0‘zbekiston respublikasi qishloq уа suv xo‘jaligi vazirligi

jadval Topshiriq 1 uchun ma'lumotlar Tuproq gorizontlari, sm
quruq qoldiq, %
0-15	0,940
15-30	0,850
30-50	0,720
50-70	0,510
70-100	0,570
100-120	0,640

Tuproq gorizontlari	Sulfat-ioni,%
0-5	0,510
5-25	0,420
25-50	0,450
50-75	0,430
75-100	0,470

Kerakli narsalar: sho'rlangan tuproq namunasi, burg'u, kolba- lar, silindrlar,shtativ, distilyator, elektr tarozisi, filtr qog‘ozi va boshqalar. 40-jadval Topshiriq 1 uchun maMumotlar Tuproq gorizonta, sm	quruq qoldiq,%
0-15	0,860
15-30	0,820
30-50	0,700
50-70	0,630
70-100	0,520
100-120	0,530

Topshiriq 2 uchun maMumotlar 41-jadval Tuproq	Sulfat-ion,%
0-5	0,610
5-25	0,450
25-50	0,420
50-75	0,400
75-100	0,420

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Laboratoriya sharoitida tuproq tarkibida yo’l qo/yilishi mumkin
   bo’lgan tuz miqdori qanday usul bilan aniqlanadi?
   
2. 
   Tuproq namunalari qaysi tartibda olinadi?
   
3. 
   Suvli so'rim tayyorlashdan qanday maqsad ko'zlanadi?
   
4. 
   Tuproq tarkibida yo'l qo'yilishi mumkin bo’lgan tuz miqdorini
   aniqlash uchun nimalar kerak bo'ladi?
   

101

TUPROQNING SHO’RLANISH DARAJASINI TEZKOR

ELEKTROKONDUKTOROMETR USULI BILAN ANIQLASH


Tuproqning sho'rlanish darajasini aniqlash uchun hozirgacha
suvli so‘rim analizi usulidan foydalaniladi. Suvli so‘rim analizida
to‘liq va qisqartirilgan analizlar qilinadi.
To‘liq analizda quruq qoldiq (suvda eriydigan moddalarning
umumiy miqdori ) NSO3, NSO, CL, SO4, Ca, Mg, Na, K ning
suvda eriydigan mikdorlarini aniqlash qabul qilingan.
Qisqartirilgan analizda esa quruq qoldiq va xlor ioni aniqlana-
di. lkkala holatda ham juda katta hajmda analitik ishlar bajariladi
va uzoq vaqt talab qilinadi hamda analizlar maxsus jihozlangan
laboratoriya sharoitda o‘tkaziladi.
Tezkor usulda esa elektrokonduktorometr asbobi yordamida
tuproq suspenziyasining elektr tokini o‘tkazish qobiliyati asosida
aniqlanadi.
Bu usul xorijiy mamlakatlarda keng qo‘llaniladi. Bizning sha-
roitimizda ham hozirgi kunda keng joriy qilinmoqda. 0‘rta Osiyo
irrigasiya ilmiy - tadkikot instituti (SANIIRI) olimlari Yu. I.
Shirokova va A. K.Chernikovlar tezkor usulni Markaziy Osiyo res-
publikalarining turli darajada sho‘rlangan tuproqlarida 0‘rganib
chiqdilar va bu usulni ishlab chiqarishga joriy qildilar.
Tuproq namunalarini olish tartibi.
Tuproqning sho'rlanish darajalarini elektrokonduk-torometr
usulida aniqlash uchun har bir dalaning 3-5 ta joyidan burg‘u
yordamida tuproq namunalari olinadi. Namunalar har 10 sm yoki
20 sm qatlamdan 1 - 2 m yoki sizot suvlarining joylashishi
chuqurligigacha bo‘lgan ntasofadan olingani ma'qul. Har bir
qatlamdan olingan tuproq namunasi alohida-alohida qilinib
jurnalda namuna olingan xo'jalikning nomi, dala va namuna
olingan nuqtaning tartib raqami, qatlam qalinligi, namuna olingan
sana ko‘rsatiladi. U quyidagi shaklda ifodalanadi:


Jizzax viloyati Paxtakor tumani
«Navbahor» fermer xo‘jaligi
4-dala 1-nuqta
0-20 sm 5.04.2007 yU


102

Namuna olingan joy va sana	Namuna olingan qatlam chuqurligi, sm	ES/ ds/t	Sho'rlanish darajasi
i	2	3	4
Jizzax viloyati Paxtakor tumani Navbaxor f/u 05.04.2007	0-10 10-20 20-30 30-40 40-50 va h.k.

Elektrokonduktorometr elektrodi temperatura kompen-satori yordamida suspenziyaning elektr toki o‘tkazishni 3 ta shkala bo‘yicha ES 0,1 dan 40 s/t (detsisimen/metr xalqaro SI birligi bo‘yicha ) gacha aniqlaydi. Olingan natijalar tuproqning xalqaro sho'rlanish darajalari (FAO) klassifikasiya asosida va 0‘rta Osiyo tuproqlari uchun qabul qilingan shkala bo'yicha baholanadi. jadval FAO bo‘yicha tuproqning sho‘rlanish klassifikasiyasi va tuzatish shkalasi ES, ds /t FAO bo‘yicha	Sho'rlanish darajasi	ES1:1 ds /t (K3.5) (0‘rta Osiyo tuproqlari uchun)
0-2	Sho'rlanmagan	0-0,6
2-4	Kuchsiz sho'rlangan	0,61-1,15
4-8	0‘rtacha sho‘rlangan	1,16-2,30
8-16	Kuchli sho'rlangan	2,31-4,7
>lb	Juda kuchli sho'rlangan	>4.7

103


I


Talahalarning laboratoriya ishini bajarish tartibi:

1. 
   Talabalar laboratoriyada 2-3 kishidan iborat kichik guruh-
   larga bo'linadi va har bir guruh talabalariga bitta nuqta bo'yicha
   turli qatlam chuqurliklardan olingan tuproq namunalari (10
   tagacha) beriladi.
   
2. 
   Tuproq namunalari qatlam chuqurligi bo'yicha (0-10, 10-
   20, 20-30 sm va h.k) joylashtiriladi.
   
3. 
   Har bir tuproq nainunasi hovonchada maydalanadi va 1
   mm teshikli elakdan o‘tkaziladi.
   
4. 
   VLTK - 500 elektr tarozisi yordamida tuproq namunalari-
   dan 30 g dan o‘lchab olinadi va 100 ml li stakanlarga solinadi.
   
5. 
   Stakanlardagi tuproq namunasiga 30 ml dan distillangan suv
   quyiladi va shisha tayoqchalar bilan aralashtiriladi (3-5 min davo-
   mida).
   
6. 
   Stakandagi loyqa to‘liq cho'kib bo‘lgandan keyin (stakan-
   larning usti yopilgan holda keyingi dars soatigacha qoldirish mum-
   kin. Eritmaning tok o'tkazuvchanligi qatlamlar bo'yicha elektro-
   konduktorometr yordamida aniqlanadi va olingan natijalar jadval
   (42-jadval) ga yozib boriladi.
   
7. 
   Olingan natijalarning 0-30 sm, 0-100 sm, 100-200 sm, 0-
   200 sm qatlamlar uchun o‘rtacha miqdori hisoblanadi va har bir
   qatlamning sho‘rlanish darajasi 43-jadval bo‘yicha aniqlanadi.