qan day  ta  'sir 

ko ‘rs a ta d i ?

4.  «Q aynoq»  va  «sovuq»  g o ‘ng  deyilishining  sababi  nim ada?

5.  To'shama  sifatida  qan day  m ateriallardan  fo y d a la n ish   m um kin?

6.  Saqlash   ja r a y o n id a   to'sh am ali  g o ‘ngning  k im y o v iy   ta rk ib i  q a n d a y

o 'zgaradi?

7. 

Chirish  darajasiga  ko ‘ra  to ‘sham ali  go ‘nglarni  q a n d a y   turlarga  ajratish 

m um kin?

8.  To'sham ali  go'ngni  saqlashning  qan day  u su llarin i  b ilasiz?

9.  Chorva  m ollaridan  olinadigan  go'ng  m iqdori  q a n d a y   hisoblab  topiladi?

10.  Go'ng  ta rk ib id a g i  oziq  m oddalarnin g  o 'zla sh tirilish   koeffitsientiga 

qaysi  om illar  ta 's ir  k o ‘rsatadi?

U .  To'shamali  g o ‘ngning  tuproqqa  kiritish  m e ’y o r i  va  m u ddati  qan day?

12.  To'sham asiz  go'n g  to'sham ali  go'n gdan   q a y s i  jih a tla r i  bilan  f a r q  

q ila d i?

13.  To ‘sham asiz  go ‘ng  miqdorini  hisoblab  topishda  q a n d a y form ulalardan 

foydalan ish   m um kin ?

14.  To'sham asiz  go'ngni  saqlash  va  qo'llash  u su llari  qaysilar?

15.  Go'ng  sh a lto g 7  n im a?

16.  Parranda  axlati  qim m atli  mahalliy  o'g'it  ekan ligin i  qan day  izohlash 

mumkin ?

17.  « O 'z  qadrini  topm agan»  m ahalliy  o 'g'itlardan   q aysilarin i  b ila s iz?

18.  K o'kat  o'g'itlar  tuproq  va  o'sim likka  q a n d a y   t a ’sir  ko'rsatadi?

19.  B akterial  preparatlarga  nim alar  k iradi?

0 ‘G ‘ITLASH  TIZIMINING  MAQSADI  VA 

VAZIFALARI

0 ‘g‘itlash  tizimining  asosiy  maqsadi  almashlab  ekish  sharoitida 

o ‘g‘itlardan  oqilona  foydalanishga  yo ‘naltirilgan  tashkiliy  xo'jalik, 

agrokimyoviy va agrotexnikaviy tadbirlarni  hisobga oigan holda qishloq 

xo'jalik  ekinlaridan  m o ‘l  hosil  olish  uchun  eng  maqbul  o ‘g‘it  turi, 

m e’yori,  q o ‘llash  rnuddatlarini  belgilashdir.  Tizimni  ishlab  chiqishda 

ekinlarning biologik xususiyatlari,  rejalashtirilgan hosil miqdori,  tuproq- 

iqliin sharoitlari,  o ‘g ‘itlarning  asorati  (keyingi t a ’siri),  almashlab ekish 

jarayonidagi  oziq  moddalari balansi, o'g'itlarning  hosil sifati va tuproq 

unumdorligiga  ko‘rsatadigan  ta ’siriga  alohida  e ’tibor  beriladi.

0 ‘g‘itlash  tizimi,  odatda  har  bir paykalga  uzoq  muddat  davomida 

reja asosida  o ‘g ‘it  kiritish uchun  ishlab chiqiladi va o ‘z oldiga quyidagi 

asosiy  vazifalarni  qo'yadi:

—  ekinlar  hosildorligini  oshirish va  hosil  sifatini  yaxshilash;

—  tuproqiar unumdorligini  oshirish va  ularni unumdorlik jihatidan 

bir jinsli  bo ‘lishiga  erishish;

—  o ‘g'itlardan  samarali  foydalanish,  jadal  dehqonchilik  yuritish 

va  atrof-muhit  muhofazasini  to'g'ri  yo ‘lga  qo'yish;

—  xo'jaliklarning ixtisoslashuvi va almashlab ekish  maydonlarining 

chorvachilik  fermalaridan  uzoq-yaqinligiga  qarab,  ularda  uchta  ko'ri- 

nishdagi  o ‘g ‘itlash  tizimidan  bittasi  q o ‘llash;

—  mahalliy-mineral o ‘g‘itli tizim.  Bunda mahalliy o ‘g‘itlar (go‘ng, 

kompostlar,  torf,  k o ‘kat  o ‘g‘itlar)ni  mineral  o ‘g‘itlar  bilan  birgalikda 

qo'llash;

—  faqat  mineral  o ‘g‘itlarni  qo'llashga  asoslangan  tizim;

—  faqatgina  mahalliy  o ‘g‘itlarni  q o ‘Uashga  asoslangan  tizim.

QISH LOQ  X O ‘JALIK  EKINLARINING  0 ‘G‘ITGA  TALABINI 

ANIQLASHNING  FIZIOLOGIK  ASOSLARI

Oziq m oddalarning o ‘zlashtirilishi  o*siinliklar yoshiga qarab o ‘zgarib 

boradi. Tanglik (kritik) va eng ko‘p (maksimal) o ‘zlashtiriladigan  davrlar 

farqlanadi.  Oziqlanish  muhitida  ma’ium  bir  moddaning  yetishmasligi

va uni o'simliklarning rivojlanishiga kuchli t a ’sir k o ‘rsatishi oziqlanish- 

dagi  tanglik  davr  deb  yuritiladi.  Ekinlar  keyinchalik  m azkur  element 

bilan  m o i - k o ‘1  darajada  t a ’minlansada,  tanglik  davrning  asorati  uzil- 

kesil  yo'qolmaydi.

Tadqiqotlar  asosida  ekinlarda  azot  va  fosforga  nisbatan  tanglik 

davr  nihollar  paydo  b o ig a n d a n   keyingi  10— 15  kunlarda  kuzatilishi 

aniqlangan.  Rivojlanishning  ilk  davrlaridagi  kaliy  tanqisligida  ham 

ekinlar hosildorligi  keskin  kamayadi.

Azot va fosforga nisbatan tanglik davr odatda erta bahorda,  mikro- 

organizmlar  faoliyati  sust  b o ig a n d a   namoyon  boMadi.

Rivojlanishning  nisbatan  kechroq  m uddatlarida  o'simliklarning 

oziqlanishiga  b o ig a n   talabi  kuchayadi,  qaysiki,  oziq  moddalari  eng 

k o ‘p  (maksimal)  o ‘zlashtiriladigan  davr  deb  yuritiladi.  K o ‘p  hollarda 

bu davr 

0 ‘simliklar tomonidan eng ko‘p quruq biomassa to'planadigan 

muddatga  to‘g‘ri  keladi.

K o ‘pchilik ekinlarda oziqlanish davri o'suv davriga nisbatan  sezilarli 

darajada 

qisqa  b o ‘lib, 

bunday  ekinlar  jumlasiga  ekinbop  nasha, 

zig‘ir  va  aksariyat  boshoqli  d on   ekinlarini  kiritish  mumkin.  Ayrim 

ekinlarda  esa  (qandlavlagi,  kartoshka,  karam  va  boshqa)  oziqlanish 

jarayoni  ekinning  butun  o ‘suv  davrida  sodir  b o i a d i .  O'simliklar 

oziqlanishini  ularning  biologik  xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda 

boshqarish  mumkin.O'simliklarning  oziqlanishidagi  davriylik  ularga 

yillik o ‘g‘it  m e’yorini  bo ‘lib-bo‘lib,  qo'shim cha  oziqlantirish  sifatida 

berishni  taqozo  etadi.  M a ’lumki,  o ‘g‘itning  yillik  m e ’yorini  faqat 

bir marta,  tuproqning  m a i u m  qatlamlariga berish y o ‘li bilan ekinlardan 

ko'zlangan  hosilni  olib  b o lm ay d i.  Shu  sababdan  o'simliklarni  to'g'ri 

oziqlantirish  tizimida  asosiy  o'g'itlashni  (15—30  sm)  ekish  oldidan 

o ‘g‘itlash  (5—10 sm) va qo'shim cha  oziqlantirishlar bilan uyg'unlash- 

tirib  amalga  oshirishga  t o ‘g‘ri  keladi.

OZIQ  MODDALARNING  H O SIL   BILAN  OLIB 

CH IQ IB  KETILISHI

Qishloq  xo‘jalik  ekinlari  tuproqdan  oziq  m oddalarni  turli  miqdor 

va  nisbatlarda  olib  chiqib  ketadi.  Bunda  o'simliklarning  turi  va  navi 

bilan bir qatorda tuproq —  iqlim  sharoitlari  ham  m uhim  o ‘rin egallaydi. 

0 ‘simliklarning  oziq  moddalariga  bo‘lgan  talabi  u m um iy  hosil  bilan 

olib  chiqib  ketiladigan  oziq  moddalari  m iqdori  bilan  yoki  asosiy 

mahsulotning  hosil  birligi  bilan  belgilanadi.

O'simliklarda  oziq  elementlarning eng  ko‘p miqdorda t o ‘planishi 

odatda  pishish  davrining  boshlariga  to'g'ri 

keladi.  Bu  kattalikdan 

«o‘simlikJarning  oziq  elementlariga  bo'lgan  talabi»ni  aniqlashda  foy- 

dalanish  m um kin.  Rivojlanishning  so'nggi  davrlarida  xazonrezgilik va 

m oddalarning  ildizdan  tuproqqa  oqib  o'tishi  hisobiga  o'sim liklar 

tarkibidagi oziq  moddalari  miqdorining bir qadar kamayishi kuzatiladi.

Oziq  m oddalarining  biologik va  xo'jalik  chiqimi  tushunchalarini 

farqlay  olishimiz  lozim.

0 ‘simliklar  tomonidan  hosilning  biologik  massasini  (don,  somon, 

ang‘iz  va  ildiz  qoldiqlari)  shakllantirish  uchun  o'zlashtiriladigan  oziq 

moddalar miqdori 

b i o l o g i k  

ch  i  q  i  m

  iborasi  bilan  yuritiladi.

X  o ‘ j   a  I i  k   ch  i  q  i  m  i

  esa  faqatgina  mahsulotning  tovar  qismi 

bilan  (masalan,  don  va  somon,  ildizmeva  va  palak)  olib 

chiqib 

ketiladigan  oziq  moddalar  miqdorini  ko'rsatadi.  Agar  somon  yoki 

palak  notovar  mahsulot  sifatida  paykalda  qoldirilsa,  ular  tarkibidagi 

oziq  moddaJarning  miqdori  xo'jalik  chiqimiga  kiritilmaydi.

Ch  i  q  i  m  n  i  n  g   q  o  l  d   i  q  q i s m i   —

  o'z  ichiga  paykalda 

qoladigan  a n g ‘iz  va  ildiz  qoldiqlari,  to'kilgan  don  va  mevalar  tarkibi­

dagi,  shuningdek,  ildizdan  tuproqqa  oqib  o'tadigan  oziq  elementlar 

yig'indisidan  iborat.  Tadqiqotlar  bo'yicha  chiqimning  qoldiq  qismi 

tarkibida  hosilning  shakllanishi  uchun  oziq  moddalarning  talaygina 

miqdori  b o iis h i  aniqlangan.

Aytib  o ‘tilganlardan  faqat  xo'jalik  chiqimi  asosida  belgilanadigan 

o ‘g‘it  m e ’yori  o'simliklarning  oziq  moddalariga  b o ig a n   talabini  to ‘la 

ta ’minlay  olmasligi  k o ‘rinib  turibdi.  Chunki 

o'simliklarga 

oziq 

moddalar  faqat  tovar  mahsulotnigina  emas,  balki  ildiz  tizimi,  barg 

va  poyalarni  shakllantirish  uchun  ham  zarurdir. Tuproqda  qoladigan 

o'simlik  qoldiqlari  minerallashib,  keyingi  ekiladigan  ekinlar  uchun 

oziq  vazifasini  o ‘taydi.  Amalda  o'simliklarning  oziq  moddalarga 

bo'lgan  talabi  1  t  asosiy mahsulot  va  unga  mos keladigan «yordamchi» 

mahsulotning  shakllanishi  uchun  sarflanadigan  xo'jalik  chiqimi 

asosida  hisoblanadi  (75-jadval).

Donli  ekinlar  oziq  moddalarini  (azot  :  fosfor  :  kaliy),  odatda, 

2,5—3,0  :  1  :  2,2—3,0  nisbatda  o'zlashtirsa,  bu  ko'rsatkich  sabzavot 

ekinlarida  2,0—2,9  :  1  :  3,0—3,6  ga,  kartoshka  va  ildizmevalilarda

3,0—3,3  :  1  :  4 ,2 —4,7  ga,  ko'k  massa  uchun  ekiladigan  ekinlarda 

esa  2,1—2,7  :  1  :  3,3—3,8 ga tengdir.  Demak,  ko‘k  massa  ekinlari  va 

sabzavotlar kaliyni donli ekinlarga nisbatan ko‘p, kartoshka va ildizme- 

valilarga  nisbatan  ancha  kam  o'zlashtiradi. 

Shuningdek,  ularning

A

yr

im

 

e

k

in

la

r 

to

m

o

n

id

a

n

 

h

o

si

l 

b

ir

li

g

i 

(t

) 

b

il

an

 

tu

p

ro

q

d

a

n

 

ol

ib

 

k

e

ti

la

d

ig

a

n

 

a

z

o

t,

 

fos

for

 

va

 

k

a

li

y

n

in

g

 

ta

x

m

in

iy

 

m

iq

d

o

ri

, 

kg

la

a

iQ