0‘zbekiston respublikasi qishloq уа suv xo‘jaligi vazirligi

A= - ,g/l


a


Tuproqdagi tuzlarni eritish (П), siqib chiqarish (n-П) va umu-
miy sho‘r yuvish me'yori (M) gektariga m³ hisobida aniqlanadi.
Tuproqning chegaraviy dala nam sig‘imigacha namlash uchun
etishmayotgan suv miqdori (П-m) O ga teng bo'lganda sho‘r
yuvishning umumiy me'yori quidagiga teng bo‘ladi:
M = П +nTI.
П va n • П larning miqdorini m³/ga larda hisoblash uchun
quvurning ko‘ndalang kesim yuzasini aniqlash lozim:


bu yerda: D - quvurning ichki diametri, sm.
Tuproqdagi tuzlarni eritish me'yorini /П/ shu yuzaga / S/


139

Tajriba variantlari	'G £ c ьо X \ ьо rn 'P E •c ^c O	A СЛ ■c ^ .& Ё xl ^G o \ .oS §о^н’*^4^ *c	СЧ ьо c E •a -c « I 'S -	c «3 £-c g>-§ .5 гт	C сЗ bQ li	СЧ X o . o 77 ■S з o .& 3 ьр t
		E £	■S.& л g	Eg o ^u	ё^e o	c c •з Q C 1л
		N £	СЛ 3	X	X
	c	3	g
	н	н	3

Zichlangan tuproq
П=1


П=1,5
П=2


Zichlanmagan tuproq
П=1
П=1,5
П=2


Tajriba o'tkazish uchun kerakli qurol-aslaha va reaktivlar:
shtativlar /6/, silindrlar /6/, tarozi /6/, o‘lchash silindlari /6/,
leneykalar /6/, kolba /6/, pipetka /6/, chinni kosachalar /12/,
shisha tayoqchalar /6/, flltr qog‘ozi /12/, byuretka /1/, reaktivlar
va tuzlar.


Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Laboratoriya sharoitida sho'r yuvishga tayyorlash qanday olib
   boriladi?
   
2. 
   Sho'r yuvish me'yori nima?
   
3. 
   Xlorning kontsentratsiyasi qanday aniqlanadi?
   
4. 
   Qanday holda reaktsiya tugadi deb hisoblanadi?
   

I


140


SHO‘RLANGAN TUPROQLARNI ZOVURSIZ
SHAROITDA YUVISH


Sizot suvlari oqib chiqib ketmaydigan /zovursiz/ shoTlangan
tuproqlarni yuvishda kam suv sarflangan holda tuproqdan ko'proq
tuzlarni yuvib yuborishga alohida e'tibor berish kerak. Bunday
sharoitda ortiqcha berilgan suvlar sizot suvlar sathini ko‘tarilishiga
olib keladi, bu esa tuproqning qaytadan sho‘rlanish jarayonini
tezlashtirilishi mumkin. Bu sharoitda shoT yuvishda suvning shoT
yuvish qobilyatini oshirishga qaratilgan tadbirlami, xususan, og‘ir
tuproqlarni yuvish oldidan zichlantirish, shoT yuvishning muvofiq
rejimini qoTlash zarur.
Sizot suvlari yaxshi oqib chiqib ketmaydigan sharoitda tuproq-
ning sho'ini yuvish mavzusini talabalarga etkazishda quyidagi labo-
ratoriya tajribasi amalgam oshiriladi.
Buning uchun diametri 8-10 sm va balandligi 25-30 sm Ii shi-
sha yoki metall idish olinadi va u tuproq bilan to‘idiriladi. Idishga
uchta shisha nay oTnatildi: birinchisi idish tubigacha tushiriladi,
ikkinchisi birinchisidan 6 sm yuqoriga va uchinchisi ikkinchisidan
yana 6 sm yuqoriga oTnatiladi.
Naylarning pastki uchiga bir qavat filtr qog'ozi bilan doka
bog‘ich qilinadi. Yuvishdan oldin nay atrofidagi tuproq yaxshilab
shibbalanadi. Shibbalash uchun ichki diametri shisha nayning tash-
qi diametridan sal kattaroq rezinka naydan foydalarniladi. Shisha
naylar suvdan namuna olish va suvning ko‘tarilishini kuzatish
uchun quduqlar vazifasini o'taydi.
Tajribaning maqsadi yuvishga berilayotgan suvning dastlabki
ulushlari tuproqdagi tuzlarni hammasini yuvib yuboradimi, degan
jarayonni aniqlashdan iborat.
Suvning keyingi ulushlarini berish bilan filtrasiya suvining chu-
chuklashgan qatlamlari /qatlamlanish/ vujudga keladi bu bilan tup-
roqning tez qayta shoTIanishi bartaraf etiladi.
Xatolikka yoT qo'ymaslik uchun yuqorigi 2 ta kalta naylarni
yuvishdan oldin tiqin bilan zich yopish lozim, toki filtrasiya suvi
ularga oTmasin. Idish tubigacha tushirilgan nay tiqin bilan berkitil-
maydi, u orqali tuproqdagi havo chiqadi. Bu juda muhimdir, nega-
ki bu bilan siqilgan tuproq havosining yuvishga salbiy ta'sir koTsa-
tish bartaraf qilinadi. Shu nay orqali shisha tubida suvning paydo
boTishi va uning sathi koTarilishi kuzatiladi. Buning uchun nay-
quduqqa yuvishdan oldin pastki uchida kichkina probka tiqin /po‘-
kak/li poxolpoya oTnatiladi. Poxolpoya nayning ustki uchi bilan
barobar qilib kesiladi.


141

Idishga suv ko‘tarilishi poxolpoyani ham shu balandlikka ko‘-

taradiki, bu suv ko'tarilishining aniq o'lchamini ko'rsatadi. Idishda
suv sathi darajasi ikkinchi quduq tubiga yaqinlashganda, tegishli
naydan tiqin olinadi va quyi uchida probka tiqinli poxolpoya tushi-
riladi va u orqali ikkinchi quduqni suv bilan toMishi aniqlanadi.
Uchinchi quduqda ham kuzatishlar shu kabi amalga oshiriladi.
Laboratoriya tajribasini o'tkazishning tartibi:

1. 
   Shisha naylar bilan idishni og'irligi aniqlanadi /A,g/;
   
2. 
   Idish, shisha naylar va tuproqning birgalikdagi og‘irligi
   aniqlanadi /V, g/;
   
3. 
   Tuproqning og'irligi aniqlanadi /M = V — A, g /;
   
4. 
   Idishning ichki radiusi o'lchanadi, /R, sm/;
   
5. 
   Naylarning ichki radiusi o'lchanadi / q, sm /;
   
6. 
   Naylarning tashqi radiusi o‘lchanadi r_t, sm /;
   
7. 
   Idishdagi tuproq qilinligi o'lchanadi /H, sm /;
   
8. 
   Tuproqdagi birinchi nay /chuqur quduq/ uzunligi 0‘Ichanadi
   Лц, sm/;
   
9. 
   Tuproqdagi ikkinchi nay /o‘rtacha quduq/ uzunligi o'lchanadi
   /h₂, sm/;
   
10. 
    Tuproqdagi uchinchi nay /sayoz quduq/ uzunligi o'lchanadi
    /h₃, sm/;
    
11. 
    Tuproq hajmi / V / quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
    

V = tzR² -H -ягН¹ -(Қ+к₂ +h₂),sm²

12. 
    Tuproqning hajmi massasi /d/ quyidagi formula bo'yicha
    aniqlanadi:
    

d = —, r/sm
V

13. 
    Tuproqning g'ovakligi /R/ uning hajmiga nisbatan prosentlarda
    quyidagi formula bo'yicha hisoblab chiqariladi:
    

^ ₌ (ll^).₁₀₀