1 -§. Turkistonda istiqlol uchunkuraslining g'oyaviy asoslari

6-§. XORAZMDA MILLIY-DEMOKRATIK HARAKAT.XON HOKIMIYATINING AG'DARILISHI

Xiva xonligi va Buxoro amirligida rivojlanib kelgandemokratik harakat qo'shni davlatlarda bo'lgani kabikengaydi. Birinchi jahon urushi hamda chorizmningag'darilishi ularga ham sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Bu ikkixonlikda ham ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, siyosiy o'zga-rishlar yuz berdi. Ijtimoiy harakat ko'p hollardademokratik jarayonga o'sib bordi, islohotchilik talablariamaliyotda mujassamlaslidi. Xalq ommasi tabaqalari,vakillari, ijtimoiy arboblarining qaraslilari, talablarinamoyon bo'ldi. Shunga yaraslia siyosiy taslikilotlar,yangi davlat boshqaruvlari o'rnatildi.

Yosh xivaliklar partiyasi ommaning barcha tabaqalari istak-manfaatlarini ifoda qilib, o'z faoliyatini kengaytiribbordi. Uning saflarida ziyolilar, hunarmandlar, savdo-tijorat doiralarining vakillari, bir qator ruhoniylar, ilg'oryoshlar to'plangan edi. Polvonniyoz Hoji Yusupov(1861-1936), Bobooxun Salimov (1874-1929), Husaynbek Matmurodov va boshqalar ommaga rus podshosiag'darilishining mohiyatini, unda Davlat dumasining rolini, Muvaqqat hukumat tuzilishi mohiyatlarinitushuntirib, Xorazm xalqi oldi da turgan vazifalar to'g'risida gapirdilar. Xalq ommasini islohotlar, ijobiyo'zgarishlar g'oyalari asosida uyushtirishga intildilar.

1917-yil fevralida Xiva xoni Asfandiyorxon davola-nishga ketgan edi. Xorazmda tartibni saqlab turishniMuvaqqat hukumatning Turkiston Komiteti amalgaoshirdi. Xivada va Petro-Aleksandrovsk (hozirgi To'rt-ko'l)da rus armiyasining garnizonlari joylasligan edi.Shuningdek, Toslikentdan general Mirbadalov qo'mon-donligi ostidagi harbiy otryad ham Xivaga yetib keldi.Yosh xivaliklar xon poytaxtga qaytgan zahoti u bilanmuloqotga tayyorgarlik ko'rdilar. Katta miting o'tkazishva xon oldiga vakillar yuborish rejalaslitirildi.

16 kishidan iborat delegatsiya saylandi, unga turlitabaqa vakillari kiritildi. Xon oldiga qo'yilajak talablarishlab chiqildi. Ular Majlis (parlament)ni taslikil qilish,o'ta reaksion amaldorlar (ministrlar)ni qamoqqa olish,Yosh xivaliklardan yangi hukumatni tuzish, soliqlar tizi-mini tartibga solish, qator boshqa ijobiy o'zgarishlarniamalga oshirishdan iborat edi.

1917-yil 4-aprelda devonbegi hovlisi oldida ko'pming kishilik miting bo'lib o'tdi. Shu kuni rus soldatlariMuvaqqat hukumatga sodiqlikka qasamyod qildilar.Miting qatnaslichilari soldatlarni tabrikladilar va Nurullaboy saroyi tomon yo'l oldilar.

Polvonniyoz Yusupov va Husaynbek Matmurodovboshchiligidagi delegatsiya a'zolari xon oldiga kirib, islo-hotlar o'tkazish talablarini bayon qildilar. Xon xalqharakatining keng quloch yozganidan qo'rqib ketdi. Utalablarni qondirishga rozilik berdi. Mamlakatning ko'zgako'ringan arboblari, ular qatori Yosh xivaliklar manifesti matnini ishlab chiqdilar va u 5-aprelda tantanali sharoit-da e'lon qilindi. Xon Majlisni chaqirishga va boshqa islohotlarni o'tkazishga rozilik bildirdi. U reaksion, xalqqako'p jabr-zulm o'tkazgan amaldorlar Ibrohimxo'ja, Asliurmahram, Ota mahram, Ro'zimuhammad mahram,Shohnazarboy yasovulboshini qamadi. Ular o'rniga Yoshxivaliklardan yangi odamlar tayinlandi. Malikamai adliyadeb atalgan Majlisga saylovlar o'tkazildi, deputatlar soni49 kishidan iborat bo'ldi. Manifestda ko'rsatilishicha, buorgan islohotlar o'tkazilishini nazorat qilishi kerak edi.1917-yil 26-aprelda Majlis ish boshladi. Unda Majlis raisiqilib Bobooxun Salimov, hukumat raisi qilib HusaynbekMatmurodov saylandilar.

Shunday qilib, mamlakatdagi ijtimoiy harakat dast-labki demokratik o'zgarishlar — islohotlar to'g'risidagimanifestning e'lon qilinishi va Yosh xivaliklar ishtiroketgan Majlisning taslikil qilinishiga olib keldi. Xonhokimiyatining cheklanishi belgilandi: bu o'zgarishlar-ning ahamiyati shunda ediki, demokratiya yo'lidagi dast-labki qadarnlar qon to'kilmasdan sodir bo'ldi. Yosh xiva-liklar, mamlakat ilg'or doiralarining maqsad-intilishlarishu jihatdan so'1-ekstremistik bolshevikcha maqsad vasiyosatdan farq qilar edi.

Xorazmning siyosiy, iqtisodiyhayotida boshqa turdagi vo-qealar sodir bo'ldiki, natijadavaziyat o'ta murakkablaslidi va chigallaslidi. Jahonurushi xonlikning chetga paxta, beda urug'i, boshqamahsulotlar sotishiga, bir qator mollarni ohb kelishigasalbiy ta'sir ko'rsatdi. Paxta ekin maydonlari qisqardi,paxta tozalasli zavodlari ishi to'xtadi. Hunarmandlaruchun temir, ba'zi boshqa mollar taqchil bo'lib bordi.

Amaldorlar xalq ommasi ustidan zo'ravonlikni da-vom ettirdilar. Soliqlarni yig'ishtirib olishda tartib vaizchil qoidalarning yo'qligi, oddiy fuqarolarga nisbatanadolatsizliklar jamiyatda norozilikning kuchayib borishi-ga olib keldi. Iqtisodiy hayotning izdan chiqishi natijasi-da ochlar soni ko'paydi, ijtimoiy ziddiyatlar keskin-laslidi.

Yosh xivaliklar boshchiligidagi Majlis qator masalalarbilan shug'ullandi. Maorif islohotini o'tkazish, amaldor-lar daromadlarini hisobga olish va nazorat qilish, boshqaruvni markazlaslitirish, yo'llar va aloqa vositala-rini rivojlantirish ana shunday masalalardan edi. Majlisva Yosh xivaliklar hukumati mamlakatning tasliqi alo-qalarini yo'lga qo'yishga ham harakat qildilar. Bu xalqommasining o'sishiga ancha ijobiy ta'sir ko'rsatar edi.

Asfandiyorxon, uning atrofidagi reaksion amaldorlarprogressiv o'zgarishlar, ayniqsa, xon hokimiyatiningcheklanishini istamadilar. Yosh xivaliklar hamda Maj-lisga qarshi doiralar o'z kuchlarini to'play boshladilar vaqarshi harakatga kirishdilar. 1917-yil may oyi boshidaBobooxun Salimov boshchiligidagi Majlis delegatsiyasiTurkiston Komiteti bilan aloqa o'rnatish uchun Toslikentga jo'naydi. Shu paytda Asfandiyorxon Yosh xivalik-larga qarshi fitna uyushtiradi. Hukumat raisi Matmuro-dov va yana 16 kishi qamoqqa olinib, shariatga zid isliko'rganlikda ayblanadilar. Majlis tarkibi yangilanadi,unga xon amaldorlari va reaksion ruhoniylar kiritiladi.

Yosh xivaliklar hukumati faoliyatining dastlabkibosqichi (1917-yil 26-apreldan iyun o'rtalarigacha) shubilan yakunlandi. Asfandiyorxon o'z mavqeini mus-talikamladi, demokratik o'zgarishlar jarayoniga to'siqlarqo'yildi, xon manifestida aytilgan islohotlar bekor qi-lindi. Majlis keyinchalik xonga yon bosib, faoliyatibo'shasliib ketishiga qaramasdan 1917-yil noyabr oyioxirlarida xon Majlisni tarqatib yubordi.

Asfandiyorxon Rossiya Muvaqqat hukumati, uningTurkistondagi vakillari bilan aloqa o'rnatishga intildi.Boshqaruvni yo'lga qo'yish uchun polkovnik ZaytsevMuvaqqat hukumatning Xorazmdagi harbiy komissarietib tayinlandi. U mamlakatdagi va Amudaryo bo'li-midagi rus harbiy qismlari qo'mondoni ham bo'ldi.Zaytsev sentabr oyi boshida katta harbiy otryad bilan Xivaga keldi.

Shu vaqtning o'zida turkman yovmutlarining bosh-hg'i Junaidxon (1857-1938) Xorazmga keldi. U 1916-yil qo'zg'oloni bostirilgandan so'ng Afg'onistonga o'tibketgan edi. Junaidxon qisqa vaqt ichida o'z qo'l ostigabir yarim ming qurolli othqlarni to'pladi. 1917-yil oktabrvoqealari Xorazm mustaqilligi uchun ham xavf tug'dirdi.

Bolshevistik tajovuzkor likning kuchayishi Xonning ag'darilishi. Respublikaning tuzilishi

Shu sababli mamlakat kuchlarini birlaslitirish uchun harakat boshlandi. 1918-yil yanvar oyida Junaidxonmamlakat qurolli kuchlari qo'mondoni etib tayinlandi.Amudaryo bo'limi (markazi Petro-Aleksandrovsk —- To'rtko'l) Turkiston general-. - gubernatorligi tarkibiga kirgan. Fevral inqilobidan To'rtko'lda ham sovetlar tuzildi va faoliyatini boshladi. Bundagi so'1-ekstremistikguruhlar sovetlarga rahbarlikni qo'lga olish bilan qanoat-lanmasdan, bu yerdan butun Xorazmga tahdid solaboshladilar.

Ma'lumki, oktabr to'ntarishi oqibatida tuzilgan sovethokimiyati Sharq xalqlari, jumladan, Buxoro va Xorazmhududlari daxlsiz, podsho hokimiyati tuzgan mustam-lakachilik bitimlari bekor qilindi, deb e'lon qilgan edi.Chorizm Amudaryoning o'ng qirg'og'i (To'rtko'l)niXorazmdan tortib olib, Turkiston general-guberna-torligiga qo'shgan edi. Xiva xoni To'rtko'l va uningatrofidagi yerlarni qaytarib berishni Turkiston bolshevis-tik rahbariyatidan talab qildi. Sunday talabni qo'yishgayana sabab shu ediki, To'rtko'l inqilobiy kuchlariAmudaryo so'l qirg'og'i yerlariga tahdidni kuchaytiribyubordilar. Xonga qarshi siyosiy muxoliflarni inqilobiyfitnachilik, zo'ravonlik ishlari doirasiga torta boshladilar.Ham Xiva xoni, ham TSR hukumati To'rtko'l (undagiharbiy istelikom, kemalar to'xtasli joyi — pristan)ningmuhim siyosiy-strategik ahamiyatini tushunar edilar vayon berishni istamadilar.

To'rtko'ldagi harbiy garnizon, shuningdek, sovet-lardagi siyosiy unsurlar ichida kelishmovchiliklar va zid-diyatlar tobora kuchayib bordi. Xiva aholisi ham rusarmiyasining mamlakatda turishiga norozilik bildirdi.Shu sababli Zaytsev ikkita piyodalar otryadiniTo'rtko'lga ko'chirdi.

1918—1919-yillarda Xorazmning iqtisodiy ahvoliog'irlasliib, xalq ommasining moddiy qiyinchiliklari ortibbordi. Matbuotda ocharchilikning kuchaygani haqidaxabar qilinadi. Asfandiyorxon hukmronligidan xalqommasigina emas, amaldorlar va turkman qabilalari boshliqlari ham norozi edilar. 1918-yil 1-oktabrda saroyfitnasi oqibatida Asfandiyorxon o'ldirildi. Uning kattaakasi Said Abdulla xon deb e'lon qilindi, hukumat bosh-lig'i Davlatmurod mahram bo'ldi. Yangi xon davlat ish-lari bilan shug'ullanmas edi. Hokimiyat Junaidxonqo'lida markazlaslidi.

1918-yil 25-noyabrda Junaidxon qo'shinlariAmudaryodan o'tib, To'rtko'lni olmoqchi bo'ldi va uniqamal qildi. Ammo Chorjo'ydan «Toslikent» paroxodidaharbiy kuch yordamga yetib keldi va hujum natijasizchiqdi.

9-aprelda Xiva yaqinidagi Taxtada bitim imzolandi.Unda, chunonchi, sovet hukumati Xorazm aholisiningmustaqilligini tan oladi, deyilgan edi.

Ammo Xorazmga qarshi tajovuzkorliklar to'xtamadi.To'rtko'l, o'ng qirg'oqning boshqa joylarida xongaqarshi muxolifatchilardan drujinalar tuzildi, ular qurolbilan ta'minlandilar. 1919-yil 19-avgustda katta kommu-nistik otryad Chorjo'ydan To'rtko'lga yetib keldi.Shuningdek, qator bolshevistik taslikilotchi va targ'i-botchilar ham yuborildi.

1919-yil kuzidan amaliy tajovuz boshlandi. Bol-sheviklar Xorazm xalqi inqilob uchun yetilib, hattomamlakatda qo'zg'olonlar boshlandi degan bahonada,go'yo ularga yordamga tayyor ekanliklarini e'lon qildilar.1919-yil 21-noyabrda Turkfront harbiy inqilobiy sovetio'z vakili Skalovni yubordi. 28- va 30-noyabr kunlariTo'rtko'lga qo'shimcha harbiy qismlar yetib keldi.

Tajovuzkorlik harakatlari 1919-yil dekabridan bosh-landi. 22-dekabrda shimoliy otryad, 24-dekabrda janubiyotryad Amudaryoni kechib o'tib, shahar va qishloqlarniishg'ol qildi. 1920-yil 20-yanvarigacha shimoliy otryadXo'jayli, Ko'hna Urganch, Porsu, Ilyali, Toshhovuzniegalladi, janubiy otryad 20-yanvarda faxtani, 1-fevraldaXivani ishg'ol qildi.

1920-yil 2-fevralda Said Abdullaxon taxtdan vozkechdi, butun hokimiyat muvaqqat inqilobiy qo'mitaqo'liga o'tdi.

Xorazmda xon va Buxoroda amir hokimiyatlariningag'darilishi ob'ektiv qaraganda progressiv voqealar bo'ldi. XX asr boshlarida bu mamlakatlarda mavjudbo'lgan hokimiyat tizimlari, ijtimoiy-iqtisodiy muno-sabatlar chuqur inqirozga uchrab, jamiyatning ilgarilabborishida jiddiy g'ovga aylangan edi. Progressiv,demokratik doiralar, birinchi navbatda Yosh buxorolik-lar, shuningdek, Yosh xivaliklar boshi berk ko'chadanchiqib olish o'zanida faoliyat ko'rsatdilar, xalq ommasimanfaatlari va mavjud sharoit hisobga olingan dasturil-amallarini ilgari surdilar.

Ammo bolshevikcha ekstremizm, inqilobiy o'zgarish-larning zo'rlik, qizil qo'shin kuchi bilan kirib kelishiaholi boshiga og'ir kunlarni soldi, siyosiy, iqtisodiy, ijti-moiy munosabatlarning chigallasliishiga olib keldi.