0‘zbekiston respublikasi qishloq уа suv xo‘jaligi vazirligi

bu yerda: AS — N qatlamda tuz miqdorini o'zgarishi (ortish yoki
kamayishi), t/ga;
ZS] — o‘rganilayotgan davrida shu qatlamga tuzlarning
kelishi (kirim), t/ga;
ZS2 ^— shu davrda tuzlarning kamayishi, t/ga;
Ss — sug'orish suvi bilan tuzlarning kelib tushishi, t/ga;
Sss — sizot suvlar bilan tuzlarning kelib to'planishi, t/ga;
Sug‘ — o‘g‘itlar bilan tuzlarning kelib tushishi, t/ga;
Syu — tuproqning chuqur qatlamlariga tuzlaming yuvilib
ketishi, t/ga;
Szr — zovur suvi bilan tuzlarning olib chiqib ketishi, t/ga;
Shs — hosil bilan tuzlarning olib chiqib ketishi, t/ga


156


1

Tuproqning aktiv qatlamdagi yillik tuz balansini aniqlash

uchun dastlab balans davr davomida tuproqga tuzlarning kelib
tushish sabablari o'rganiladi.
Dastlab sug‘orishlar natijasida tuproqda tuzlarning to'planish
miqdorini, mavsumiy sug‘orish me'yorini va suvdagi tuzlar miqdori
aniqlanadi hamda u quyidagi formula yordamida amalga oshiriladi.
bu yerda: M_n — sug‘orish me’yori m³/ga;
T_ss — sug'orish suvdagi tuz miqdori g//;
So‘ngra sizot suvlar bilan tuzlarning kelib to‘planish miqdorini
(Sss) sizot suvlarning bug‘lanishga sarflanishi va uning minerallash-
ganlik darajasiga ko‘ra hisoblab chiqariladi.
^SS ⁼Б₈'Т_к
bu yerda: B_s — sizot suvning bugianish sarfi m³/ga.
Т_и — sizot va zovur suvdagi tuz miqdori, g.
Zovur oqimining miqdori va sizot suvning minerallashish
darajasi berilgan boiganda zovur suvlari bilan tuzlarning chiqib
ketishi (Szr) quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
Szr ⁼3o‘T_SZt
bu yerda: 3₀ — zovur oqimi m³/ga
T_szt — sizot va zovur suvdagi tuz miqdori
Tuproqning chuqur qatlamlariga tuzlarning yuvilib ketish miq-
dori (Syu) zovur suvlari bilan tuzlarning chiqib ketishi miqdorini
30%ini tashkil etishini inobatga olsak u quyidagi formula yordami-
da aniqlanadi:


S -30
S_W1 = — t/ga bo‘ladi.

^я' 100

Demak, tuzlarning umumiy kirimi (SSj) quyidagi formula
yordamida aniqlanadi:
£S]=Ss+Sss+Sug‘
va chiqim qismi esa:
SS2= Syu+Szr+Shs
Kirim va chikim (sarf) qismlari o'rtasidagi farq bo‘yicha
tuproqning yillik tuz balansi (AS) qo'yidagicha hisoblanadi


157

AS=ZS_rZS₂ t/ga.

Tuzlar miqdori (t/ga) o'zgarishi (qo‘shilishi yoki kamayishi)ni
quruq tuproq og'irligiga nisbatan prosentlarga o'tkazish quyidagi
formula bo'yicha amalga oshiriladi:


100-hd
bu yerda: h — tuproqning hisobiy qatlam qalinligi, m;
d — tuproqning hajmiy massasi, t/m-\
Topshiriq. Quyidagi ma'lumotlarga asoslanib, tuproqning tuz
balansini aniqlang:

• 
  hisobiy qatlami — 1,7 m,
  
• 
  tuproqning hajmi massasi — 1,5 t/m³,
  
• 
  sug'orish me'yori - 5100 m³/ga,
  
• 
  sug'orish suvidagi tuzlar sathi — 1,3 g/ /,
  
• 
  sizot suvlarining bug'lanishi — 3900 m³/ga,
  
• 
  zovur oqimi — 3100 m³/ga,
  
• 
  sizot va zovur suvidagi tuzlar sathi — 3,6 g/ /,
  
• 
  o'simlik qoldiqlari va o‘g‘itlar bilan tuzlarning kelib tushishi —
  1,9 t/ga,
  
• 
  tuproqning chuqur qatlamlariga tuzlarning yuvilib ketishi —
  zovurlar orqali chiqarib yuboriladigan tuzlarning 30% sathida;
  
• 
  hosil bilan tuzlarning olib chiqib ketilishi - 2,5 t/ga.
  

Yechish. Sug'orish suvi bilan tuproqqa tuzlarning kelib tushishi
miqdorini (Ss) mavsumiy sug‘orish me'yori va sug‘orish suvidagi
tuzlarning miqdori bo'yicha aniqlanadi. Agar sug'orish me'yori
5100 m³/ga, 1 / suvdagi tuzlarning miqdori - 1,3 g bo‘lsa, unda:
S_s=5100 0,0013=6,6 t/ga.
Agar sizot suvlarning bug‘lanishga sarflanishi 3900 m³/ga ni
tashkil etsa, 1 / sizot suvda tuzlar sathi 3,6 g bo‘lsa, unda
tuzlarning to‘planishi (Sss) quyidagini tashkil etadi:
S_ss=3900 0,0036= 14,0 t/ga.
Zovur suvlari bilan tuzlarni chiqib ketishi miqdori qo'yidagiga
teng
S_zr =3100 0,0036=11,6 t/ga
Tuproqning chuqur qatlamlariga tuzlarning yuvilib ketishi
quyidagi tenglik bo‘yicha hisoblanadi


158

Syu=—= 3,48t/ga bo‘ladi.

^ 100


Ana shu hisoblashlardan keyin tuzlarning umumiy kirim
qismini hisoblanadi.


2S,=6,6+14,0+1,9=22,5 t/ga
Va nixoyat chiqim qismi qo‘yidagiga teng bo‘ladi.
ZS₂=3,48+1 1,6+2,5=17,58 t/ga
O'rtadagi farq bo‘yicha tuproqning yillik tuz balansi o‘zgarishi
hisoblanadi.


AS=IS_rZS₂=22,5-17,58=4,92 t/ga.
Tuzlar miqdorini o‘zgarishi - kamayishi va ko‘payishi quriq
tuproq og'irligi nisbatan prosentlarga o‘tkazish qo‘yidagicha amalga
oshiriladi


лс 4 Q?
A5% = ——— = г = 0.020%,
100-h-d 100-1,7-1,5
Tegishli hisoblashlar natijasida tuproqda tuzning to'planishi
kuzatilmoqda. Bu kelgusida yerlarning ineliorativ holatini yomonla-
shuvga olib kelishi mumkin. Shuning uchun tegishli meliorativ
tadbirlar tizimini ishlab chiqish zarur.
Topshiriq. 69-jadvalda keltirilgan ma'Iumotlarga asoslanib,
tuproqning yillik tuz balansini (t/ga va % hisobida) aniqlang va
uning natijalari bo'yicha tuproqqa meliorativ jihatdan baho bering
hamda uni yaxshilash choralarini belgilang.
Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Tuz balansi deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Uni hisoblashning qanday ahamiyati bor?
   
3. 
   Balans davri nima?
   
4. 
   Balans musbat yoki manfiy bo'lsa tuproqda qanday jarayon
   kechadi?
   

159

-•0	CN	*	■fb.	u>	NJ	-	Masala №
Чл	NJ ON	00	NJ o	NJ	o\	V	Hisobiy qatlam m
V NJ	u> oo	V o\	LA	u> N)	u> o\	\л	Tuproqning hajmiy massasi t/m^3
oo	NJ Ю	u>	o 00	NJ			Tuzlarning boshlang'ich miqdori
| 5600	t 5200 !	o\ o\ o	00 o o	| 5200 |	| 4600	Ui O O	Mavs. sug‘orish me'yorisi, m^3/ga
o ON	ю 00	00	o\	O 00	u>	k)	Suvdagi tuz miqdori g/1
1 3600	Г 3900 |	j 3600	| 3500 ]	| 3100 |	! 3500 |	I 3700 |	Bug‘lanishga sizot suv sarfi m^3/ga
U> чс	о\ V	NJ 00	NJ 00	j£b V	U> V	u> Ui	Sizot suvdagi tuz miqdori g/1
NJ	u> NJ	00	NJ o\	N)	u> V	00	0’g‘it va o'simlik qoldig‘idan tushadigan tuz t/ga
Г 4200	| 4400	| 3600	| 4200	| 2800	| 3200	[ 3000	Zovur oqimi m^3/ga
u>	J-J 00	Ui u>	u>	jfb lo	u> 00	u> 1л	Zovur suvidagi tuz miqdori g/1
ON	u>	u> NJ	NJ 00	o\	N)	u> o	Chuqur qatlam-larga tuzning yuvilib ketishi %
ю	u>	J* K)	jf^	u>	NJ V	NJ o	Hosil bilan chiqib ketadigan tuz, t/ga
						u> so Ui	00“ Ь>	Tuz balansi |
						1 610 0 1	гя

Tuproqning yillik tuz balansini aniqlash uchun maMumotlar


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. 
   Artukmetov Z., Sheraliev H. “Ekinlarni sug'orish asoslari”.
   Toshkent, 2007 y.
   
2. 
   Lev V. T. “Obikor dehqonchilik”. Toshkent, “O'qituvchi”,
   

, 1974 y.

3. 
   Lev V T. “Orashaemoe zemledenie”. Tashkent. “O'qituvchi”
   i 1981 g.
   
4. 
   Lev V. T., To'raev A., Bobanazarov G’. “Sug’oriladigan
   dehqonchilik va qishloq xo’jalik melioratsiyasidan amaliy
   mashg'ulotlar”. Toshkent, 1992 y.
   
5. 
   Nerozin A. E. “Qishloq xo'jalik melioratsiyasi”. Toshkent.
   “O'qituvchi”, 1966 y.
   
6. 
   Nerozin A. E. “Selskoxozyaystvennye melioratsii”. Tashkent
   “0’qituvchi”, 1980 g.
   

1. Norqulov U. Bo’riev S. “Tuproqning sho’rlanish darajalarini
tezkor elektrokonduktorometr usuli bilan aniqlash” (uslubiy
■ qo'llanma), Toshkent, 2002 y.
'8. Norqulov U., Sheraliev H. “Qishloq xo’jaligi melioratsiyasi”.
O'zbekiston milliy entsiklopediyasi”. Toshkent, 2003 y.

9. 
   Maslov B. S., Minaev I. V., Guber K. V. “Spravochnik po
   melioratsii”. Moskva. “Rosagropromizdat”. 1989 g.
   
10. 
    To’raev A. A. “Qishloq xo’jalik ekinlarini sug'orishda suvni
    tejovchi yangi sug'orish texnologiyalaridan foydalanish”.
    Toshkent, “Ma'naviyat”. 2003 y.
    

I


161

0‘quv - uslubiy nashr

BOTIR TO‘XTASHEV, SOBIRJON AZIMBOYEV
ERKABOY BERDIBOYEV
QISHLOQ XO‘JAKIK MELIORATSIYASI FANIDAN
AMALIY MASHG'ULOTLAR VA LABORATORIYA ISHLARI
(O'quv qo'llanma)


Muharrir. Ortiqboy Xudoyberdiyev


Bosishga ruxsat etildi: 25.01.2009. Qog‘oz bichimi (60x84)’/i6 .
Ofset qog'oz. Nashr bosma tabog‘1 10,5. Shartli bosma tabog‘i 10.
Buyurtma 17. Adadi 500 nusxa. Bahosi kelishilgan narxda.
0‘zbekiston Respublikasi Matbuot va axborot Agentligi
ruxsatnomasiga asosan Toshkent Davlat agrar universitetining
tahririyat-nashriyot boiimi RIZOGRAF apparatida chop etildi.
Toshkent—140, Universitet ko'chasi, 2. ToshDAU.






ШМ1И

XOTIRALAR UCHUN