0‘zbekiston respublikasi qishloq уа suv xo‘jaligi vazirligi


Download 3.51 Mb.
bet25/41
Sana28.10.2023
Hajmi3.51 Mb.
#1729758
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   41
Bog'liq
portal.guldu.uz-QISHLOQ XO‘JALIK MELIORATSIYASI FANIDAN AMALIY MASHG‘ULOTLA

ti

0

0

0

0

0

0




1-2-1




ғ,

0

0

0

0

0

0




3600 m3/ga




Qum m3/ga
ming

0

0

0

0

0

0










Qnt 1/sek

0

0

0

0

0

0




Makkajo'xori

3

t.

3

2

0

0

0

0




5




ғ,

3

3

0

0

0

0




4800 m3/ga




Qum m3/ga
ming

3000

2700

0

0

0

0










Qm 1/sek

11,6

15,6

0

0

6

0




Jami

50

Qn„um 1/sek

11,6

80

59,5

0

69,5

0










Qhrum 1/sek

16,5

114,2

85,0

0

99,2

0


Suvdan foydalanish rejasining bajarilishi doim nazorat qilib
borilishi kerak. Bunda asosiy ko'rsatgichlardan biri, bu suvdan
foydalanish koeffisientidir. Suvdan foydalanish koeffisienti (SFK)
xar 5-10 kun, oy yoki mavsum davri uchun aniqlanadi. Sug'orish
texnikasi elementlarining noto'g'ri tanlanishi, suvni chuqur qatlam-
lariga singib isrof boMishi va oqovaning ko'payish oqibatida SFK
pasayib ketadi, bu tuproqning meliorativ ahvolini yomonlashuviga
olib keladi.
Amalda SFK 0,9-1,1 ga teng boisa xo‘jalikda suvdan yaxshi
foydalanilayotganligini ko'rsatadi. SFK quydagi formula yordamida
aniqlanadi:
W
SFK=-2-,
wh
bu yerda: Wa-dekada davomida amalda sug‘orilgan maydon, ga
Wh- dekada davomida beriladigan suv bilan sug‘orish
mumkin boigan hisobiy maydon, ga
Masalan, dekadada berilgan suv bilan sug'orish mumkin
boigan maydon 100 ga boiib, amalda shu suv bilan 80 ga yer
sug'orilgan boisa, suvdan foydalanish koeffisienti
80
SFK = = 0,80 ni tashkil qiladi, yani taqsimlangan
suvning 20 %i isrof boigan.
Takrorlash uchun savollar:

  1. Suvdan foydalanish rejasini tuzishda nimalarga e'tibor berish
    kerak?

  2. Ekinlarni sug'orish rejimi vedomostida qaysi ko'rsatkichlar
    o’rin oladi?

  3. Suvdan foydalanish rejasi qaysi muddatga tuziladi?

  4. Dekadalik suv sarfi nima?


SUG‘ORILADIGAN DALANING SUV
BALANSINI ANIQLASH
Tuproqlarning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida ekin
dalasiga kiradigan va undan chiqib ketayotgan suv miqdorini tartib-
ga solish, hamda doimiy nazorat qilib turish maqsadda sug‘orila-
digan dalaning suv balansi o'rganiladi.


93


Sug‘orilayotgan dalaning suv balansini, ya'ni er usti, sizot va


tuproq osti suvlarning balansini aniqlash tuproq unumdorligini
oshirishga qaratilgan meliorativ tadbirlarni ishlab chiqishning negizi
hisoblanadi. Dalaning suv balansi muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
yerlarning meliorativ holati ko‘p tomondan unga bogiiq boiadi.
Suv balansi muayyan davr uchun tuzilib, dekadalik, oylik, yillik va
ko‘p yillikka boiinadi.
Sug‘oriladigan dalaning suv balansini umumiy ko'rinishda
quyidagicha ifodalanadi:


dW=IWkr - iwchq
bu yerda: dW — tuproqning hisobiy qatlamidagi suv zahirasining
o'zgarish, m3/ga;
£Wkp — tuproqning hisobiy qatlamiga kelib tushadigan
suv miqdori, m3/ga;
!Wchq - tuproqning hisobiy qatlamidan bo‘ladigan suv
miqdori, m3/ga.
Balans davri oxiridagi suv to'planish miqdori quyidagi
formulaga ko'ra aniqlanadi:
W0=Wb±dW,
bu yerda: Wb — daladagi suvning boshlang‘ich miqdori, m3/ga.
Suv balansning kirim qismi quyidagi omillar ishtiroqida
jamlanadi va formula yordamida aniqlanadi:
rW^P+M+OHaj+O’,
bu yerda: P - atmosfera yog‘inlari hisobiga suvning to‘planishi,
m3/ga;
M —'mavsumiy sug‘orish me'yori, in3/ga;
Ф(а) — sug'orish tarmog‘idan suvning tuproqqa singib
yo‘qolishi, m3/ga;
O’ — yer osti suvlarning kelib qo‘shilish miqdori, m3/ga.
Suv tuproqdan har xil sabablar orqali chiqib ketadi va
balansning chiqim qismi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
£Wehq=Ei+E2+ED+0,
bu yerda: Ej — tuproq yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanish, m3/ga;
E^ — o‘simliklar transpirasiyasiga sarflangan suv, m3/ga;
ZD — zovurlar orqali bo‘ladigan suv sarfi, m3/ga;
O — yer osti suvlarining oqib chiqib ketishi, m3/ga.


94


Topshiriq: Boshlang'ich ma'lumotlar asosida sug'oriladigan


yerlarning suv balansini aniqlang.

  1. tuproqqa tushadigan atmosfera yog'inlari — 190 m3/ga;

  2. tuproqqa tushadigan sug'orish suvlari — 5120 m3/ga;

  3. sug‘orish kanallaridan suvning filtrasiyaga yo'qolishi — 980

m3/ga;

  1. yer osti suvlarining kelib qo'shilishi — 290 m3/ga;

  2. tuproqdan suvning bug'lanishi — umumiy bug'lanishga
    nisbatan 30%;

  3. o‘simlik tomonidan suvning bug‘lanishi: tarnspirasiya

koeffisienti — 540 birlik;

  1. paxta hosildorligi — 31,6 ц/ga; hosilning quruq massasini
    aniqlash uchun o'tkazish koeffisienti — 2,5 - 3,0;

  2. Suvning zovur orqali chiqib ketadigan miqdori — umumiy
    kirimga nisbatan 19%;

  3. suvning er ostidan oqib ketadigan miqdori — 92 m3/ga.

Yechish: Awal tuproqning hisobiy qatlamiga keladigan suvning
umumiy miqdori (m3/ga) aniqlanadi. U atmosfera yog‘inlari (190
m3/ga), sug‘orish jarayonida sarf bo'lgan suv miqdori (5120
m3/ga), sug‘orish tarmoqlaridan suvning tuproqqa singib yo'qolishi
(980 m3/ga) va yer osti suvlarning kelib qo'shilishi hisobiga
shakllanadi.


ZWkr= 190+5120+980+290=6580 m3/ga.
Shundan so‘ng, tuproqning hisobiy qatlamidan bo'ladigan
umumiy suv sarfi hisoblab chiqiladi (m3/ga). Topshiriqda tuproq
sirtidan bug‘lanishga, transpirasiyaga va zovur orqali chiqib
ketadigan suv miqdori haqidagi ma'lumotlar berilmagan. Shuning
uchun ularning qiymatlari hisoblanadi.
Umumiy suv sarfi transpirasiya va bevosita tuproq yuzasidan
bo'ladigan bug‘lanishlar yig'indisi bo‘lib u 100% ni tashkil qiladi.
Jumladan tuproq sathidagi bug'lanishga suvning sarfi 30% ga teng
bo‘lsa, u holda transpirasiyaga sarfi — 70% tashkil qiladi.
Trnspirasiyaga sarflangan suv miqdori tarnspiransiya koeffi-
sienti qiymati va paxta hosiliga ko‘ra hisoblanadi. Tarnspiransiya
koeffisienti 540 ga teng boiganda 1 t hosilning quruq massasini
shakllanishiga 540 t suv sarflanadi. Hosilning quruq massasini to-
pish uchun — paxta hosilni (31,6 s/ga) o'tkazish koeflfisientiga (2,5
ga) ko'paytiriladi:
31,6-2,5=79 s yoki 7,9 t,
va bu qiymatni transpirasiya koeflfisientiga ko'paytirib, shu miqdor-
da hosil etishtirish uchun sarf bo'lgan suv miqdori hisoblab chiqiladi:


95




Masala
nomeri

R

M

F(a)

O’

E„%

к,

u,

0’t
kaz. koef

XD,%

Ot

1

230

4850

920

280

34

620

34,2

2,7

27

73

2

208

5710

1330

460

25

650

40,0

3,3

34

110

3

200

6240

1120

240

33

680

38,0

3,2

25

88

4

210

6740

1050

205

30

580

43,5

2,9

30

110

5

95

8670

1350

220

33

630

39,8

3,1

33

86


Takrorlash uchun savollar:

  1. Suv balansi deganda nimani tushunasiz?

  2. Suv balansining kirim qismi nima?

  3. Suv balansining chiqim qismi nima?

  4. Suv balansini aniqlashning qanday ahamiyati bor?


96


TUPROQ TARKIBIDAGI YO‘L QO‘YILISHI MUMKIN
BO‘LGAN TUZ MIQDORINI ANIQLASH.


ShoTlangan tuproqlar sharoitda qishloq xo'jalik ekinlarini
ekish boshlanishdan oldin (erta bahorda) tuproq tarkibida
o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishiga salbiy ta'sir etadigan tuzlar
tulig‘icha yuvib yuborilish kerak. Aks holda bunday tuproqlarda
ekilgan urug‘lar, ko'chat va maysalar nobud boTadi. Sho‘r yuvish
ishlarini yuqori darajada o‘tkazilishi tuproq tarkibidagi tuzlarni
tuliq yuvilishi bilan xarakterlanadi. Shu maqsadda har yili erta
bahorda tuproq tarkibidagi tuzlami уоТ qo‘yilishi mumkin boTgan
miqdori o‘rganiladi. 0’rganish natijalari bo‘yicha ekin ekishga
qadar tuzning me'yori уоТ qo'yilishi mumkin boTgan me'yoridan
ortiq boTsa tuproq qayta yuviladi.
Tarkibida qishloq xo‘jalik ekinlarining o‘sish va rivojlanishiga
salbiy ta'sir koTsatadigan darajada suvdan eridigan tuzlar boTgan
tuproqlar shoTlangan tuproqlar deb aytiladi. Tuproqning tarkibida
uning og‘irligiga nisbatan 0,3% tuz boTsa, shoTlanmagan, 0,3-
0,8% gacha kuchsiz sho'rlangan, 0,8-1,2% boTsa, o‘rtacha shoT-
langan va 2% hamda undan ortiq tuz boTsa kuchli shoTlangan
tuproqlar deb aytiladi.
Har bir meliorativ rayon uchun shoTlanish darajasining
aloxida shkalasi mavjud. Mirzachul sharoitida tuproqlar xlori tuzlar
bilan shoTlanganligi uchun ekin ekishdan oldin уоТ quyilishi
mumkin boTgan tuz miqdori quruq qoldik bo'yicha 0,3-0,4% ga,
xlor bo'yicha 0,01-0,02% ga teng.
Farg'ona vodiysi tuproqlarida sulfat tuzlar ko‘proq uchraydi.
Shuning uchun уоТ quyilishi mumkin bo'lgan tuz miqdori quruq
qoldiq bo'yicha 0,6-0,8% ga va sulfat bo‘yicha, 0,3-0,4% ga teng
boTadi.
QoraqolpogTston avtonom respublikasida va Xorazm viloyati-
da ekin ekishdan oldin уоТ qo‘yi!ishi mumkin boTgan tuz miqdori
yanada yuqoriroq boTadi, chunki bu yerlarning, tuproqlarida Ca
kationlari ko‘p uchraydi va tuzlar o'simliklar uchun uncha ko‘p
xavf to‘g‘dirmaydi. Har qanday holatda ham tuproqda tuz miqdo-
rini yuqoridagi koTsatkichdan ko‘p boTishi ularning meliorativ
jihatdan tayyor emasligini ko'rsatadi. Ushbu holatda tuproqning
shoTi to'liq yuvilmagan deyiladi.
Tuproqda yo‘1 qo‘yilishi mumkin boTgan tuz miqdorini aniq-
lash, shoT yuvish me'yorlarini belgilashda muxim ahamiyatiga ega.
Tuproqdagi tuzlarning miqdori va tarkibini o'rganish uchun
uning qatlamlaridan namuna olinadi. Namunalar ayrim olingan


97




Namuna olingan
chuqurliklar, sm

Tuzlarning tuproq ogirligiga nisbatan%
miqdorlari

Quruq qoldiq

Xlor

0-5

1,246

0,090

5-10

0,950

0,078

10-20

0,740

0,065

20-30

0,685

0,060

30-50

0,612

0,045

50-70

0,440

0,027

70-100

0,546

0,030

Jami:

5,219

0,395

0’rtacha arifmetik miqdori:

0,746

0,056


98


1




Namuna
olingan
chuqurliklar, sm

Gorizont
qalinligi,
sm

Gorizont qalinliklari va tuzlar
ko‘paytmasi

quruq qoldiq

xlor ioni

0-5

5

1,246x5=6,230

0,090x5=0,450

5-10

5

0,950x5=9,750

0,078x5=0,390

10-20

10

0,740x10=7,400

0,065x10=0,650

20-30

10

0,685x10=6,850

0,060x10=0,600

30-50

20

0,612x20=12,240

0,045x20=0,900

50-70

20

0,440x20=8,800

0,027x20=0,540

70-100

30

0,546x30=16,380

0,030x30=0,900

Ko‘paytmalar yig‘indisi

1 I 62,650 ~1 4A3Q

O'rtacha haqiqiy miqdor







62,650:100=0,607
%

4,430:100=0,044%

Namuna
olingan
chuqurliklar,
sm

Gorizont
qalinligi, sm

Gorizont
qalinligi
takror-
lanishi

Tuz miqdori (%) va
qatlam qalinligining
ko'paytmasi

0-5

5

1

0,660x1=0,660

5-15

10

2

0,545x2=1,090

15-30

15

3

0,456x3=1,368

30-65

35

7

0,352x7=2,464

65-90

25

5

0,540x5=2,700

90-100

10

2

0,394x2=0,788

Takroriyliklar:

20

Ko‘paytmalar yig‘indisi:










9,070










O'rtacha haqiqiy
miqdor:










9,070:20=0,454%


Topshiriq 38,39,40,4l-jadvallarda keltirilgan ma’lumotlar-dan
foydalanib tuproqdagi tuzlarning o'rtacha haqiqiy miqdorini hisob-
lang.


Download 3.51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   41



Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling